Seneca. Uit de Epistulae morales. Copyright Pen en Penseel.

Transcriptie

1 Seneca Uit de Epistulae morales Copyright Pen en Penseel.

2

3 Eerste druk december 00 Copyright (C) 00 Sjaak van Hal Deze uitgave wordt met een schoollicentie per leerling verstrekt en mag digitaal binnen school gebruikt worden en alleen in geprinte vorm aan de leerling verstrekt worden en aan niemand anders. Ingeleid, becommentarieerd en vertaald door drs. J.H. van Hal. Copyright Pen en Penseel.

4

5 Inleiding.... Seneca... De Epistulae Morales... Zeno en de stoa.... Geschiedenis.... Fysica... De innerlijke fysica van de mens.... Ethiek... AD LVCILIVM EPISTVLAE MORALES LIBER PRIMVS... Epistula... Vragen.... Epistula... Vragen... Epistula... Vragen... Epistula... Vragen.... Epistula... Vragen Epistula.... Vragen... Epistula 0... Vragen... Epistula... Vragen... Epistula... Vragen.... Epistula... Vragen.... Epistula... 0 Vragen.... Epistula... Vragen... 0 Epistula Vragen.... Epistula... Vragen.... Epistula... Vertaling... Epistula.... Epistula.... Copyright Pen en Penseel.

6 Epistula.... Epistula... Epistula... Epistula... Epistula Epistula... Epistula... Epistula... Epistula... Epistula... Epistula... Epistula.... Epistula... Copyright Pen en Penseel.

7 Inleiding. Seneca Lucius Annaeus Seneca was lid van een zeer aanzienlijke gens van Cordoba in Spanje. Deze gens behoorde tot de ridderstand (ordo equester). Zijn vader was de in Spanje bekende retor Marcus Annaeus Seneca, die op zijn ste jaar Spanje verliet en zich in Rome vestigde. Vader Seneca was een conservatief man, die vond dat filosofie niet strookte met de oude Romeinse deugden. Zijn vrouw echter Helvia was wel in de filosofie geïnteresseerd en zal derhalve de vestiging in Rome toegejuicht hebben. Zo kon ze haar drie zoons meer naar haar ideeën opvoeden. De middelste van deze zoons is de filosoof Lucius Annaeus Seneca ( v.c. tot n.c.). Vader Marcus, die in Rome al gauw roem verwierf als retor, heeft zijn zoons een retorische scholing gegeven, zonder welke je in Rome geen carrière kon maken. Van dit onderwijs zijn duidelijk sporen in Seneca s geschriften. Hoewel het onderwijs in de retoriek bij zoon Lucius vruchten afwierp, ontwikkelde deze toch al snel interesse voor de filosofie. Hij werd aangetrokken tot de Stoa en leidde dien overeenkomstig ook een zeer sober leven. Zijn vader heeft hem daarin moeten matigen, omdat hij anders misschien wel de aandacht zou kunnen trekken van keizer Tiberius, die een afkeer had van de filosofie en vooral van vegetariërs. Omdat Seneca een slechte gezondheid had (hij leed aan asthma en podagra; hij lag veel op bed en had zelfs in zijn jeugd al aan zelfdoding gedacht), ging hij op zijn 0 ste naar het oosten. Daar heeft hij zich tegelijk verdiept in de filosofie. Hij bezocht o.a. Alexandrië.

8 In Rome teruggekeerd werd hij tot quaestor gekozen en ontwikkelde hij zich tot een succesvol advocaat en dus retor. Hiermee wekte hij de jaloezie van de toenmalige keizer Caligula op, die zichzelf als beste redenaar zag. De gedachte, dat hij wegens zijn zwakke gezondheid spoedig zou sterven, heeft Seneca gered. Tijdens keizer Claudius wordt hij in n.c. verbannen waarschijnlijk door manipulaties van Messalina, Claudius echtgenote, die een hekel aan hem had. Messalina werd echter later door Claudius ter dood gebracht wegens overspel. Claudius trouwde daarna met Agrippina, de nicht van Messalina. Agrippina wist Claudius zover te krijgen, dat die in plaats van zijn eigen zoon tot troonopvolger te benoemen haar zoon Nero, die uit een eerder huwelijk geboren was, aannam en hem tot opvolger aanwees. Op aandringen van haar liet Claudius ( n.c.) Seneca uit de verbanning terugkeren en werd hij de opvoeder van Agrippina s zoon. Agrippina hoopte met Seneca het moeilijke karakter van Nero in toom te houden. Dit leek lang goed te gaan, ook nadat zij ( n.c.) Claudius vermoord had, toen hij zijn zoon Britannicus weer tot opvolger wilde aanwijzen. Het gedrag en het optreden van Seneca in de jaren daarna heeft tot veel kritiek geleid. In plaats van Nero terecht te wijzen, toen die zo ver gegaan was, dat hij Britannicus en later zijn eigen moeder liet vermoorden, heeft hij zich schuldig gemaakt aan vleierij en heeft hij zich door de keizer laten verrijken met landgoederen, ondanks het feit dat Seneca zelf meer dan sestertiën bezat. Zelfs werd hij in consul. Toen echter in Burrus, prefect van de praetoriaanse wacht en adviseur van Nero, stierf, volgens sommigen door gif, schijnt Seneca wroeging te hebben gekregen voor wat er gebeurd is en de verantwoordlijkheid voor wat er ging komen niet te kunnen dragen, vroeg hij de keizer hem te ontslaan van zijn ambt en Gebruikrecht voor het schooljaar 00-00

9 verplichtingen. Nero aanvaardde zijn ontslag niet. Seneca echter probeerde zich toch zoveel mogelijk terug te trekken onder het mom van ziekte en studie. Hij trok zich terug in zijn buitenverblijf en werd nog zelden in het openbaar gezien. Nu kon hij zich storten op zijn liefde, de filosofie en het schrijven. Zo produceerde hij o.a. De Ira, De Tranquillitate Animi, De Brevitate Vitae. Voor zijn vriend, de jonge Lucilius, procurator van Sicilië, schrijft hij De Providentia (Over de voorzienigheid). Ook droeg Seneca aan hem het populaire werk over de physika Quaestiones Naturales op. Dit boek heeft voor ons vooral waarde door terloopse opmerkingen over het leven in Rome en niet wegens zijn natuurkundige inhoud. Het belangrijkste werk van Seneca zijn de Epistulae Morales, ook aan Lucilius opgedragen. Intussen zag Nero door zijn gedrag de bodem van zijn schatkist en probeerde hij die te bedekken door roof van waardevolle goederen uit de tempels te Rome en in de provincies. Seneca probeert zich verre van deze schande te houden en verbergt zich in zijn huis onder het voorwendsel van zenuwziekte. Nero besluit hem te laten vergiftigen. Dit mislukt, maar wanneer Seneca s naam bij een voortijdig aan het licht gekomen aanslag op Nero wordt genoemd, krijgt hij het bevel zich voor de dood op te maken. Zijn vrouw Paulina wil samen met hem de dood in gaan. Hij willigt dit verzoek in en opent van haar en van zich de aderen. Echter de dood wil niet komen, omdat door hun ouderdom en magerte het bloed langzaam stroomt. Wanneer ook gif niet helpt, laat hij zich smoren in de stoom van een bad. Paulina wordt nog levend aangetroffen door Nero s soldaten en blijft zo in leven. Zij stierf in.

