Verantwoorde zorg in de palliatieve fase

Transcriptie

1 Verantwoorde zorg in de palliatieve fase Ondersteunen van kwaliteit van leven Achtergrondinformatie, adviezen en tips voor zorgondernemers, managers en zorgverleners Het project Verantwoorde zorg in de palliateve fase is een inventarisatie van verbetermogelijkheden voor het bieden van verantwoorde zorg in de palliatieve fase. Managers en zorgverleners van veertien organisaties (verpleeg- en verzorgingshuizen en thuiszorg) hebben aan deze studie deelgenomen en stellen hun expertise en ervaringen beschikbaar aan de branche. Het project is uitgevoerd in opdracht van ActiZ met subsidie van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport uit het Plan van aanpak Palliatieve Zorg.

2 Inhoudsopgave 1 Inleiding (3) 1.1 Studie naar verbetermogelijkheden (4) 1.2 Leeswijzer (5) 1.3 Met dank aan de respondenten (6) 2 Verantwoorde zorg en palliatieve zorg (7) 2.1 Wat is palliatieve zorg? (7) 2.2 Wat is Verantwoorde zorg? (8) 2.3 Verantwoorde zorg in de palliatieve fase (8) 3 Deelnemers en opzet van de studie (9) 3.1 Een beeld van de deelnemers (9) 3.2 De opzet van de inventarisatie (9) 4 Verbetermogelijkheden voor de branche (12) 4.1 Versterken van deskundigheid (12) 4.2 Bieden van cliëntgerichte zorg (16) 4.3 Ontwikkelen van een visie op palliatieve zorg (20) 5 Verbetermogelijkheden per zorgtype (23) 5.1 Multidisciplinaire samenwerking (23) 5.2 Eenduidige en eenvoudige financiering en indicatie (27) 5.3 Aandacht voor de emotionele belasting van verzorgenden (28) 5.4 Privacy en huiselijkheid waarborgen (30) 6 Samenvatting en conclusie (32) 6.1 Doelen van de studie (32) 6.2 Resultaten van de studie voor de branche (32) 6.3 Resultaten voor de deelnemende organisaties (33) 6.4 Ondersteuning bij een projectmatige aanpak (33) 7 Het uittesten van de gehanteerde methodiek (35) Bijlage 1: Overzicht van organisaties die hebben meegedaan (37) Bijlage 2: De 14 belangrijkste verbetermogelijkheden voor de branche (38) Bijlage 3: Verbetermogelijkheden genoemd door vertegenwoordigers van de branche (39)

3 1 Inleiding De 435 bij ActiZ aangesloten zorgondernemers leveren jaarlijks aan circa 2 miljoen mensen zorg. Er werken mensen in de aangesloten organisaties. Jaarlijks sterven mensen aan chronische ziekten. En de verwachting is dat dit aantal de komende jaren zal toenemen. Een belangrijk deel van deze mensen verblijft binnen het verpleeg- of verzorgingshuis of krijgt thuiszorg. Voor de zorgverleners die daar werkzaam zijn betekent dit dat het bieden van verantwoorde zorg in de palliatieve fase een steeds belangrijkere taak wordt. Verantwoorde zorg in een vertrouwde en veilige omgeving geeft cliënten een zo goed mogelijke kwaliteit van leven. Het geven van goede zorg in het perspectief van het naderend levenseinde vraagt veel van zorgverleners. De laatste levensfase is namelijk vaak een intieme en intensieve fase, waarin veel emoties kunnen spelen. Emoties van de cliënt en zijn of haar naasten, maar ook van de zorgverleners zelf. Om aan te sluiten bij wat er leeft bij de managers en zorgverleners als het gaat om kwaliteitsverbetering op het terrein van palliatieve zorg én om te weten (of, en zo ja) welke behoefte aan ondersteuning daarbij wenselijk is, organiseerde ActiZ in 2008 samen met Agora en de Integrale Kankercentra (IKC s) vijf themabijeenkomsten rondom het onderwerp Verantwoorde Palliatieve zorg in de verpleeg- en verzorgingshuizen. Deze bijeenkomsten maakten duidelijk dat managers en zorgverleners behoefte hebben aan inzicht in hoe zij binnen hun eigen organisatie de kwaliteit van palliatieve zorg kunnen verbeteren. Als vervolg op deze themabijeenkomsten startte ActiZ eind 2008 met subsidie van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport een studie om te inventariseren: Wat zijn volgens managers en zorgverleners van verpleeg- en verzorgingshuizen en thuiszorgorganisaties de verbetermogelijkheden als het gaat om kwaliteitsverbetering op het terrein van verantwoorde zorg in de palliatieve fase? 3

