Bijlage VWO Latijn. TSE 4, tijdvak 2. Tekstboekje

Transcriptie

1 Bijlage VWO 2010 TSE 4, tijdvak 2 Latijn Tekstboekje RGHS

2 Tekst 1 : Cicero, Pro Caelio, : [30] Sunt autem duo crimina, auri et veneni; in quibus una atque eadem persona versatur. Aurum sumptum a Clodia, venenum quaesitum quod Clodiae daretur, ut dicitur. Omnia sunt alia non crimina sed maledicta, iurgi petulantis magis quam publicae quaestionis. 'Adulter, impudicus, sequester' convicium est, non accusatio. Nullum est enim fundamentum horum criminum, nullae sedes; voces sunt contumeliosae temere ab irato accusatore nullo auctore emissae. [31] Horum duorum criminum video auctorem, video fontem, video certum nomen et caput. Auro opus fuit; sumpsit a Clodia, sumpsit sine teste, habuit quamdiu voluit. Maximum video signum cuiusdam egregiae familiaritatis. Necare eandem voluit; quaesivit venenum, sollicitavit servos, potionem paravit, locum constituit, clam attulit. Magnum rursus odium video cum crudelissimo discidio exstitisse. Res est omnis in hac causa nobis, iudices, cum Clodia, muliere non solum nobili verum etiam nota; de qua ego nihil dicam nisi depellendi criminis causa. [32] Sed intellegis pro tua praestanti prudentia, Cn. Domiti, cum hac sola rem esse nobis. Quae si se aurum Caelio commodasse non dicit, si venenum ab hoc sibi paratum esse non arguit, petulanter facimus, si matrem familias secus quam matronarum sanctitas postulat nominamus. Sin ista muliere remota nec crimen ullum nec opes ad oppugnandum M. Caelium illis relinquuntur, quid est aliud quod nos patroni facere debeamus, nisi ut eos qui insectantur repellamus? Quod quidem facerem vehementius, nisi intercederent mihi inimicitiae cum istius mulieris viro - fratrem volui dicere; semper hic erro. Nunc agam modice nec longius progrediar quam me mea fides et causa ipsa coget: nec enim muliebres umquam inimicitias mihi gerendas putavi, praesertim cum ea quam omnes semper amicam omnium potius quam cuiusquam inimicam putaverunt. [33] Sed tamen ex ipsa quaeram prius utrum me secum severe et graviter et prisce agere malit, an remisse et leniter et urbane. Si illo austero more ac modo, aliquis mihi ab inferis excitandus est ex barbatis illis, non hac barbula qua ista delectatur sed illa horrida quam in statuis antiquis atque imaginibus videmus, qui obiurget mulierem et qui pro me loquatur, ne mihi ista forte suscenseat. Exsistat igitur ex hac ipsa familia aliquis ac potissimum Caecus ille; minimum enim dolorem capiet qui istam non videbit. Qui profecto, si exstiterit, sic aget ac sic loquetur: Mulier, quid tibi cum Caelio, quid cum homine adulescentulo, quid cum alieno? Cur aut tam familiaris fuisti ut aurum commodares, aut tam inimica ut venenum timeres? [34] Non patrem tuum videras, non patruum, non avum, non proavum, non abavum, non atavum audieras consules fuisse; non denique modo te Q. Metelli matrimonium tenuisse sciebas, clarissimi ac fortissimi viri patriaeque amantissimi, qui simul ac pedem limine extulerat, omnes prope cives virtute, gloria, dignitate superabat? Cum ex amplissimo genere in familiam clarissimam nupsisses, cur tibi Caelius tam coniunctus fuit? cognatus, affinis, viri tui familiaris? Nihil eorum. Quid igitur fuit nisi quaedam temeritas ac libido? Als het imago van ons mannen u niets deed, spoorde dan mijn nakomelinge, de beroemde Quinta Claudia u niet aan om met haar te wedijveren in familie-eer op het punt van vrouwenglorie? Of die Vestaalse priesteres Claudia, die haar triomferende vader omarmde om te voorkomen dat hij door een vijandige volkstribuun van zijn wagen werd getrokken? Waarom liet ge u liever leiden door de gebreken van uw broer dan door de deugden die in uw vader en grootvader en in alle mannen én vrouwen van mijn tijd af steeds weer zijn teruggekeerd? Heb ik Pyrrhus soms zijn vredesverdrag ontnomen om u dagelijks de schandelijkste liefdespacten te laten sluiten? Heb ik soms een aquaduct gebouwd om het water door u voor zedeloze doeleinden te laten benutten? Heb ik soms een weg aangelegd om hem door u in gezelschap van vreemde mannen te laten berijden? [35] Sed quid ego, iudices, ita gravem personam induxi ut verear ne se idem Appius repente convertat et Caelium incipiat accusare illa sua gravitate censoria? Sed videro hoc posterius atque ita, iudices, ut vel severissimis disceptatoribus M. Caeli vitam me probaturum esse confidam. Tu vero, mulier, - iam enim ipse tecum nulla persona introducta loquor - si ea quae 2