10 De Epistulae Morales Het belangrijkste werk van Seneca, in ieder geval voor ons, zijn de brieven aan Lucilius (Ad Lucilium epistularum moralium libri XX). Lucilius was iemand van nederige afkomst, maar had zich tot de ridderstand opgewerkt en was zelfs gouverneur (propraetor) van Sicilië geworden. In deze brieven probeert Seneca Lucilius thuis te brengen in de leer van de Stoa. De levendige stijl van de eerste 0 brieven zou Seneca ontleend hebben aan brieven van Epicurus. Aan deze Epicurus ontleent Seneca ook regelmatig ideeën onder het motto wat waar is is van mij. Na die eerste dertig brieven wordt de toon zwaarder met ernstige verhandelingen over dogma s. Deze latere brieven doen de lezer zich afvragen, of het wel echte brieven zijn, of het niet een genre is. Dat Seneca zich tot Lucilius richt, kan een kunstgreep zijn. Waarschijnlijk is Seneca pas later begonnen met het publiceren van de brieven, was het niet in eerste instantie zijn bedoeling en heeft hij de gelegenheid gebruikt om zware betogen in te lassen. Overigens zijn sommige brieven wel al te persoonlijk om gefingeerd te zijn. De brieven zijn behalve filosofisch en stichtelijk, ook een vindplaats voor informatie over het dagelijkse leven. Het werk dat uit 0 boeken, brieven bestaat is geschreven tussen en. Zeno en de stoa. Algemeen. Doordat Alexander de Grote een einde maakte aan het zelfbestuur van de poleis, wordt de polites van de Griekse steden een burger van een groot rijk, een kosmopoliet. Hiermee was hij zijn plaats in zijn wereld kwijt: actief burger van een polis. Het deed er niet meer toe, wat een staat besliste, leidend was de koning. Mensen raakten hun reden van bestaan kwijt en Gebruikrecht voor het schooljaar 00-00

11 men ging op zoek naar zijn plaats in de wereld en hoe je gelukkig werd. De mensen waren met zichzelf bezig en de nadruk lag op het individu. Door deze maatschappelijke ontwikkelingen werden filosofen ertoe aangezet op zoek te gaan naar antwoorden. In de filosofieën, die nu ontstonden, lag de nadruk op de ethiek. In de nieuwe cultuur, die door Alexander s politiek ontstond, het hellenisme, kreeg filosofie in het onderwijs een vaste plaats. Dit was ook later zo bij de Romeinen. De filosofie in het Hellenistische en latere onderwijs was dogmatisch en schools. Geschiedenis. Aan de wieg van de Stoa stond Zeno van Kition ( geboren). Hij heeft onderwijs gevolgd bij Aristoteles. Hij stichtte in 0 in reactie op Epicurus, een andere crisisfilosoof, de school, die de naam de Stoa kreeg. Als vreemdeling, niet-athener, mocht hij in Athene geen eigen lokaal bezetten. Dus gaf hij les in een beroemde zuilengalerij, de Stoa Poikilè. Grote Stoïcijnen uit later tijd zijn: - Seneca ( v. Chr.- n. Chr.), leermeester van Nero en door hem tot zelfmoord gedwongen, een pragmaticus - Epiktetos ( - n.chr.), een vrij gelaten slaaf, in 0 met andere filosofen uit Rome verbannen - Keizer Marcus Aurelius (-0 n.chr.), de filosoof op de troon, heeft een dagboek in het Grieks geschreven: Overpeinzingen (Τά εἰς ἑαυτόν). Fysica Veel op dit gebied is ontleend aan Herakleitos. De oermaterie is vuur, dat de oorzaak van het ontstaan van alles is. De hoogste

12 en zuiverste vorm van vuur is de Ratio, de rede. De ratio is het ordenende principe. Door de werking van de ratio varieert de temperatuur, waardoor het vuur kan veranderen in lucht, water en aarde en vice versa. Vermenging en combinatie van deze vier elementen leidt tot de verschijnselen. In alle verschijnselen zit de ratio (= god = pantheïsme) en ook vuur. Door de werking van die ratio kan dat vuur warmer worden en leiden tot vernietiging: wereldbrand. Daarna begint het proces opnieuw. In de dode dingen is de ratio aanwezig in de vorm van spankracht, in levende dingen in de vorm van groeikracht, als warme luchtstroom = sacer spiritus, deus. De innerlijke fysica van de mens. Ook in de mens is de ratio in de animus (warme luchtstroom). In de belangrijkste delen van de animus zit het denkend vermogen. De luchtstroom brengt de waarnemingen naar het denkvermogen. Dat ordent en interpreteert hen. De ratio ordent de waarnemingen van de natura. Als de mens een ordening van de natura maakt, leidt dat ertoe, dat hij secundum naturam leeft. Door middel van zijn eigen ratio, deeluitmakend van de wereldratio, doorgrondt hij de werkzaamheid van de ratio in de natuur. Als de ratio zichzelf doorgrondt, accepteert zij haar werking en verzet zij zich er niet tegen. De ratio plant de hele natuur. Irrationeel gedrag is dus uitgesloten en daarmee zijn ook emoties uitgebannen. Wie rationeel is verwerkt affectus, gemoedsaandoeningen, tot iets positiefs. Een rationeel mens begrijpt, dat wat hem overkomt door de ratio gepland is. Het kan een gevoelen bij hem losmaken, maar met zijn ratio blijft hij het de baas en begrijpt het planmatige/positieve ervan. Indien hij de affectus niet de baas wordt/blijft, maar als zij zijn ratio overwinnen, Gebruikrecht voor het schooljaar 00-00

13 spreken we van emoties, gevoelens die een mens van zijn stuk brengen. Deze blokkeren zijn ratio. Hierdoor ben je ongelukkig. Na de dood van de mens keert de ratio van de mens terug naar de wereldratio. Volgens Seneca blijft er overigens altijd een soort dunne lijn tussen de ratio in de mens en de wereldratio. Die menselijke ratio is gericht op zijn oorsprong. Een mens moet om zijn geluk te bereiken zijn best doen die gerichtheid te versterken door ascese. Ethiek Ethica is de leer van - waarden > - normen > - gedrag Voor de Stoïcijn is de waarde het Goede, waarop je je gedrag moet afstemmen: secundum naturam vivere. Dit bereik je door bewust je te richten op de ratio. Door te denken bereik je de waarheid en dus kennis van het Goede. Deze kennis leidt tot geluk. Het goede is immers de god/ de ratio, die alles planmatig ordent. Beter dan dit kan niet. Als je de natuur en de ordening daarvan accepteert en dus daarnaar leeft, bereik je het hoogste geluk. Dit hoogste geluk is apatheia/tranquillitas een staat van het zijn zonder pathos, emoties, een toestand van tevredenheid zonder verlangens en angsten. Goed gedrag is het instemmen met het lot, dat immers door de ratio bepaald is, ook al doorgronden we het goede van dat lot niet. Ons leven is vol van dingen die er niet toe doen, indifferentia. Dit zijn dingen, waarover de mens geen macht heeft, die door het lot worden toegedeeld en niet tot het menselijke wezen horen. Het zijn de dingen die door het lot én toegewezen én afgenomen kunnen worden, zoals rijkdom, armoede, macht.