4 1.1 Studie naar verbetermogelijkheden Doelen van deze studie zijn: Inventariseren van verbetermogelijkheden voor het bieden van verantwoorde zorg in de palliatieve fase. En het uitdiepen van deze verbetermogelijkheden (om concrete aanknopingspunten te vinden voor het opzetten van een verbeterplan) door in te gaan op: Knelpunten waartegen managers en zorgverleners aanlopen bij het bieden van verantwoorde zorg in de palliatieve fase. De achterliggende oorzaken van deze knelpunten. Hebben deze te maken met kennis, vaardigheden, een houding, samenwerking, de praktijkorganisatie (randvoorwaarden) of een combinatie van deze factoren? Heeft het knelpunt betrekking op één van de vier domeinen van Verantwoorde zorg? Een beeld van de achterliggende oorzaken biedt vaak de aanknopingspunten om concreet aan de slag te gaan met verbeteringen. Inventariseren van concrete tips en handreikingen. Hoe gaan de managers en zorgverleners die meedoen aan deze studie met de verbetermogelijkheden aan de slag? Welke adviezen en tips hebben zij? Daarnaast is ook de bruikbaarheid van de gehanteerde methodiek uitgetest. Is deze bruikbaar voor het inventariseren van verbetermogelijkheden en het analyseren van knelpunten en achterliggende oorzaken én het maken van een plan van aanpak voor het bieden van verantwoorde zorg in de palliatieve fase? En is deze methodiek wellicht ook breder bruikbaar, bijvoorbeeld om met de uitkomsten van de metingen met het Kwaliteitskader Verantwoorde zorg aan de slag te gaan? 4

5 1.2 Leeswijzer Op basis van de uitkomsten van de studie is de folder Verantwoorde zorg in de palliatieve fase opgesteld. Deze folder is te downloaden via het ledengedeelte van De folder beschrijft de uitkomsten in hoofdlijnen en concrete tips voor zorgorganisaties voor het opstellen en uitvoeren van een plan van aanpak. De rapportage die u nu voor u heeft, is te gebruiken als achtergrondinformatie en toelichting bij de folder. Met deze informatie krijgt u een gedetailleerder inzicht in de verbetermogelijkheden en krijgt u inzicht in hoe de deelnemers van de studie aan de slag gaan. Met deze informatie willen wij u handvatten geven om verantwoorde zorg in de palliatieve fase in uw organisatie, indien nodig, te verbeteren. In hoofdstuk 2 beschrijven we het begrip palliatieve zorg in relatie tot Verantwoorde zorg (de Normen, zoals die breed in de branche zijn vastgesteld). In hoofdstuk 3 geven we een beeld van de deelnemende organisaties en de opzet van de studie. Hoofdstuk 4 en 5 vormen de kern van dit verslag. In deze hoofdstukken worden de resultaten van de analyse weergegeven. In hoofdstuk 4 vindt u de belangrijkste verbetermogelijkheden voor de branche die door zorgverleners en managers uit zowel de thuiszorg, als de verpleeg- en verzorgingshuizen zijn genoemd. In hoofdstuk 5 beschrijven we specifieke verbetermogelijkheden die voor de verzorgingshuizen, de thuiszorg of de verpleeghuizen uit de inventarisatie naar voren zijn gekomen. Hoofdstuk 6 geeft een samenvatting en conclusie van de inventarisatie. Zijn de doelen gehaald? En in hoofdstuk 7 laten we tot besluit zien dat de gehanteerde methodiek bruikbaar is voor het maken van een analyse en een verbeterplan voor kwaliteitsverbetering op het terrein van verantwoorde zorg in de palliatieve fase. Én dat deze methodiek breder bruikbaar is voor kwaliteitsverbetering van Verantwoorde zorg in het algemeen. 5