3 facis, quae dicis, quae insimulas, quae moliris, quae arguis, probare cogitas, rationem tantae familiaritatis, tantae consuetudinis, tantae coniunctionis reddas atque exponas necesse est. Accusatores quidem libidines, amores, adulteria, Baias, actas, convivia, comissationes, cantus, symphonias, navigia iactant, idemque significant nihil se te invita dicere. Quae tu quoniam mente nescio qua effrenata atque praecipiti in forum deferri iudiciumque voluisti, aut diluas oportet ac falsa esse doceas aut nihil neque crimini tuo neque testimonio credendum esse fateare. [36] Sin autem urbanius me agere mavis, sic agam tecum. Removebo illum senem durum ac paene agrestem; ex his igitur sumam aliquem ac potissimum minimum fratrem qui est in isto genere urbanissimus; qui te amat plurimum, qui propter nescio quam, credo, timiditatem et nocturnos quosdam inanes metus tecum semper pusio cum maiore sorore cubitabat. Eum putato tecum loqui: Quid tumultuaris, soror? quid insanis? Quid clamorem exorsa verbis parvam rem magnam facis? Vicinum adulescentulum aspexisti; candor huius te et proceritas vultus oculique pepulerunt; saepius videre voluisti; fuisti non numquam in isdem hortis; vis nobilis mulier illum filium familias patre parco ac tenaci habere tuis copiis devinctum. Non potes: calcitrat, respuit, repellit, non putat tua dona esse tanti. Confer te alio! Habes hortos ad Tiberim ac diligenter eo loco paratos quo omnis iuventus natandi causa venit; hinc licet condiciones cotidie legas; cur huic qui te spernit molesta es? [37] Redeo nunc ad te, Caeli, vicissim ac mihi auctoritatem patriam severitatemque suscipio. Sed dubito quem patrem potissimum sumam, Caecilianumne aliquem vehementem atque durum: Nunc enim demum mi animus ardet, nunc meum cor cumulatur ira aut illum: O infelix, o sceleste! Ferrei sunt isti patres: Egone quid dicam, quid velim? quae tu omnia Tuis foedis factis facis ut nequiquam velim, vix ferendi. Diceret talis pater: Cur te in istam vicinitatem meretriciam contulisti? cur illecebris cognitis non refugisti? Cur alienam ullam mulierem nosti? Dide ac dissice; Per me tibi licet. Si egebis, tibi dolebit, non mihi. Mihi sat est qui aetatis quod relicuom est oblectem meae. [38] Huic tristi ac derecto seni responderet Caelius se nulla cupiditate inductum de via decessisse. Quid signi? Nulli sumptus, nulla iactura, nulla versura. At fuit fama. Quotus quisque istam effugere potest, praesertim in tam maledica civitate? Vicinum eius mulieris miraris male audisse cuius frater germanus sermones iniquorum effugere non potuit? Leni vero et clementi patre cuius modi ille est: Fores effregit, restituentur; discidit Vestem, resarcietur, Caeli causa est expeditissima. Quid enim esset in quo se non facile defenderet? Nihil iam in istam mulierem dico; sed, si esset aliqua dissimilis istius quae se omnibus pervulgaret, quae haberet palam decretum semper aliquem, cuius in hortos, domum, Baias iure suo libidines omnium commearent, quae etiam aleret adulescentes et parsimoniam patrum suis sumptibus sustineret; si vidua libere, proterva petulanter, dives effuse, libidinosa meretricio more viveret, adulterum ego putarem si quis hanc paulo liberius salutasset? [39] Dicet aliquis: Haec est igitur tua disciplina? sic tu instituis adulescentes? ob hanc causam tibi hunc puerum parens commendavit et tradidit, ut in amore atque in voluptatibus adulescentiam suam collocaret, et ut hanc tu vitam atque haec studia defenderes? Ik voor mij, leden van de jury, denk daar als volgt over: als iemand zoveel wilskracht, zoveel deugdzaamheid en zelfbeheersing zou bezitten dat hij alle genietingen zou versmaden en zijn hele leven tot het laatst toe zou vullen met lichamelijke en geestelijke arbeid, zonder behagen te scheppen in rust, in ontspanning, in de genoegens van zijn leeftijdgenoten, in 3

4 spelen en in feestmaaltijden; als hij niets in het leven de moeite waard zou achten dan alleen wat met lof en eer verbonden was - dan is zo iemand als u het mij vraagt glansrijk toegerust met bovenmenselijke gaven. Uit dit hout waren naar mijn mening mannen als Camillus, Fabricius en Curius gesneden, en al degenen die dit rijk vanuit een nietig begin zo groot hebben gemaakt. [40] Maar helaas - kwaliteiten van deze aard worden in onze leefgewoonten niet meer aangetroffen en zelfs nog maar nauwelijks in onze literatuur. Ook de geschriften die van deze ouderwetse gestrengheid getuigden, zijn uit de mode geraakt. En dat geldt niet alleen voor ons Romeinen, die deze gedragslijn en leefwijze meer in de praktijk dan in theorie volgden; ook bij de Grieken, grote denkers, die, al kwamen ze niet tot daden, in elk geval ethisch hoogstaand en luisterrijk wisten te spreken en te schrijven, zijn met het aanbreken van andere tijden voor Griekenland heel andere leefregels ontstaan. [41] Zo hebben sommigen van hen beweerd dat een wijs man alles omwille van genot doet, en zelfs ontwikkelde mannen zijn niet teruggeschrokken voor deze schandelijke uitspraak. Anderen meenden deugdzaamheid met genot te moeten verbinden en verbonden zo met spitsvondige