14 Deze factoren mogen bij jouw oordelen geen rol spelen. Ze hebben wel invloed op de kwaliteit van het leven (positief of negatief). De stoicus zal ze niet nastreven, anders verstoren ze zijn tranquillitas. Deze tranquillitas is alleen mogelijk bij onafhankelijkheid (aequus animus). Dit kan alleen door rationeel gedrag, hetgeen tot libertas van het lot leidt. Gebruikrecht voor het schooljaar 00-00

15 AD LVCILIVM EPISTVLAE MORALES LIBER PRIMVS Epistula Wil je een wijs mens, een sapiens, worden, dan moet je zuinig op je tijd zijn. SENECA LVCILIO SVO SALVTEM. Ita fac, mi Lucili: vindica te tibi, et tempus, quod adhuc aut auferebatur aut subripiebatur aut excidebat, collige et serva. Persuade tibi hoc sic esse ut scribo: quaedam tempora eripiuntur nobis, quaedam subducuntur, quaedam effluunt 0. Turpissima tamen est iactura quae per neglegentiam fit. Et si Moralis zedenkundig, ethisch vindico. opeisen aufero wegnemen subripio. heimelijk weggrijpen excido ontglippen colligo verzamelen persuadeo mihi ik ben ervan overtuigd eripio ontrukken sub- heimelijk 0 effluo ontglippen iactura verlies negeglentia verwaarlozing

16 volueris adtendere, magna pars vitae elabitur male agentibus, maxima nihil agentibus, tota vita aliud agentibus.. Quem mihi dabis qui aliquod pretium tempori ponat, qui diem aestimet, qui intellegat se cotidie mori? In hoc enim fallimur, quod mortem prospicimus 0 : magna pars eius iam praeteriit ; quidquid aetatis retro est mors tenet. Fac ergo, mi Lucili, quod facere te scribis, omnes horas conplectere ; sic fiet ut minus ex crastino pendeas, si hodierno manum inieceris. Dum differtur 0, vita transcurrit.. Omnia, Lucili, aliena sunt, tempus tantum nostrum est; in huius rei unius fugacis ac lubricae possessionem natura nos adtendo opletten elabor vul aan nobis ontglippen aan male ago slecht bezig zijn met iets anders dan? do noemen pretium prijs, waarde aestimo schatten, waarde hechten aan cotidie adv. dagelijks fallor zich vergissen 0 prospicio in de verte zien = praeteriit quiquis, quidquid + gen. part. alwie, alwat aetas, -tatis leven retro terug, achter ons hora uur conplector omarmen (dies) crastinus de dag van morgen pendeo ex + abl. hangen aan inicio + dat. werpen/ leggen op 0 differo uitstellen fugax, -acis vluchtig lubricus glibberig possessio bezit Gebruikrecht voor het schooljaar 00-00

17 misit, ex qua expellit quicumque vult. Et tanta stultitia mortalium est ut quae minima et vilissima sunt, certe reparabilia, inputari sibi cum inpetravere patiantur, nemo se iudicet quicquam debere qui tempus accepit, cum interim hoc unum est quod ne gratus quidem potest reddere.. Interrogabis fortasse quid ego faciam qui tibi ista praecipio 0. Fatebor ingenue : quod apud luxuriosum sed diligentem evenit, ratio mihi constat inpensae. Non possum dicere nihil perdere, sed quid perdam et quare et quemadmodum dicam 0 ; causas paupertatis meae reddam. Object nos stultitia dwaasheid vilis goedkoop reparabilis herstelbaar inputare + dat. bij iemand in rekening brengen inpetrare gedaan krijgen iudicare van mening zijn interim intussen gratus dankbaar 0 praecipere voorschrijven fateri bekennen ingenue adv. eerlijk luxuriosus weeldezuchtig; hier evenals diligentem gesubstantiveerd.. diligens nauwgezet evenire gebeuren ratio de rekening constare kloppen inpensa uitgaven quemadmodum hoe 0 potentialis paupertas armoede reddere weergeven

18 Sed evenit mihi quod plerisque non suo vitio ad inopiam redactis : omnes ignoscunt, nemo succurrit.. Quid ergo est? non puto pauperem cui quantulumcumque superest sat est; tu tamen malo 0 serves tua, et bono tempore incipies. Nam ut visum est maioribus nostris, 'sera parsimonia in fundo est'; non enim tantum minimum in imo sed pessimum remanet. Vale. Vragen. Caput.. Zit in de woorden aut auferebatur aut subripiebatur aut excidebat een polysyndeton, een trikolon en een klimax. Laat dat zien.. In de tweede zin van dit caput wordt de inhoudt van de eerste zin nog eens herhaald. Welke verba gelden als elkaars synoniemen. plerique de meesten vitium tekortkoming inopia gebrek redigere ad +acc. terugbrengen tot ignoscere vergeven succurrere te hulp rennen quantuluscumque hoe weinig ook maar supersum overzijn sat = satis 0 malo, + coni. ik heb liever, dat jij; archaisme. maiores voorouders serus te laat parsimonia spaarzaamheid fundum de bodem (van de schatkist) imum het onderste deel, de bodem remanere overblijven Gebruikrecht voor het schooljaar 00-00

19 . Welk statement ligt Seneca toe in de laatste zin van dit caput. Licht je antwoord toe. Caput.. Welke vorm zou je in het echte klassieke Latijn van iemand als Cicero verwachten in plaats van dabis?. Welke speciale betekenis krijgt qui in r. onder invloed van ponat en waarom?. Leg de betekenis van cotidie mori uit. Citeer Senecas eigen uitleg in het vervolg.. Leg de strekking van de woorden ut minus ex crastino pendeas, si hodierno manum inieceris uit. Caput.. Wat wordt met omnia aliena sunt bedoeld?. Eigenlijk weerspreekt Seneca onmiddellijk zijn uitspraak tempus tantum nostrum. Laat dat zien. Caput.. Waarom is het vrij normaal, dat Lucilius Seneca vraagt wat hij zelf doet?. Seneca vergelijkt zich met een luxuriosus en een diligens. In welk opzicht is hij een diligens en in welk een luxuriosus?. Je kunt zeggen, dat Seneca heel bewust leeft. Waaruit blijkt dat?. Leg uit wat Seneca bedoelt met omnes ignoscunt, nemo succurrit. Caput.. Wat bedoelt Seneca met serves?. Seneca staat bekend om zijn sententiae, gezegde-achtige uitdrukkingen. Geef hiervan een voorbeeld uit de laatste alinea. ignoscere vergeven

20 . Seneca s teksten zijn gelardeerd met beeldspraak. Zo besluit hij ook deze rede met beeldspraak. Leg de betekenis uit en geef een voorbeeld uit de dagelijkse praktijk, waarvoor deze opmerking kan gelden. Gebruikrecht voor het schooljaar 00-00

21 Epistula Onbestendigheid is slecht voor een mens voor het maken van vorderingen. Blijf lang bij één onderwerp en blader boeken niet slechts cursorisch door. SENECA LVCILIO SVO SALVTEM. Ex iis quae mihi scribis et ex iis quae audio bonam spem de te concipio : non discurris nec locorum mutationibus inquietaris. Aegri animi ista iactatio est : primum argumentum compositae mentis existimo 0 posse consistere et secum morari.. Illud autem vide, ne ista lectio auctorum multorum et omnis generis voluminum habeat aliquid vagum et instabile. = eis rebus concipere opvatten discurrere alle kanten oprennen mutatio verandering inquietare verontrusten, verstoren iactatio ongedurigheid esse + gen. eigen zijn aan, kenmerk/taak/plicht zijn van argumentum bewijs componere mentem de geest in harmonie brengen; het doel van de stoa is door wijsgerige oefening tot innerljike harmonie te komen. 0 existimare menen, beschouwen als consistere halt houden morari verblijven Copyright Pen en Penseel.