6 1.3 Met dank aan de respondenten Veertien organisaties hebben deelgenomen aan deze studie. We willen hen bedanken voor hun inzet en enthousiasme tijdens de deelname, het beschikbaar stellen van hun expertise en ervaringen én voor de bereidheid om de uitkomsten beschikbaar te stellen ter inspiratie aan de branche. In bijlage 1 vindt u een overzicht van de deelnemende organisaties. De folder, waarin de tips en handreikingen van uw collega s uit deze rapportage zijn samengevat, vindt u op het ledengedeelte van Bent u geïnteresseerd in de methodiek die gebruikt is om knelpunten en achterliggende oorzaken te analyseren en een plan van aanpak te maken, dan vindt u daarover meer informatie op Informatie over een andere studie die in het kader van palliatieve zorg is uitgevoerd, namelijk Verantwoorde interculturele palliatieve zorg: vraaggericht en individueel, vindt u eveneens op het ledengedeelte van Beide projecten zijn uitgevoerd met subsidie van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport uit het Plan van aanpak Palliatieve Zorg (dat in april 2008 aan de Tweede kamer is aangeboden). Overige interessante links: (algemene landelijke informatie over palliatieve zorg) (regionale en landelijke informatie over palliatieve zorg) (digitale richtlijnen palliatieve zorg) (informatie over organisaties die op lokaal niveau samenwerken en informatie uitwisselen over palliatieve zorg) 6

7 2 Verantwoorde zorg en palliatieve zorg Palliatieve zorg, de zorg in de laatste levensfase, is een bijzonder intensieve vorm van Verantwoorde zorg. De uitgangspunten van palliatieve zorg sluiten naadloos aan bij de normen voor Verantwoorde zorg die binnen de sector breed zijn aanvaard. 2.1 Wat is palliatieve zorg? Palliatieve zorg kan vroeg in het ziekteverloop aan de orde zijn, in combinatie met therapieën die levensverlengend zijn (zoals chemotherapie en radiotherapie). Palliatieve zorg kan ook (medische) onderzoeken omvatten die nodig zijn om pijnlijke, klinische complicaties te begrijpen en te behandelen. Palliatieve zorg is een benadering die de kwaliteit van het leven verbetert van cliënten en hun naasten die te maken hebben met een levensbedreigende aandoening, door het voorkomen en verlichten van lijden, door middel van vroegtijdige signalering, en zorgvuldige beoordeling en behandeling van pijn en andere problemen van lichamelijke, psychosociale en spirituele aard (WHO definitie 2002). Bij palliatieve zorg: Is niet de genezing van de cliënt het doel, maar een zo hoog mogelijke kwaliteit van leven, waardoor het ziekteverloop mogelijk positief beïnvloed kan worden. Is de dood een normaal, natuurlijk proces, dat niet vertraagd of versneld wordt. Is er aandacht voor lichamelijke én psychische klachten. Worden de psychologische en spirituele aspecten in de zorg geïntegreerd benaderd. Is er emotionele ondersteuning voor de cliënt en zijn naasten om zo actief mogelijk te leven. Is er emotionele ondersteuning voor de naasten om te leren omgaan met de ziekte van de cliënt en met eigen rouwgevoelens. Wordt, indien nodig, vanuit een team zorgverleners gewerkt, zodat aan alle noden van cliënten en naasten tegemoet kan worden gekomen, indien nodig ook na het overlijden van de cliënt (ondersteuning bij verliesverwerking). 7