redeneringen twee volstrekt tegenstrijdige zaken. De filosofen die de ene moeizame rechte weg naar roem propageerden, zijn nu bijna zonder gehoor in hun scholen achtergebleven. Want de natuur heeft zelf voor ons veel verlokkingen geschapen die onze deugdzaamheid wel eens verdoven en in slaap sussen. Ze wijst jonge mensen veel glibberige paden, waarop ze zich nauwelijks kunnen begeven of voortbewegen zonder ongelukken en valpartijen. Ze heeft gezorgd voor een rijke variëteit aan overheerlijke zaken, waardoor niet alleen jongeren maar ook volwassenen in verleiding worden gebracht. [42] Mocht u daarom iemand tegenkomen die met zijn ogen de schoonheid van de wereld versmaadt, die door geen geur, geen aanraking, geen smaak wordt bekoord, die alle welluidendheid uit zijn oren bant, dan zullen misschien ikzelf en enkele anderen deze man beschouwen als een gunsteling van de goden, maar de meesten als een slachtoffer van hun toorn. Laten we daarom deze in onbruik geraakte, verwaarloosde, door bos en struweel overwoekerde weg verlaten. Laten we de jeugd enig spel gunnen, de jongemannen enige vrijheid. Genietingen moeten niet geheel ontoelaatbaar geacht worden; niet altijd moet de juiste, rechtlijnige denkwijze zegevieren. Soms mag het verlangen naar genot sterker zijn dan verstandelijke overwegingen, mits daarbij de volgende regels en beperkingen in acht worden genomen. Jongeren dienen hun eigen schaamtegevoel te bewaren en dat van anderen te ontzien, ze mogen hun erfdeel niet verkwisten, zich niet door schulden ruïneren, andermans huis en familie niet in opspraak brengen, kuis levende medemensen geen schande, integere geen smet, fatsoenlijke geen slechte naam bezorgen; ze mogen niemand terroriseren, zich niet inlaten met intriges, geen misdaden bedrijven. En tenslotte, wanneer ze aan genietingen hebben toegegeven en enige tijd hebben besteed aan het spel van hun leeftijd en aan de ijdele verlangens van de jeugd, dan moeten ze op een gegeven moment tot bezinning komen en hun aandacht gaan richten op de zorg voor huiselijke, openbare en politieke aangelegenheden. Daarmee zullen ze tonen dat ze datgene wat ze daarvóór niet met hun verstand hadden doorzien, nu door verzadiging hebben afgestoten en door eigen ervaring zijn gaan verachten. [43] Ac multi quidem et nostra et patrum maiorumque memoria, iudices, summi homines et clarissimi cives fuerunt quorum, cum adulescentiae cupiditates defervissent, eximiae virtutes firmata iam aetate exstiterunt. Ex quibus neminem mihi libet nominare; vosmet vobiscum recordamini. Nolo enim cuiusquam fortis atque illustris viri ne minimum quidem erratum cum maxima laude coniungere. Quod si facere vellem, multi a me summi atque ornatissimi viri praedicarentur quorum partim nimia libertas in adulescentia, partim profusa luxuries, magnitudo aeris alieni, sumptus, libidines nominarentur, quae multis postea virtutibus obtecta adulescentiae qui vellet excusatione defenderet. [44] Maar laten we de aandacht richten op Marcus Caelius. (Zonder aarzeling spreek ik nu over zijn eerbare bezigheden. Ik durf toch ook een paar andere dingen vrijmoedig te 4

5 erkennen, in vertrouwen op uw wijsheid.) Bij hem valt geen enkele zucht naar luxe te bespeuren, hij heeft geen gat in de hand, geen schulden, geen hang naar eethuizen of bordelen. De drang naar lekker eten en drinken wordt bij mensen eerder sterker met het klimmen der jaren! En avontuurtjes en die vlinders in de buik, waar mensen die steviger in hun schoenen staan normaal niet langer last van hebben (want het leuke daaraan verwelkt al vroeg en snel), die waren voor mijn cliënt nooit een obsessie of iets waarin hij vast bleef zitten. [45] U hebt hem gehoord als advocaat van zichzelf, u hebt hem eerder gehoord als aanklager - wat ik nu ga zeggen dient mijn pleidooi, niet mijn eigen lof! -: hoe hij als spreker optrad, met hoeveel flair, met wat voor breed scala aan gedachten en woorden, dat heeft u terdege kunnen zien, daar bent u kenners voor. Een kwaliteit die u daarin zag oplichten was talent, iets wat zich vaak op eigen kracht laat gelden, zelfs wanneer het niet gevoed wordt door gerichte activiteit. Maar dat niet alleen, er zat nog iets meer in! Als ik me niet vergis door mijn sympathie voor hem, sprak hij ook met een goede techniek en bewijsvoering. Die zijn het resultaat van grondig aanleren en met zorg en eindeloze moeite verfijnen. Maar realiseert u het zich wel, heren rechters, de begeerten die men Caelius verwijt en de serieuze interesses waarover ik het nu heb kunnen niet gemakkelijk samengaan in één man. Want het is onmogelijk dat iemand die in de ban is van genot, die verstrikt zit in verliefdheid, begeerte en verlangen, in grote overvloed vaak en niet zelden ook in tekort, dat die ons werk als redenaar zou