22 Certis ingeniis inmorari et innutriri oportet, si velis aliquid trahere quod in animo fideliter 0 sedeat. Nusquam est qui ubique est. Vitam in peregrinatione exigentibus hoc evenit, ut multa hospitia habeant, nullas amicitias; idem accidat necesse est iis qui nullius se ingenio familiariter applicant sed omnia cursim 0 et properantes transmittunt.. Non prodest cibus nec corpori accedit qui statim sumptus lectio het lezen auctor schrijver genus, -eris soort volumen boek(rol) vagus onbestendig instabilis veranderlijk ingenium talent inmorari + dat. verwijlen bij innutriri + abl. zijn voedsel vinden bij 0 fideliter betrouwbaar, nauwgezet sedere beklijven, blijven zitten ubique overal peregrinatio buitenlandse reis exigere (tempus/vitam) verblijven evenit + dat. het overkomt aan iemand hospitium gastvriendschap necesse est (ut) + coni. het is noodzakelijk, dat; lees hier: necesse est, idem accidat iis... familiariter vertrouwd se applicare + dat. zich wijden aan 0 cursim terloops properare zich haasten transmittere voorbij laten gaan, doorbladeren prodesse van voordeel zijn accedere + dat. komen bij statim onmiddelijk Copyright Pen en Penseel.

23 emittitur ; nihil aeque sanitatem inpedit quam remediorum crebra mutatio ; non venit vulnus ad cicatricem in quo medicamenta temptantur ; non convalescit planta quae saepe transfertur; nihil tam utile 0 est ut in transitu prosit. Distringit librorum multitudo; itaque cum legere non possis quantum habueris, satis est habere quantum legas.. 'Sed modo ' inquis 'hunc librum evolvere volo, modo illum.' Fastidientis stomachi est multa degustare ; quae ubi varia sunt et diversa, inquinant, non alunt. Probatos 0 itaque semper lege, et si quando ad alios deverti libuerit, ad priores redi. Aliquid emittere uitkotsen Aeque.. quam evenzeer... als sanitas, -tatis gezondheid impedire belemmeren mutatio het wisselen cicatrix litteken temptare beproeven convalescere krachtig worden planta plant 0 utilis nuttig transitus het voorbijgaan distringere afleiden modo... modo.. nu eens.. dan weer.. evolvere uitrollen, lezen fastidire afkeer hebben, versmaden, kieskeurig zijn degustare proeven varius veelsoortig diversus verscheiden, niet bij elkaar passend inquinare bederven (de maag) 0 probatus (auctor) beproefde schrijver deverti ad +acc. zijn toevlucht nemen tot libet (te) je hebt zin Copyright Pen en Penseel.

24 cotidie adversus paupertatem, aliquid adversus mortem auxili compara, nec minus adversus ceteras pestes ; et cum multa percurreris, unum excerpe quod illo die concoquas.. Hoc ipse quoque facio; ex pluribus quae legi aliquid adprehendo 0. Hodiernum hoc est quod apud Epicurum nanctus sum (soleo enim et in aliena castra transire, non tamquam transfuga, sed tamquam explorator ): 'honesta ' inquit 'res est laeta paupertas'. Illa vero non est paupertas, si laeta est;. non qui parum habet, sed qui plus cupit, pauper est. Quid enim refert quantum illi in arca, quantum in horreis 0 iaceat, quantum pascat aut feneret, si alieno imminet, si non adquisita sed Hier is sprake van een hyperbaton; lees bij aliquid auxili(i). cotidie adv. dagelijks adversus + acc. tegen paupertas, -tatis armoede comparare verwerven pestis verderfelijkheid; je zou kunnen zeggen, dat Seneca hier vanuit het standpunt van een niet- filosoof spreekt over armoede, ziekte etc. percurrere snel doornemen excerpere eruithalen concoquere verteren 0 adprehendere zich eigen maken hodiernus van vandaag nancisci, na(n)ctus verkrijgen tamquam a.h.w., alsof transfuga overloper explorator verspieder honestus eervol parum te weinig refert het doet ertoe arca schatkist 0 horreum graanschuur pascere hoeden Copyright Pen en Penseel.

25 adquirenda conputat? Quis sit divitiarum modus quaeris? primus habere quod necesse est, proximus quod sat est. Vale. Vragen Caput.. Welke twee soorten bewijs heeft Seneca voor de stabiliteit van Lucilius?. Volgens Seneca zouden heden ten dage veel mensen ziek zijn. Laat dat zien.. Wat voor soort ziekte zou men hebben? Caput.. Blijkbaar heeft Lucilius bekend veel verschillende schrijvers te lezen. Uit welk woord blijkt dat?. Leg de sententia Nusquam est qui ubique est. uit.. Als beeld waarvan worden de hospitia aangehaald?. Wat wordt eigenlijk exact bedoeld met se applicare? Caput.. Waarvan is cibus het beeld?. Welke eerdere woorden worden opgepakt door transitu?. Wat wordt bedoeld met habere in satis est habere quantum legas? Caput. fenerare woekeren alienum andermans bezit imminere + dat. bedreigen, loeren op adquirere, -quisivi, (erbij) verwerven -quisitus computare tellen modus maat Copyright Pen en Penseel.

26 . Welk argument geeft Seneca tegen het lezen van vele schrijvers?. Welke kronkel zit in het volgende voorschrift Probatos itaque semper lege, et si quando ad alios deverti libuerit, ad priores redi.?. Hulp tegen de dood? Dit kan nooit letterlijk bedoeld zijn. Wat wil Seneca zeggen? Caput en.. Wat wil Seneca zeggen met aliena castra? Leg beide termen uit.. Geef de door Epicurus bedoelde uitleg van diens opmerking 'honesta res est laeta paupertas'.. Je kunt ook zeggen, dat Seneca uiteindelijk dezelfde uitleg geeft van Epicurus uitspraak, als Epicurus zelf heeft bedoeld. Laat dat zien.. In welk aspect deugt natuurlijk niet de uitspraak non qui parum habet... pauper est.. Welk woord is weggevallen bij primus? Hoe weet je dat? Copyright Pen en Penseel.