8 De laatste fase van het leven wordt ook wel de terminale fase genoemd. Terminale zorg is de verzorging en de begeleiding van, in de laatste levensfase (terminale fase) verkerende, patiënten. In deze fase wordt de dood binnen afzienbare tijd verwacht. De zorg is meestal intensief en veelal kortdurend en is alleen nog maar gericht op verlichting en verzachting van lijden. 2.2 Wat is Verantwoorde zorg? Verantwoorde zorg ondersteunt de eigen regie en kwaliteit van leven van cliënten op de vier domeinen van lichamelijk en geestelijk welbevinden, woonomgeving en sociale participatie. Verantwoorde zorg is het ondersteunen van de kwaliteit van leven van cliënten door vakbekwame professionals in een professionele organisatie die de voorwaarden schept om deze zorg te verlenen. Het gaat niet om beperkingen, tekorten en aftakeling maar om ruimte voor het eigen levenspad. Verantwoorde zorg is de norm die in de branche van verpleging, verzorging en thuiszorg is vastgesteld door cliëntenorganisaties, beroeps- en brancheverenigingen, de Inspectie voor de Volksgezondheid, het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport en Zorgverzekeraars Nederland (zie de nota Op weg naar normen voor Verantwoorde zorg, 2005 en Kwaliteitskader Verantwoorde zorg, Beiden te downloaden via het ledengedeelte van of Verantwoorde zorg in de palliatieve fase Palliatieve zorg is onlosmakelijk verbonden met de zorg voor cliënten in verpleeg- en verzorgingshuizen en binnen de thuiszorg. Vooral in een verpleeghuis verblijven veel cliënten die ongeneeslijk ziek zijn, zoals dementerende ouderen. Voor hen gaat reguliere zorg geleidelijk over in palliatieve zorg gericht op verlichting en verzachting van het lijden. De uitgangspunten van Verantwoorde zorg sluiten aan bij de grondslagen voor palliatieve zorg. De houding, kennis en vaardigheden die nodig zijn om vraaggerichte zorg te bieden en de levenskwaliteit van cliënten te ondersteunen de kern van de normen voor Verantwoorde zorg zijn ook essentieel voor het bieden van palliatieve zorg. Wanneer het levenseinde nadert gaat het vóór alles om het centraal stellen van de kwaliteit van leven, en is vraaggerichte zorg van essentieel belang. De betrokkenheid, aandacht en deskundigheid die in het kader van palliatieve zorg gestimuleerd wordt, kan de reguliere zorg ten goede komen. Het investeren in palliatieve zorg is daarom dubbel de moeite waard. Daarnaast hebben zorgverleners specifieke kennis en vaardigheden nodig in de palliatieve fase, zoals het herkennen van bepaalde symptomen die vaak voorkomen (misselijkheid, braken) of specifieke kennis van en aandacht voor rituelen bij het afscheid nemen van het leven en van dierbare naasten. 8

9 3 Deelnemers en opzet van de studie Om inzicht te krijgen in de verbetermogelijkheden voor het bieden van verantwoorde zorg in de palliatieve fase is een inventarisatie uitgevoerd bij verpleeg- en verzorgingshuizen en thuiszorgorganisaties. In dit hoofdstuk geven wij u een beeld van degenen die hebben deelgenomen aan deze inventarisatie en hoe we hen hebben bevraagd. Dit is de achtergrond waartegen de uitkomsten van de inventarisatie in hoofdstuk 4 en 5 te lezen zijn. 3.1 Een beeld van de deelnemers In oktober 2008 is aan alle zorgondernemers, via de ActiZ-nieuwsbrief, een oproep verstuurd om mee te werken aan een studie om verbetermogelijkheden (en knelpunten, achterliggende oorzaken en oplossingen) te inventariseren om verantwoorde zorg te bieden in de palliatieve fase. Voor een goed inzicht in overeenkomsten en verschillen in de sector is een evenredige verdeling gemaakt. Er hebben veertien zorgondernemers aan de studie deelgenomen: vijf locaties met verpleeghuiszorg (verpleeghuizen met en zonder palliatieve unit); vier locaties met verzorgingshuiszorg; vier thuiszorgorganisaties; één organisatie heeft deelgenomen vanuit alle drie de vormen van zorgverlening. Voorafgaand aan de bijeenkomst is met de contactpersoon van de deelnemende organisatie een kennismakingsgesprek gevoerd. Tijdens deze gesprekken is besproken hoe de zorg in de laatste levensfase tot op heden geregeld is binnen hun organisatie en wat de plannen voor de toekomst zijn. Dit laat een beeld zien dat sommige deelnemers al jarenlang actief zijn in het verbeteren van de zorg in de laatste levensfase. Zij hebben bijvoorbeeld specialisten in huis op het gebied van de palliatieve zorg. Deze specialisten verzorgen scholingen op het terrein van de palliatieve zorg en zijn contactpersoon voor anderen met vragen over de zorg en behandeling van cliënten in de laatste levensfase. Andere deelnemers zijn meer in de opstartfase en maken plannen voor kwaliteitsverbetering van palliatieve zorg in hun organisatie. 3.2 De opzet van de inventarisatie De inventarisatie naar verbetermogelijkheden is op twee manieren uitgevoerd. Op organisatieniveau bij 14 organisaties. En één branchebrede inventarisatie met een delegatie vanuit de verschillende disciplines en typen zorgorganisaties uit de branche. 9