aankunnen, wat het ook is en hoe wij het ook doen. En dan bedoel ik niet alleen het spreken zelf maar ook al het denkwerk! [46] Dat moet ook wel zo zijn. Want u ziet het: welsprekendheid kent hoge beloningen, het woord voeren is een genoegen, het brengt grote roem, invloed en eer, en toch het is maar een kleine groep mensen die zich hiermee actief bezighoudt, en dat is altijd zo geweest. Want ja, alle genoegens moet je wegdrukken, alle aandacht voor plezier opgeven. Geen liefdesaffaires, geen gezelligheid, geen etentjes. Gewone gesprekken met vrienden kunnen haast niet meer! Het is dus het harde werken wat de mensen hierbij weerhoudt en afschrikt van studie, het is geen kwestie van tekort aan talent of scholing. [47] Stel nu eens dat Caelius gekozen had voor zo n gerieflijk bestaan. Zou hij dan ooit als jongeman een ex-consul voor het gerecht hebben gedaagd? Stel dat hij wars was van inspanningen, stel dat hij volkomen in de greep was van zijn genoegens. Zou hij dan elke dag hier op dit strijdtoneel te vinden zijn, zou hij zich dan vijanden op de hals halen en mensen voor het gerecht dagen en gevaar lopen voor levensgevaarlijke tegenprocessen? Zou hij dan direct onder ogen van het Romeinse volk nu al zoveel maanden vechten voor zijn eigen redding, voor zijn eigen roem? Maar dat die vrouw in zijn buurt woonde, is daar dan niets mis mee? De algemene geruchten, de reputatie van Baiae, zeggen die allemaal niets? Nou en of! Die zeggen niet alleen iets, ze schreeuwen het uit: die ene vrouw is in haar decadentie heel diep afgezakt! Ze zoekt niet langer naar een eenzaam, donker hoekje om haar schandelijke praktijken aan het oog te onttrekken. Nee, juist voor haar liederlijkste daden is zij blij met de grootst denkbare drukte en het volle daglicht. [48] Verum si quis est qui etiam meretriciis amoribus interdictum iuventuti putet, est ille quidem valde severus - negare non possum - sed abhorret non modo ab huius saeculi licentia verum etiam a maiorum consuetudine atque concessis. Quando enim hoc non factitatum est, quando reprehensum, quando non permissum, quando denique fuit ut quod licet non liceret? Hic ego ipsam rem definiam, mulierem nullam nominabo; tantum in medio relinquam. [49] Si quae non nupta mulier domum suam patefecerit omnium cupiditati palamque sese in meretricia vita collocarit, virorum alienissimorum conviviis uti instituerit, si hoc in urbe, si in hortis, si in Baiarum illa celebritate faciat, si denique ita sese gerat non incessu solum sed ornatu atque comitatu, non flagrantia oculorum, non libertate sermonum, sed etiam complexu, osculatione, actis, navigatione, conviviis, ut non solum meretrix, sed etiam 5

6 proterva meretrix procaxque videatur: cum hac si qui adulescens forte fuerit, utrum hic tibi, L. Herenni, adulter an amator, expugnare pudicitiam an explere libidinem voluisse videatur? [50] Obliviscor iam iniurias tuas, Clodia, depono memoriam doloris mei; quae abs te crudeliter in meos me absente facta sunt neglego; ne sint haec in te dicta, quae dixi. Sed ex te ipsa requiro, quoniam et crimen accusatores abs te et testem eius criminis te ipsam dicunt se habere: si quae mulier sit eius modi qualem ego paulo ante descripsi, tui dissimilis, vita institutoque meretricio, cum hac aliquid adulescentem hominem habuisse rationis num tibi perturpe aut perflagitiosum esse videatur? Ea si tu non es, sicut ego malo, quid est quod obiciant Caelio? Sin eam te volunt esse, quid est, cur nos crimen hoc si tu contemnis, pertimescamus? Qua re nobis da viam rationemque defensionis. Aut enim pudor tuus defendet nihil a M. Caelio petulantius esse factum, aut impudentia et huic et ceteris magnam ad se defendendum facultatem dabit. [51] Sed quoniam emersisse iam e vadis et scopulos praetervecta videtur esse oratio mea, perfacilis mihi reliquus cursus ostenditur. Duo sunt enim crimina una in muliere summorum facinorum, auri quod sumptum a Clodia dicitur, et veneni quod eiusdem Clodiae necandae causa parasse Caelium criminantur. Aurum sumpsit, ut dicitis, quod L. Luccei servis daret, per quos Alexandrinus Dio qui tum apud Lucceium habitabat necaretur. Magnum crimen vel in legatis insidiandis vel in servis ad hospitem domini necandum sollicitandis, plenum sceleris consilium, plenum audaciae! [52] Bij dit punt van aanklacht heb ik eerst een vraag. Heeft Caelius tegen Clodia gezegd waarvoor hij het goud leende of niet? Als hij het niet heeft gezegd, waarom heeft zij het dan gegeven? En heeft hij het wel gezegd? Dan is zij medeplichtig geworden aan diezelfde misdaad! (Tot Clodia:) Heb jij echt het lef gehad om goud uit je kluis te halen? Om die Venus van je, die Beroofster van anderen, te beroven van haar versierselen? Terwijl je wist voor wat voor grote misdaad dat goud werd gevraagd? Want het ging hier om moord op een gezant en bovendien zou Lucius Lucceius, een onkreukbaar en volkomen integer mens, door die misdaad onuitwisbare imagoschade oplopen! Ja, een grote misdaad was het: jouw edele en verheven geest had er niet van mogen weten, jouw voor iedereen open huis had er niets voor mogen doen, en jouw gastvrije Venus had er niet bij mogen helpen! [53] Herennius Balbus zag dit in en zei dat het voor Clodia verborgen was gehouden. Caelius zou haar hebben verteld dat hij het goud nodig had om spelen op te luisteren. 6