27 Epistula Deze brief behandelt twee onderwerpen. Op de eerste plaats gaat Seneca in op vriendschap en hoe je tot vriendschap moet komen. Hij sluit de brief af met enige gedachten over de nodige natuurlijke balans tussen handelen en rusten. SENECA LVCILIO SVO SALVTEM. Epistulas ad me perferendas tradidisti, ut scribis, amico tuo; deinde admones me ne omnia cum eo ad te pertinentia communicem, quia non soleas ne ipse quidem id facere: ita eadem epistula illum et dixisti amicum et negasti. Itaque si proprio illo verbo quasi publico usus es et sic illum amicum vocasti quomodo 0 omnes candidatos 'bonos viros' dicimus, quomodo obvios, si nomen non succurrit, 'dominos' saluta- epistula brief admonere aansporen pertinere ad + acc. betrekking hebben op communicare cum delen met, mededelen aan negare ontkennen; negasti = negavisti proprius eigenlijk, specifiek quasi als(of) publicus publiek, algemeen uti, usus + abl. gebruiken 0 quomodo zoals candidatus in het wit gekleed; kandidat (voor het ambt van praetor) obvius tegemoet komend succurrere te binnen schieten

28 mus, hac abierit.. Sed si aliquem amicum existimas cui non tantundem credis quantum tibi, vehementer erras et non satis nosti vim verae amicitiae. Tu vero omnia cum amico delibera, sed de ipso prius : post amicitiam credendum est, ante amicitiam iudicandum. Isti vero praepostero officia permiscent qui, contra praecepta Theophrasti 0, cum amaverunt iudicant, et non amant cum iudicaverunt. Diu cogita an tibi in amicitiam aliquis recipiendus sit. Cum placuerit fieri, toto illum pectore admitte ; tam audaciter cum illo loquere quam tecum.. Tu quidem ita vive ut nihil tibi committas nisi quod committere etiam inimico tuo possis; sed quia interveniunt quaedam quae consuetudo fecit arcana, cum hac abire letterlijk: dan zal het hierlangs wel weggaan; het heeft de betekenis van : goed, of so be it. tantusdem evenveel, evenzeer = novisti deliberare overwegen, beslissen, raadplegen Vul aan delibera praepostero in omgekeerde volgorde officium taak permiscere vermengen, verwarren praeceptum voorschrift 0 Theophrastus filosoof en schrijver uit Lesbos (ca. - v. Chr.), leerling v. Plato en Aristoteles, i.h.b. bekend door zijn karakterschetsen in 0 delen. recipere opnemen Vul aan tibi. admittere toelaten tam.. quam.. evenzeer.. als.. audaciter vermetel committere toevertrouwen intervenire tussen beide komen, gebeuren Gebruikrecht voor het schooljaar 00-00

29 amico omnes curas, omnes cogitationes tuas misce. Fidelem si putaveris, facies; nam quidam fallere docuerunt dum timent falli, et illi ius peccandi suspicando fecerunt. Quid est quare ego ulla verba coram 0 amico meo retraham? quid est quare me coram illo non putem solum?. Quidam quae tantum amicis committenda sunt obviis narrant, et in quaslibet aures quidquid illos urit exonerant ; quidam rursus etiam carissimorum conscientiam reformidant 0 et, si possent, ne sibi quidem credituri interius premunt omne secretum. consuetudo de gewoonte, levenswijze, omgang arcanus geheim cogitatio gedachte miscere cum delen met fallere bedriegen dum + ind. totdat, terwijl, omdat peccare fouten maken, zondigen suspicari argwaan koesteren Quid est quare + coni. wat is de reden, dat 0 coram + abl. in het bijzijn van retrahere terughouden obvius tegemoetkomend quilibet willekeurig ieder auris oor urere branden, verontrusten exonerare in + acc. verwijderen, ontlasten in rursus weer, verder, daarentegen carus dierbaar conscientia het op de hoogte zijn, het medeweten 0 reformidare vrezen credere + dat. toevertrouwen, geloven interius adv. dieper naar binnen secretum geheim

30 Neutrum faciendum est; utrumque enim vitium est, et omnibus credere et nulli, sed alterum honestius dixerim vitium, alterum tutius.. Sic utrosque reprehendas, et eos qui semper inquieti sunt, et eos qui semper quiescunt. Nam illa tumultu gaudens non est industria sed exagitatae mentis concursatio 0, et haec non est quies quae motum omnem molestiam iudicat, sed dissolutio et languor.. Itaque hoc quod apud Pomponium legi animo mandabitur : 'quidam adeo in latebras refugerunt ut putent in turbido esse quidquid in luce est'. Inter se ista miscenda sunt: et quiescenti agendum et agenti quiescendum est. Cum rerum natura delibera : illa dicet tibi et diem fecisse se et noctem. Vale. vitium gebrek, tekortkoming honestus eervol tutus veilig reprehendere laken, gispen inquietus onrustig quiescere rusten tumultus opschudding industria vlijt exagitare opjagen 0 concursatio het te hoop lopen, rondrennen motus beweging molestia last dissolutio zwakte, gebrek aan energie lanquor matheid, vermoeidheid Romeinse komediedichter uit de eerste eeuw voor Christus. mandare animo in de geest inprenten latebrae schuilplaats turbidum onrust deliberare zich bezinnen, nadenken Gebruikrecht voor het schooljaar 00-00

31 Vragen Caput.. In wat voor zin ontkent Lucilius, dat die vriend van hem een vriend is?. Blijkbaar kent Seneca aan het woord vriend twee betekenissen toe. Welke?. De begroeting van de obvios als dominos kent in het Nederlands een equivalent. Welke?. In welk geval kan Seneca zich schikken in het feit, dat Lucilius de brievendrager een vriend noemt? Caput.. Wanneer spreekt Seneca van een echte vriend?. Welke voorwaarde stelt Seneca voor het sluiten van een vriendschap? Citeer uit het Latijn.. Wat is volgens Seneca de houding die je moet hebben, als je eenmaal iemand tot je vriend hebt bestempeld? Caput.. Leg de inhoud uit van de zin Tu quidem ita vive ut nihil tibi committas nisi quod committere etiam inimico tuo possis.. Hoe verklaart Seneca onze geheimdoenerij?. Hoe stelt Seneca zich de uitspraak Fidelem. si putaveris, facies voor?. Leg uit, hoe het komt, dat mensen denken in de fout te mogen gaan, als ze anderen wantrouwen. Caput.. Wat wordt bedoeld met Neutrum faciendum est?. Welk van beide is honestius en welk tutius? Caput.. Kun jij de overgang van onderwerp van paragraaf naar verklaren?. Waarom moeten de inquieti gegispt worden? Baseer je antwoord op het vervolg.

32 Caput.. In paragraaf wordt het portret van een kluizenaar geschetst. Laat dat zien.. Laat zien hoe Seneca de natuur als leidsvrouwe voor ons doen en laten ziet. Gebruikrecht voor het schooljaar 00-00

33 Epistula Pas ervoor op, dat je niet door je toeleg op de filosofie voor anderen afschrikwekkend bent. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM. Quod pertinaciter studes et omnibus omissis hoc unum agis, ut te meliorem cotidie facias, et probo et gaudeo, nec tantum hortor ut perseveres sed etiam rogo. Illud autem te admoneo, ne eorum more, qui non proficere sed conspici cupiunt, facias aliqua quae in habitu 0 tuo aut genere vitae notabilia sint;. asperum cultum et intonsum caput et neglegentiorem barbam et indictum argento odium et cubile humi positum et quidquid aliud ambitionem perversa via pertinaciter volhardend omittere achterwege laten agere, ut coni. beogen, dat; nastreven, dat cotidie dagelijks probare goedkeuren perseverare volharden aliquid admonere ergens toe aansporen proficere vorderingen maken conspicere zien 0 habitus uiterlijk genus soort notabilis opvallend cultus uiterlijk intonsus ongeschoren neglegens verwaarloosd indicere + dat. verklaren aan cubile n. bed humi op de grond, locativus Copyright Pen en Penseel.