10 De inventarisatie op organisatieniveau Tijdens de groepsbijeenkomsten op organisatieniveau hebben de deelnemers (o.a. verzorgenden, verpleegkundigen, verpleeghuisartsen, geestelijk verzorgers, vrijwilligers, managers) uit één organisatie, gedurende twee uur, samen gewerkt aan het inzichtelijk maken van verbetermogelijkheden, inclusief de knelpunten met achterliggende oorzaken die ze daarbij tegenkomen. En hebben zij toegewerkt naar concrete verbetervoorstellen. Dit is gebeurd aan de hand van een interactieve methodiek. De gehanteerde interactieve methodiek Met behulp van de interactieve methodiek inventariseren, clusteren en prioriteren de deelnemers de eigen opvattingen en noteren die op post-its. De inventarisatie van verbetermogelijkheden, knelpunten met achterliggende oorzaken en het toewerken naar een plan van aanpak is vormgegeven door het aan de orde stellen van onderstaande vragen: 1. Wat moet er gebeuren om tot verantwoorde zorg in de laatste levensfase te komen? Wat zijn knelpunten daarbij? Heeft het knelpunt betrekking op één van de vier domeinen van Verantwoorde zorg? 2. Wat zijn de achterliggende oorzaken van deze gesignaleerde knelpunten? Ofwel: wat staat het bieden van verantwoorde zorg in de palliatieve fase in de weg? Heeft dat te maken met kennis of vaardigheden, de houding, samenwerking of door factoren in de praktijkorganisatie (randvoorwaarden)? 3. Wat zijn mogelijke oplossingen voor het belangrijkste knelpunt (het knelpunt dat van de deelnemers de meeste prioriteit kreeg)? 4. Waarom gaat het niet lukken het traject succesvol af te ronden? Vanuit de vraag waarom oplossingen NIET gaan werken, worden valkuilen vooraf getraceerd om er in het Plan van aanpak op te anticiperen. In ronde 1, 3 en 4 is gestart met een brainstorm gevolgd door het clusteren en prioriteren van de ingebrachte ideeën. In ronde 2 is voor de drie belangrijkste knelpunten de mogelijke oorzaken in kaart gebracht. Hierbij is specifiek gekeken of het knelpunt veroorzaakt werd door factoren op het gebied van: kennis of vaardigheden; de houding van de medewerker; samenwerking; of als gevolg van de praktijkorganisatie (randvoorwaarden). Of door een combinatie van factoren? De achterliggende gedachte hierbij is dat voor het bieden van verantwoorde zorg in de palliatieve fase bekwame medewerkers nodig zijn, die vanuit de vier domeinen, vraaggericht kunnen werken. Hiervoor hebben zij kennis, vaardigheden en een positieve houding nodig. Daarbij is het noodzakelijk dat zij willen en kunnen samenwerken en ondersteund worden door een professionele organisatie (de praktijkorganisatie). 10

11 De gehanteerde methodiek biedt ruimte voor inbreng van elke deelnemer (iedere deelnemer zet zijn of haar gedachten op een post-it) en te uitvoerige discussies worden vermeden. Management, verpleegkundigen, artsen, verzorgenden en paramedici bundelen hun kennis en ervaring. Dit resulteert in een herkenbare analyse van knelpunten en achterliggende oorzaken en een door betrokkenen gedragen plan van aanpak. In hoofdstuk 7 leest u hoe de deelnemers de gehanteerde methodiek beoordelen. De branchebrede inventarisatie door vertegenwoordigers Tijdens een eenmalige bijeenkomst is door vertegenwoordigers vanuit de verschillende onderdelen van de VVT (verpleeg- en verzorgingshuis en thuiszorg) en vanuit de verschillende disciplines (arts, verzorgende, verpleegkundige, teamleider, locatiemanager, beleidsmedewerker, geestelijk verzorger) op vergelijkbare wijze als bij de inventarisatie op organisatieniveau, samengewerkt aan het inzichtelijk maken van verbetermogelijkheden (en knelpunten met achterliggende oorzaken en mogelijke oplossingen) voor het bieden van verantwoorde zorg in de palliatieve fase. Deze branchebrede inventarisatie is uitgevoerd als aanvulling op en ter vergelijking met de uitkomsten van de inventarisatie op organisatieniveau. Analyse en presentatie van de inventarisatie De uitkomsten van de veertien bijeenkomsten én de uitkomsten van de branchebrede inventarisatie zijn gebundeld, geanalyseerd en van prioriteiten voorzien. Er is bekeken welke verbetermogelijkheden voor zowel de verpleeg- en verzorgingshuizen en de thuiszorg gelden en welke speciaal voor de verpleeghuizen, de verzorgingshuizen of de thuiszorg zijn. In de nu volgende hoofdstukken worden de uitkomsten gepresenteerd. 11