7 (Tot Herennius Balbus:) Tja. Wanneer hij zo op goede voet stond met Ciodia als al jouw praatjes over zijn lage lusten suggereren, dan zal hij beslist verteld hebben waarom hij dat goud wilde. En was die vertrouwdheld er niet, dan gaf zij ook niets! (Tot Clodia:) Dus als Caelius jou de waarheid heeft gezegd, mateloze vrouw, heb jij welbewust het goud gegeven ten behoeve van een misdaad, en heeft hij niet de moed gehad het te zeggen, dan heb je het niet gegeven! Wat zou ik die beschuldiging verder nog weerleggen met argumenten? Talloze mogelijkheden! Ik zou kunnen zeggen dat Caelius karakter volledig onverenigbaar is met zo n afgrijselijke misdaad. Of dat het totaal ongeloofwaardig is dat een talentvol en verstandig man als hij niet op het idee zou komen dat je zo n criminele actie beter niet kunt toevertrouwen aan mensen die je niet kent, aan andermans slaven. Ik kan de aanklager nog meer vragen stellen waarmee andere advocaten en ikzelf altijd komen. Waar heeft Caelius die slaven van Lucceius ontmoet? Hoe heeft hij het contact gelegd? Persoonlijk? Tjonge, wat een risico! Via iemand anders? Maar wie dan? En zo zou ik alle punten kunnen afgaan waarin iets verdachts kan zitten. Maar er is geen motief, geen plaats, geen gelegenheid, geen medeplichtige, geen mogelijkheid die misdaad uit te voeren of te verdoezelen, geen plan, nee, helemaal geen spoor van heel die grote misdaad te vinden! [54] Maar dat zijn standaardargumentaties van redenaars. Natuurlijk, ik had er best iets aan kunnen hebben, zonder inzet van mijn eigen creativiteit. Puur door mijn oefening en praktijkervaring zou ik bij u de indruk kunnen wekken dat ik ideeën naar voren breng die ik zelf heb uitgewerkt! Maar ik wil het kort houden, dus ik laat dat allemaal weg. Ik heb hier namelijk iemand, heren rechters, die u zonder probleem zult accepteren als partner in uw gewichtige taak en uw eed. Het is Lucius Lucceius, een uiterst gewetensvol man, wiens getuigenis zwaar weegt. Een enorme aanslag op zijn reputatie, op zijn bezittingen? Als Caelius die inderdaad wilde plegen, was hem dat toch niet ontgaan? Dat had hij toch nooit zomaar laten gebeuren en door de vingers gezien? Hij is een man met zoveel ontwikkeling en interesses, zoveel kennis en eruditie! Als dus de persoon die hij juist vanwege die interesses zo waardeerde in levensgevaar kwam, dan had hij toch nooit een andere kant opgekeken? Het gaat om een misdaad die hij streng zou veroordelen als een vreemde er slachtoffer van werd. Maar nu die gericht was tegen een gast in zijn huis, zou hij er niets tegen ondernemen? Het is een misdaad die hem bedroefd zou stemmen als hij hoorde dat onbekenden zich er schuldig aan maakten. Maar nu die gepleegd werd door zijn eigen slaven, zou hij het zomaar laten gebeuren? Als het op het platteland gebeurde, op openbaar terrein, zou hij er kwaad om worden. Maar nu het in de stad, ja, in zijn eigen huis begon, zou hij het wel best vinden? Als een eenvoudige boer er de dupe van werd, zou hij dat onaanvaardbaar vinden. Zou deze ontwikkelde man dan de ogen willen sluiten voor een aanslag op een cultuurdrager? [55] Maar wat houd ik u nog langer op, heren rechters? Hij heeft zelf onder ede een plechtige, officiële verklaring afgelegd. Luistert u daarnaar, neemt u zorgvuldig de woorden van zijn getuigenis in u op. (Getuigenis van Lucceius) Wat wilt u nog meer? Of gelooft u soms dat de zaak en de waarheid zelf hun stem kunnen laten klinken? Hier rechtvaardigt zich de onschuld! Hier heeft u het pleidooi van deze zaak! Hier klinkt de ene stem van de waarheid! De aanklacht berust niet op een serieuze verdenking, het feitenrelaas stoelt niet op enig bewijs, voor de vermeende daad bestaat geen enkele aanwijzing van een gesprek, een plaats of tijdstip. Niet één getuige wordt genoemd, niet één handlanger. Heel de aanklacht wordt gelanceerd vanuit een vijandig huis dat berucht is en wreed en crimineel en decadent! En het huis dat door die afschuwelijke misdaad zogenaamd bestookt zou zijn? Daar vind je volop morele zuiverheid, aanzien, plichtsbetrachting en gewetensvol gedrag. En vanuit dat huis wordt u een officiële, onder ede bevestigde verklaring voorgelezen! 7