34 sequitur evita. Satis ipsum nomen philosophiae, etiam si modeste tractetur, invidiosum est: quid si nos hominum consuetudini coeperimus excerpere? Intus 0 omnia dissimilia sint, frons populo nostra conveniat.. Non splendeat toga, ne sordeat quidem; non habeamus argentum in quod solidi auri caelatura descenderit, sed non putemus frugalitatis 0 indicium auro argentoque caruisse. Id agamus ut meliorem vitam sequamur quam vulgus, non ut contrariam : alioquin ambitio gunstbejach perversus verkeerd evitare vermijden modeste bescheiden tractare gebruiken invidiosus afgunstwekkend Quid si.. wat zal het geval zijn, als.. consuetudo gewoonte, omgang excerpere se +dat. zich onttrekken aan 0 intus vanbinnen dissimilis niet gelijk frons voorhoofd convenire + dat. overeenkomen met splendere schitteren sordere vuil zijn argentum zilver solidus massief caelatura ciseleerwerk (ingelegd metaal) descendere afdalen, aangebracht worden 0 frugalitas spaarzaamheid indicium aanwijzing carere +abl. missen, zijn zonder; perfectum gnomicum (met praesensbetekenis) vulgus n. het volk contrarius tegengesteld alioquin anders Copyright Pen en Penseel.

35 quos emendari volumus fugamus a nobis et avertimus ; illud quoque efficimus, ut nihil imitari velint nostri, dum timent ne imitanda sint omnia.. Hoc primum philosophia promittit, sensum communem, humanitatem et congregationem 0 ; a qua professione dissimilitudo nos separabit. Videamus ne ista per quae admirationem parare volumus ridicula et odiosa sint. Nempe propositum nostrum est secundum naturam vivere: hoc contra naturam est, torquere 0 corpus suum et faciles odisse munditias et squalorem appetere et cibis non emendare verbeteren avertere afwenden efficere tot stand brengen imitari nabootsen nostri eigenlijk gen. obiectivus hier gebruikt als partitivus dum omdat promittere beloven sensus communis fatsoen, gezond verstand (eigenlijk een gevoel, verstand eigen aan allen) humanitas beschaving 0 congregatio aanpassingsvermogen professio beoefening dissimilitudo ongelijkheid separare ab scheiden van admiratio bewondering odiosus vol haat nempe toch propositum doel secundum + acc. volgens contra + acc. tegen 0 torquere martelen munditiae pl.t. hygiëne squalor vuil appetere najagen Copyright Pen en Penseel.

36 tantum vilibus uti sed taetris et horridis.. Quemadmodum desiderare delicatas res luxuriae est, ita usitatas et non magno parabiles fugere dementiae 0. Frugalitatem exigit philosophia, non poenam; potest autem esse non incompta frugalitas. Hic mihi modus placet: temperetur vita inter bonos mores et publicos; suspiciant omnes vitam nostram sed agnoscant.. 'Quid ergo? eadem faciemus quae ceteri? nihil inter nos et illos intererit?' Plurimum: dissimiles esse nos vulgo sciat qui inspexerit propius; qui domum intraverit nos potius 0 miretur quam supellectilem nostram. Magnus ille est qui fictilibus sic utitur quemadmodum argento, nec ille minor est qui sic argento vilis goedkoop taeter vuil horridus huiveringwekkend quemadmodum zoals desiderare verlangen delicatae res pl. luxe artikelen luxuria weeldezucht usitatus gewone; vul aan res acc.pl. parabilis verkrijgbaar 0 dementia waanzin; vul aan est. exigere eisen incomptus onopgesmukt modus maat temperare in een goede verhouding brengen suspicere argwaan koesteren tegen agnoscere erkennen interest er is een verschil dissimilis + dat. niet gelijk aan inspicere, -spexi 0 potius liever, eerder supellectilis f. huisraad fictilia (vasa) n.pl. aardewerk Copyright Pen en Penseel.

37 utitur quemadmodum fictilibus; infirmi animi est pati non posse divitias.. Sed ut huius quoque diei lucellum tecum communicem, apud Hecatonem nostrum inveni cupiditatum finem etiam ad timoris remedia proficere. 'Desines' inquit 'timere, si sperare desieris.' Dices, 'quomodo ista tam diversa 0 pariter sunt?' Ita est, mi Lucili: cum videantur dissidere, coniuncta sunt. Quemadmodum eadem catena et custodiam et militem copulat, sic ista, quae tam dissimilia sunt, pariter incedunt : spem metus sequitur.. Nec miror ista sic ire: utrumque pendentis animi est, utrumque futuri exspectatione infirmus zwak lucellum kleine winst communicare cum delen met Hecaton: stoïcijnse filosoof van de e eeuw voor Christus, leerling van Panaetius, afkomstig uit Rodos. cupiditas begeerte remedium geneesmiddel proficere ad dienen als desinere, desii ophouden quomodo hoe 0 diversus verscheiden pariter gelijk dissidere in tegenspraak zijn catena ketting custodia gevangene copulare koppelen, verbinden incedere voortgaan pendens weifelend futurus zullende gebeuren; als part. van fieri exspectatio verwachting 0 sollicitus verontrust; vul animi est aan Copyright Pen en Penseel.

38 Maxima autem utriusque causa est quod non ad praesentia aptamur sed cogitationes in longinqua praemittimus ; itaque providentia, maximum bonum condicionis humanae, in malum versa est.. Ferae pericula quae vident fugiunt, cum effugere, securae sunt: nos et venturo torquemur et praeterito. Multa bona nostra nobis nocent; timoris enim tormentum 0 memoria reducit, providentia anticipat ; nemo tantum praesentibus miser est. Vale. Vragen. Caput.. Van welk later Frans woord is quod hier de voorloper?. Zeg in eigen woorden waarvan Seneca niet wil, dat Luciulius dat doet?. Waarom gaat het Seneca alleen maar (blijkens de tekst)? Caput.. Wat moet je je voorstellen bij een cubile humi positum?. Van welk ambitionem moet hier wel sprake zijn?. Waarom spreekt Seneca hier van perversa via? praesentia n.pl. de aanwezige dingen, de situatie van Copyright Pen en Penseel. het moment aptari zich uitrusten longinquus verafgelegen praemittere vooruitsturen providentia vooruitziende blik, voorzorg condicio situatie fera wild beest = effugerunt securus zorgeloos 0 tormentum kwelling memoria herinnering anticipare vooruit lopen op

39 . Seneca noemt de naam philosophie invidiosum. Wat bedoelt hij hiermee precies?. Waarom wil Seneca niet, dat hij zich aan de gewoonte van het volk onttrekt? Caput. Wat raadt Seneca Lucilius aan? Zeg het in hooguit tien woorden.. Van welk gevaar is sprake, als de filosofen totaal anders dan het volk leven?. Verklaar en benoem nostri. Caput. Beschijf in eigen woorden, wat volgens Seneca de filosofie belooft.. Laat zien, hoe het woord dissimilitudo botst met de termen sensum communem, humanitatem et congregationem.. Laat zien, dat de betekenis van het woord ista niet meer hetzelfde is als in de gouden klassieke tijd van Caesar.. Waarom is torquere... horridis tegen de natuur? Caput.. Leg de vergelijking Quemadmodum... ita..uit. Laat hierbij de onderlinge samenhang van de twee delen zien.. Welke Griekse leefregel wordt in dit caput duidelijk gepromoot? Is het verbazingwekkend, dat deze leefregel binnen de Stoa belangrijk is?. Je zou kunnen zeggen, dat Seneca in zekere zin hoogmoedig is ten aanzien van het gewone volk. Hoe komt dat in caput naar voren?. Leg de betekenis van de zin suspiciant.. agnoscant uit. Caput Copyright Pen en Penseel.

40 . Hoe sluit caput inhoudelijk aan bij het begin van deze brief?. Welk Nederlands spreekwoord dekt de lading van qui fictilibus... nostram?. Aan welk Nederlands spreekwoord doet je de zin infirmi.. divitias denken? Caput.. Leg Hecaton s uitspraak uit.. Waarin schiet Seneca in zijn uitleg van Hecaton s sententia tekort?. Seneca legt graag dingen uit aan de hand van vergelijkingen. Zo ook hier. Laat zien in hoever de vergelijking van de catena en de custodia en de miles overeenkomt met het onderwerp en waarin de vergelijking niet opgaat. Caput.. Wat wordt met utrumque bedoeld?. Hoe wordt het utrumque door de longinqua veroorzaakt?. Leg uit waarom de providentia maximum bonum is? Caput.. Wat is het verschil tussen de dieren en ons?. Welke emotie brengt het praeteritum bij ons te weeg en welke de providentia? Copyright Pen en Penseel.

41 Epistula Wie werkelijk op de weg van de wijsheid is wenst zijn vrienden hetzelfde geluk toe als zichzelf en heeft geen geheimen voor hen. SENECA LVCILIO SVO SALVTEM. Intellego, Lucili, non emendari me tantum sed transfigurari ; nec hoc promitto iam aut spero, nihil in me superesse quod mutandum sit. Quidni multa habeam quae debeant colligi, quae extenuari, quae attolli? Et hoc ipsum argumentum est in melius translati animi, quod vitia 0 sua quae adhuc ignorabat videt; quibusdam aegris gratulatio fit cum ipsi aegros se esse senserunt.. Cuperem itaque tecum communicare tam subitam mutationem mei; tunc amicitiae nostrae certiorem fiduciam habere coepissem, illius verae emendare verbeteren non tantum... sed niet alleen..., maar ook transfigurari een innerlijke wedergeboorte ondergaan mutare veranderen quin + coni. pot. natuurlijk colligere verzamelen tenuare afzwakken attollere optillen, versterken transferre in melius veranderen in iets beters 0 vitium gebrek ignorare niet weten/kennen gratulatio felicitatie communicare cum deelgenoot maken van mutatio verandering fiducia vertrouwen Copyright Pen en Penseel.

42 quam non spes, non timor, non utilitatis suae cura divellit, illius cum qua homines moriuntur, pro qua moriuntur.. Multos tibi dabo qui non amico sed amicitia caruerint : hoc non potest accidere cum animos in societatem honesta cupiendi par voluntas 0 trahit. Quidni non possit? sciunt enim ipsos omnia habere communia, et quidem magis adversa. Concipere animo non potes quantum momenti adferre mihi singulos dies videam.. 'Mitte' inquis 'et nobis ista quae tam expertus es.' Ego vero omnia in te cupio transfundere, et in hoc aliquid gaudeo discere, ut doceam; nec me ulla res delectabit, licet 0 sit eximia et salutaris, quam mihi uni utilitas nut divellere uiteenrukken Illius pakt hier weer fiducia op. dare geven, noemen carere + abl. missen accidere gebeuren societas bondgenootschap honestus eervol par gelijk 0 voluntas wil communis gemeenschappelijk quidem in ieder geval adversus tegenspoedig concipere bevatten momentum waarde efficax doeltreffend experiri ervaren, beproeven transfundere overgieten delectare plezieren, behagen 0 licet + coni. ookal eximius uitmuntend salutaris heilzaam Copyright Pen en Penseel.

43 sciturus sum. Si cum hac exceptione detur sapientia, ut illam inclusam teneam nec enuntiem, reiciam: nullius boni sine socio iucunda possessio est.. Mittam itaque ipsos tibi libros, et ne multum operae inpendas dum passim profutura sectaris, inponam notas, ut ad ipsa protinus 0 quae probo et miror accedas. Plus tamen tibi et viva vox et convictus quam oratio proderit; in rem praesentem venias oportet, primum quia homines amplius oculis quam auribus credunt, deinde quia longum iter est per praecepta, breve et efficax per exempla.. Zenonem 0 Cleanthes non expressisset, si tantummodo audisset: vitae eius interfuit, secreta perspexit, observavit exceptio uitzondering inclusus opgesloten (in mijzelf) enuntiare verkondigen iucundus aangenaam possessio bezit operam impendere moeite besteden passim wijd en zijd sectari najagen nota kenmerken, kanttekening 0 protinus onmiddellijk vivus levend convictus omgang oratio rede, voordracht praesens aanwezig oportet + coni. het behoort, dat amplius meer auris oor praeceptum voorschrift efficax doeltreffend 0 Zeno kwam van Cition op Cyprus, ca. - v. Chr.; stichter v.d. Copyright Pen en Penseel.

44 illum, an ex formula sua viveret. Platon et Aristoteles et omnis in diversum itura sapientium turba 0 plus ex moribus quam ex verbis Socratis traxit; Metrodorum et Hermarchum et Polyaenum magnos viros non schola Epicuri sed contubernium fecit. Nec in hoc te accerso tantum, ut stoïsche filosofie. Cleanthus stoïsch filosoof uit Assus (in Troas), ca. 0 v. Chr. exprimere, -pressi levendig beschrijven tantummodo slechts interesse +dat. aanwezig zijn bij secretum geheim perspicere doorzien, grondig leren kennen observare waarnemen formula regel in diversum andere kanten op 0 turba menigte Metrodorus was een vriend van Epicurus en heeft ook wel de bijnaam de tweede Epicurus. Hermarchus was ook een leerling van Epicurus en stierf eerder dan Epicurus. Polyaenus nam na de dood van Epicurus de leiding van de school over, omdat zowel Metrodoros en Hermarchos al dood waren. schola school Epicurus was de grondvester van het Epicurisme contubernium tentgenootschap, kameraadschappelijk leven, vriendschap accersere laten komen, ontbieden Copyright Pen en Penseel.