8 Zo staat hier een zaak ter discussie waar voor twijfel helemaal geen plaats is. Gaat het hier om de verzonnen aanklacht van een roekeloze, onbeschofte, mateloze vrouw? Of om de gewetensvolle getuigenis van een ernstig, wijs en evenwichtig man? [56] Reliquum est igitur crimen de veneno; cuius ego nec principium invenire neque evolvere exitum possum. Quae fuit enim causa quam ob rem isti mulieri venenum dare vellet Caelius? Ne aurum redderet? Num petivit? Ne crimen haereret? Num quis obiecit? Num quis denique fecisset mentionem, si hic nullius nomen detulisset? Quin etiam L. Herennium dicere audistis verbo se molestum non futurum fuisse Caelio, nisi iterum eadem de re suo familiari absoluto nomen hic detulisset. Credibile est igitur tantum facinus nullam ob causam esse commissum? Et vos non videtis fingi sceleris maximi crimen ut alterius sceleris suscipiendi fuisse causa videatur? [57] Cui denique commisit, quo adiutore usus est, quo socio, quo conscio, cui tantum facinus, cui se, cui salutem suam credidit? Servisne mulieris? Sic enim est obiectum. Et erat tam demens is cui vos ingenium certe tribuitis, etiam si cetera inimica oratione detrahitis, ut omnes suas fortunas alienis servis committeret? At quibus servis? - refert enim magno opere id ipsum - eisne quos intellegebat non communi condicione servitutis uti sed licentius liberius familiariusque cum domina vivere? Quis enim hoc non videt, iudices, aut quis ignorat, in eius modi domo in qua mater familias meretricio more vivat, in qua nihil geratur quod foras proferendum sit, in qua inusitatae libidines, luxuries, omnia denique inaudita vitia ac flagitia versentur, hic servos non esse servos, quibus omnia committantur, per quos gerantur, qui versentur isdem in voluptatibus, quibus occulta credantur, ad quos aliquantum etiam ex cotidianis sumptibus ac luxurie redundet? Id igitur Caelius non videbat? [58] Si enim tam familiaris erat mulieris, quam vos vultis, istos quoque servos familiares dominae esse sciebat. Sin ei tanta consuetudo quanta a vobis inducitur non erat, quae cum servis eius potuit familiaritas esse tanta? Ipsius autem veneni quae ratio fingitur? Ubi quaesitum est, quem ad modum paratum, quo pacto, cui, quo in loco traditum? Habuisse aiunt domi vimque eius esse expertum in servo quodam ad eam rem ipsam parato; cuius perceleri interitu esse ab hoc comprobatum venenum. [59] Onsterfelijke goden! Waarom is het dat u soms de ogen sluit voor de ergste misdaden die mensen plegen? Of waarom bestraft u een wandaad niet meteen, maar stelt u dat uit tot later? Zo heb ik met eigen ogen gezien, ja, met eigen ogen gezien - o, het was wel de bitterste pil die ik in mijn leven heb moeten slikken - hoe Quintus Metellus uit de armen, uit de schoot van het vaderland werd weggesleurd. Het was een man die geloofde dat heel zijn leven in dienst moest staan van ons rijk. Twee dagen tevoren had hij nog geschitterd in het senaatsgebouw, op het spreekgestoelte, op het politieke toneel. In de bloei van zijn jaren, in uitstekende conditie en op de toppen van zijn kunnen werd hij op de meest vernederende wijze weggerukt van alle weldenkende mensen en van de samenleving als geheel. Toen zijn stervensuur was aangebroken en zijn geest al vrijwel niets meer aankon, gebruikte hij zijn laatste restje bewustzijn om te denken aan het wel en wee van de staat. Ik moest huilen en hij keek me aan. Met stokkende, wegkwijnende stem maakte hij me duidelijk wat voor onweer mij boven het hoofd hing, wat voor stormen afkwamen op de burgerij. Telkens sloeg hij met zijn hand op de muur die zijn huis verbond met dat van Quintus Catulus, en noemde dan meermaals Catulus, veelvuldig mij en het allermeest de staat. Niet dat hij doodging deed hem zo veel verdriet, maar dat het vaderland en ook ikzelf zijn bescherming voortaan zouden moeten missen. [60] O, was die man maar niet weggerukt door zo n plotselinge, criminele daad van geweld! Dan zou hij als ex-consul zijn rebelse neef beslist hebben tegengewerkt. Want toen hij nog consul was en die neef met zijn poging en tot rebellie begon, had hij ten gehore van de senaat verklaard dat hij hem eigenhandig doden zou. En uitgerekend uit Metellus huis stapt mevrouw naar voren en heeft het lef te spreken over een snelwerkend vergif? Is zij dan niet bang dat het huis zelf het woord neemt en iets 8

9 350 uitroept? Die muren die alles hebben gezien, die fatale nacht vol rouw, doen die haar niet huiveren? Nu, ik keer maar terug naar de aanklacht. Want door het noemen van die voortreffelijke, moedige man is mijn stem door tranen gebroken en mijn geest verlamd van verdriet [61] Sed tamen venenum unde fuerit, quem ad modum paratum sit non dicitur. Datum esse aiunt huic P. Licinio, pudenti adulescenti et bono, Caeli familiari; constitutum esse cum servis ut venirent ad balneas Senias; eodem Licinium esse venturum atque eis veneni pyxidem traditurum. Hic primum illud requiro, quid attinuerit ferri in eum locum constitutum, cur illi servi non ad Caelium domum venerint. Si manebat tanta illa consuetudo Caeli, tanta familiaritas cum Clodia, quid suspicionis esset si apud Caelium mulieris servus visus esset? Sin autem iam suberat simultas, exstincta erat consuetudo, discidium exstiterat, hinc illae lacrimae nimirum et haec causa est omnium horum scelerum atque criminum. [62] Immo, inquit, cum servi ad dominam rem totam et maleficium Caeli detulissent, mulier ingeniosa praecepit his ut omnia Caelio pollicerentur; sed ut venenum, cum a Licinio traderetur, manifesto comprehendi posset, constitui locum iussit balneas Senias, ut eo mitteret amicos qui delitis-cerent, deinde repente, cum venisset Licinius venenumque traderet, prosilirent hominemque comprenderent. Quae quidem omnia, iudices, perfacilem rationem habent reprendendi. Cur enim potissimum balneas publicas constituerat? In quibus non invenio quae latebra togatis hominibus esse posset. Nam si essent in vestibulo balnearum, non laterent; sin se in intimum conicere vellent, nec satis commode calceati et vestiti id facere possent et fortasse non reciperentur, nisi forte mulier potens quadrantaria illa permutatione familiaris facta erat balneatori. [63] Atque equidem vehementer exspectabam quinam isti viri boni testes huius manifesto deprehensi veneni dicerentur; nulli enim sunt adhuc nominati. Sed non dubito quin sint 9

10 pergraves, qui primum sint talis feminae familiares, deinde eam provinciam susceperint ut in balneas contruderentur, quod illa nisi a viris honestissimis ac plenissimis dignitatis, quam velit sit potens, numquam impetravisset. Sed quid ego de dignitate istorum testium loquor? Virtutem eorum diligentiamque cognoscite. In balneis delituerunt. Testes egregios! Dein temere prosiluerunt. Homines temperantes! Sic enim fingitis, cum Licinius venisset, pyxidem teneret in manu, conaretur tradere, nondum tradidisset, tum repente evolasse istos praeclaros testes sine nomine; Licinium autem, cum iam manum ad tradendam pyxidem porrexisset, retraxisse atque ex illo repentino hominum impetu se in fugam coniecisse. O magnam vim veritatis, quae contra hominum ingenia, calliditatem, sollertiam contraque fictas omnium insidias facile se per se ipsa defendat! [64] Velut haec tota fabella veteris et plurimarum fabularum poetriae quam est sine argumento, quam nullum invenire exitum potest! Quid enim? Isti tot viri - nam necesse est fuisse non paucos ut et comprehendi Licinius facile posset et res multorum oculis esset testatior - cur Licinium de manibus amiserunt? Qui minus enim Licinius comprehendi potuit cum se retraxit ne pyxidem traderet, quam si tradidisset? Erant enim illi positi ut comprehenderent Licinium, ut manifesto Licinius teneretur aut cum retineret venenum aut cum tradidisset. Hoc fuit totum consilium mulieris, haec istorum provincia qui rogati sunt; quos quidem tu quam ob rem temere prosiluisse dicas atque ante tempus non reperio. Fuerant ad hoc rogati, fuerant ad hanc rem collocati, ut venenum, ut insidiae, facinus denique ipsum ut manifesto comprehenderetur. [65] Potueruntne magis tempore prosilire quam cum Licinius venisset, cum in manu teneret veneni pyxidem? Quae cum iam erat tradita servis, si evasissent subito ex balneis mulieris amici Liciniumque comprehendissent, imploraret hominum fidem atque a se illam pyxidem traditam pernegaret. Quem quo modo illi reprehenderent? Vidisse se dicerent? Primum ad se vocarent maximi facinoris crimen; deinde id se vidisse dicerent quod, quo loco collocati fuerant, non potuissent videre. Tempore igitur ipso se ostenderunt, cum Licinius venisset, pyxidem expediret, manum porrigeret, venenum traderet. Mimi ergo est iam exitus, non fabulae; in quo cum clausula non invenitur, fugit aliquis e manibus, dein scabilla concrepant, aulaeum tollitur. [66] Quaero enim cur Licinium titubantem, haesitantem, cedentem, fugere conantem mulieraria manus ista de manibus amiserit, cur non comprenderint, cur non ipsius confessione, multorum oculis, facinoris denique voce tanti sceleris crimen expresserint. An timebant ne tot unum, valentes imbecillum, alacres perterritum superare non possent? Nullum argumentum in re, nulla suspicio in causa, nullus exitus criminis reperietur. Zo gaat het in deze zaak dus niet meer om bewijzen, conclusies of aanwijzingen waardoor de waarheid in veel gevallen boven tafel komt, nee, alles hangt af van getuigen. En die getuigen zie ik, heren rechters, zonder enige vrees tegemoet. Ik hoop zelfs op een beetje amusement en vol verwachting klopt mijn hart: ik wil ze zien! [67] Eerst die elegante jongelui die bevriend zijn met een welgestelde, edele dame, en dan