45 proficias, sed ut prosis; plurimum enim alter alteri conferemus.. Interim quoniam diurnam tibi mercedulam debeo, quid me hodie apud Hecatonem delectaverit dicam. 'Quaeris' inquit 'quid profecerim? amicus esse mihi coepi.' Multum profecit: numquam erit solus. Scito esse hunc amicum omnibus. Vale. Vragen. Caput.. Wat is het verschil tussen emendari en transfigurari?. Noem vijf stijlmiddelen in Quidni..attolli.. Verklaar de modus van mutandum sit.. Wat ziet Seneca als bewijs voor de verbetering van een een persoon? Gebruik je eigen woorden.. Aan wat voor zieken zal Seneca vooral denken (quibusdam aegris..)? Caput.. Leg uit, waarom Seneca een zekerder vertrouwen zou hebben, als Lucilius deelgenoot zou zijn geworden?. Beschrijf in eigen woorden wat voor Seneca echte vriendschap is. Caput.. Leg de paradox qui non amico sed amictia caruerint uit. proficere vorderingen maken alter alterum elkaar ( personen) conferre voordelig zijn diurnus dagelijks mercedula armzalig loon proficere vorderingen maken scito archaïsche imperativus = sci Copyright Pen en Penseel.

46 . Benoem en verklaar de modus van caruerint.. Wanneer zal er sprake van een echte vriendschap zijn?. Wie worden bedoeld met ipsos?. Wat wil Seneca eigenlijk zeggen met et quidem magis adversa? Caput.. Wat geeft Seneca plezier in kennis?. Wat is voor hem in deze (het geval van kennis) een condicio sine qua non? Caput.. Waarom zet Seneca bij bepaalde passages een teken?. Wat vindt Seneca in het onderwijs van het grootste belang?. Waarom moet je dingen persoonlijk meemaken? Caput.. Waarom zal Seneca filosofen als Aristoteles en Plato erbij halen?. Naar welk eerder woord in caput grijpt schola terug? En naar welke contubernium?. Seneca heeft een moderne kijk op het leraarschap. Laat dat zien. Caput.. Leg de inhoud van de woorden amicus esse mihi coepi uit.. Wie wordt bedoeld met hunc in Scito.. omnibus. Copyright Pen en Penseel.

47 Epistula. Wie zich toelegt op de Stoa wil zich bevrijden van emoties als angst, vrees en begeerte. Indien je al enigszins op weg bent en weer de wijde wereld intrekt, word je van alle kanten aangevallen door prikkels, die deze emoties weer opwekken. Je moet de massa en haar wereld dus mijden. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM. Quid tibi vitandum praecipue existimes quaeris? turbam. Nondum illi tuto committeris. Ego certe confitebor imbecillitatem meam: numquam mores quos extuli refero; aliquid ex eo quod composui turbatur 0, aliquid ex iis quae fugavi redit. Quod aegris evenit quos longa imbecillitas usque eo affecit ut nusquam sine offensa proferantur, hoc accidit nobis quorum animi ex longo morbo reficiuntur.. vitare vermijden praecipue adv. vooral existimare menen turba menigte tuto adv. veilig committere toevertrouwen confiteri bekennen imbecillitas, -tatis zwakte componere, -posui in harmonie brengen 0 turbare in verwarring brengen evenire + dat. overkomen aan usque eo helemaal tot aan dit punt, zozeer nusquam nergens offensa schade proferre tevoorschijn brengen accidit +dat. het overkomt aan

48 Inimica est multorum conversatio : nemo non aliquod nobis vitium aut commendat aut imprimit aut nescientibus allinit. Utique quo maior est populus cui miscemur, hoc periculi plus est. Nihil vero tam damnosum 0 bonis moribus quam in aliquo spectaculo desidere ; tunc enim per voluptatem facilius vitia subrepunt.. Quid me existimas dicere? avarior redeo, ambitiosior, luxuriosior? immo vero crudelior et inhumanior, quia inter homines fui. Casu in meridianum 0 spectaculum incidi, lusus exspectans et sales et aliquid laxamenti quo hominum oculi ab humano cruore reficere herstellen conversatio omgang vitium gebrek commendare aanbevelen imprimere inprenten allinere aansmeren utique in ieder geval quo + comparativus.. hoc + comp. hoe.. des te.. tam.. quam.. zozeer..., als 0 damnosus schadelijk, verderfelijk desidere werkeloos zitten voluptas genot subrepere bekruipen avarus hebzuchtig ambitiosus eerzuchtig luxuriosus weeldezuchtig immo vero ja zelfs inhumanus onmenselijk casus val, toeval 0 meridianus middag- incidere in + acc. terecht komen in lusus spel sal zout, geestigheid laxamentum ontspanning Gebruikrecht voor het schooljaar 00-00

49 acquiescant. Contra est: quidquid ante pugnatum est misericordia fuit; nunc omissis nugis mera homicidia sunt. Nihil habent quo 0 tegantur; ad ictum totis corporibus expositi numquam frustra manum mittunt.. Hoc plerique ordinariis paribus et postulaticiis praeferunt. Quidni praeferant? non galea, non scuto repellitur ferrum. Quo 0 munimenta? quo artes? omnia ista mortis morae sunt. Mane Nota bene: relativum met coni.; de coni. kan aan het relativum finale, consecutieve, causale en conditionele betekenis geven: opdat/zodat/omdat/als hij. Vertaal wel de naamval van het rel. goed. cruor bloed acquiescere rust vinden contra tegenover, andersom misericordia barmhartigheid omittere. misi,-missus achterwege laten nugae pl.t. onzin merus zuiver homicidium moord 0 Let op de modus! ictus slag exponere, -posui,-positus bloot stellen frustra adv. tevergeefs ordinarius gewoon par paar postulaticius zwaardvechter (die alleen op verzoek optrad) praeferre + acc. + dat. iets verkiezen boven quidni waarom niet, natuurlijk scutum schild 0 quo waartoe munimentum verdedigingsmiddel ars, artis vaardigheid

50 leonibus et ursis homines, meridie spectatoribus suis obiciuntur. Interfectores interfecturis iubent obici et victorem in aliam detinent caedem; exitus pugnantium mors est. Ferro et igne res geritur.. Haec fiunt dum vacat 0 harena. 'Sed latrocinium fecit aliquis, occidit hominem.' Quid ergo? quia occidit, ille meruit ut hoc pateretur : tu quid meruisti miser ut hoc spectes? 'Occide, verbera, ure! Quare tam timide incurrit in ferrum? quare parum audacter 0 occidit? quare parum libenter moritur? Plagis agatur in vulnera, mutuos mora oponthoud, uitstel mane adv. in de ochtend ursus beer meridie in de middag obicere +dat. voorgooien aan interfector moordenaar interficere, -feci,-fectus doden; interfecturis gesubstantiveerd gebruikt. detinere vasthouden exitus afloop 0 vacare leeg zijn harena arena latrocinium roofmoord merere, ut + coni. het verdienen, dat pati ondergaan spectare zien Let op het gebruik van de twee verschillende woorden occidere; met lange i-(doden) en met korte -i-(sterven.) verberare geselen urere branden parum te weinig 0 audacter vermetel, moedig libenter enthousiast plaga klap agere drijven Gebruikrecht voor het schooljaar 00-00