ook die dappere manschappen die door hun generalin in hinderlaag zijn opgesteld als badhuis-garnizoen. Ik zal ze vragen hoe ze zich daar verborgen hielden, en waar precies. In een badkuip misschien? Of stond daar soms het Trojaanse paard? Dat bood toch zoveel onoverwinnelijke mannen in hun oorlog om een vrouw bedekking en bescherming? Eén ding wil ik per se van ze weten. Hoe is het mogelijk dat zo n grote groep mannen (en wat voor mannen!) deze ene figuur (die niet erg imposant is, u ziet het) niet ter plekke in de kraag heeft gevat of achterhaald heeft op zijn vlucht? Nee, dat kunnen ze nooit uitleggen als ze zich hier vertonen. Bij banketten mogen ze dan nog zo gevat en humoristisch zijn, en soms zelfs welbespraakt wanneer de wijn vloeit, het 10

11 forum is wel even iets anders dan een eetzaal! Banken in de rechtbank zijn iets anders dan aanligbedden. De aanblik van rechters is niet hetzelfde als die van feestvierders. Zonlicht is iets anders dan lamplicht. Dus al die lichtzinnigheid en flauwekul van hen, die kloppen we eruit wanneer ze zich hier vertonen! Ik heb nog een goed advies voor ze. Ze kunnen hun energie beter richten op iets anders. Ze kunnen zich beter op een andere manier geliefd maken en zich in andere zaken laten gelden. O, ik gun ze alle succes bij die vrouw door hun charmes en ze hangen maar gerust de big spender uit; laat ze maar aan haar vastkleven, voor haar voeten liggen, haar als slaven dienen. Maar ze moeten niet aan een onschuldige komen en zijn leven en bezit bedreigen! [68] Maar die slaven van haar zijn vrijgelaten, met formele toestemming van haar verwanten, en dat zijn toch mannen van grote klasse! Aha! Eindelijk vinden we iets wat die vrouw zou hebben gedaan met instemming en op gezag van haar naasten, mannen van formaat! Maar wat ik zo graag wil weten is dit: wat was de zin van die vrijlating? Misschien werd hiermee een aanklacht tegen Caelius gezocht of maakte dit de ondervraging van die slaven onmogelijk. Of de slaven wisten teveel en kregen daarom met reden een beloning... Ja maar, haar naasten vonden het goed! heet het. Waarom zouden die dat niet doen? (Tot Clodia:) Jij legde hun toch een kwestie voor die je niet via anderen te weten was gekomen maar zelf had ontdekt, zo vertelde je dat toch? [69] Hic etiam miramur, si illam commenticiam pyxidem obscenissima sit fabula consecuta? Nihil est quod in eius modi mulierem non cadere videatur. Audita et percelebrata sermonibus res est. Percipitis animis, iudices, iam dudum quid velim vel potius quid nolim dicere. Quod etiam si est factum, certe a Caelio non est factum - quid enim attinebat? - est enim ab aliquo adulescente fortasse non tam insulso quam inverecundo. Sin autem est fictum, non illud quidem modestum sed tamen est non infacetum mendacium; quod profecto numquam hominum sermo atque opinio comprobasset, nisi omnia quae cum turpitudine aliqua dicerentur in istam quadrare apte viderentur. [70] Dicta est a me causa, iudices, et perorata. Iam intellegitis quantum iudicium sustineatis, quanta res sit commissa vobis. De vi quaeritis. Quae lex ad imperium, ad maiestatem, ad statum patriae, ad salutem omnium pertinet, quam legem Q. Catulus armata dissensione civium rei publicae paene extremis temporibus tulit, quaeque lex sedata illa flamma consulatus mei fumantes reliquias coniurationis exstinxit, hac nunc lege Caeli adulescentia non ad rei publicae poenas sed ad mulieris libidines et delicias deposcitur. [71] En dan wordt hier ook nadrukkelijk verwezen naar de veroordeling van Marcus Camurtius en Gaius Caesernius. Wat een domheid! Of misschien moet ik zeggen: wat een extreme schaamteloosheid! Jullie komen dus van die vrouw en hebben toch het lef die types te noemen? Je moet maar durven om de herinnering op te halen aan die grote schanddaad, een herinnering die wel niet helemaal was verdwenen maar door het verloop van de tijd toch op de achtergrond was geraakt. Want wat voor aanklacht, wat voor uitglijder is hun fataal geworden? Dat was toch dat zij die beledigde en gekrenkte vrouw wilden wreken door Vettius op afschuwelijke wijze te onteren? Dus om de naam Vettius in dit proces te laten klinken, om die suffe klucht weer uit de oude doos te halen, daarom wordt hier de zaak van Camurtius en Caesernius weer opgerakeld? Het gedrag van die twee viel formeel niet onder de wet inzake geweldpleging, maar ze waren wel betrokken in een ernstig misdrijf. Zodoende mochten ze aan de tentakels van geen enkele wet ontkomen, leek het. 11

12 Fulvia, de weduwe van Publius Clodius en echtgenote van Marcus Antonius, speelt gezellig met het hoofd van Cicero: om wraak te nemen voor al die redevoeringen die Cicero zo eloquent uitsprak, doorboort zij zijn tong met haar haarspelden... Schilderij van Pavel Svedomsky 12 Einde