12 4 Verbetermogelijkheden voor de branche Bij het beschrijven van de resultaten wordt het volgende stramien gehanteerd. Achtereenvolgens wordt beschreven wat volgens de geraadpleegde organisaties de verbetermogelijkheden zijn en wat de consequenties voor de cliënt en diens naaste zijn als hier niet aan wordt gewerkt. Vervolgens komen knelpunten aan de orde waartegen de deelnemers aanlopen (denken aan te lopen) als ze aan deze verbeteringen willen werken en worden de achterliggende oorzaken uitgediept. Dit laatste geeft namelijk de concrete aanknopingspunten voor het opstellen van een Plan van aanpak. Er kan heel gericht aan verbeteringen worden gewerkt. En tot slot worden tips gegeven van de geraadpleegde organisaties. Hoe gaan zij met verbeteringen aan de slag? In dit hoofdstuk worden de belangrijkste verbetermogelijkheden genoemd die voor de hele branche gelden. Ze zijn zowel uit de bijeenkomsten met managers en zorgverleners uit de verpleeg- en verzorgingshuizen als de thuiszorg naar voren gekomen (zie bijlage 2). Deze uitkomst heeft bovendien grote overlap met de inventarisatie die op branchniveau is uitgevoerd (zie bijlage 3). In het volgende hoofdstuk leest u welke knelpunten specifiek van toepassing zijn voor een specifiek onderdeel van de branche. 4.1 Versterken van deskundigheid Een verbetermogelijkheid die door de deelnemende zorgorganisaties uit de gehele branche wordt genoemd, is het versterken van deskundigheid van medewerkers ten aanzien van het lichamelijke en geestelijke welbevinden van cliënten in de palliatieve fase (twee van de vier domeinen van Verantwoorde zorg). Hoewel door de meeste deelnemende zorgorganisaties al gewerkt wordt aan deskundigheidsbevordering van medewerkers, is er de erkenning dat op dit vlak verbeteringen mogelijk zijn. Uit de analyse en de intakegesprekken blijkt dat er daarbij verschillen zijn tussen de deelnemende organisaties. De organisaties waarbij de zorg in de laatste levensfase minder uitgekristalliseerd is, richten de verbetermogelijkheden zich op het versterken van de deskundigheid van medewerkers ten aanzien van het domein van zowel lichamelijk én geestelijk welbevinden, maar ligt de nadruk op dat eerste. Organisaties die al langer actief zijn om de zorg in de laatste levensfase te verbeteren richten zich meer op het mentaal welbevinden, omdat medewerkers al in het verbeteren van lichamelijk welbevinden zijn geschoold. Zij willen werken aan (of hebben plannen om) de deskundigheidsbevordering ten aanzien van het mentaal welbevinden van cliënten te versterken. 12

13 Wat zijn de consequenties als niet aan dit verbeterpunt wordt gewerkt? Tijdens de bijeenkomsten hebben de deelnemers met elkaar het belang van deskundige zorgverleners besproken. Wat gaat er mis in de zorg voor cliënten, wanneer medewerkers onvoldoende deskundig zijn om de kwaliteit van leven en eigen regie van cliënten en hun naasten in de palliatieve fase te ondersteunen? Genoemd worden dat: Specifieke klachten en symptomen in de palliatieve fase zoals pijn, angst, misselijkheid en braken en delier dan onvoldoende herkend en behandeld worden; Emotionele en spirituele aspecten in het perspectief van het naderend levenseinde dan onvoldoende aandacht krijgen. Zijn er aanknopingspunten voor verbetering? Om aanknopingspunten te vinden om de deskundigheid van medewerkers te versterken is dit verbeterpunt tijdens de bijeenkomsten verder uitgediept door te zoeken naar achterliggende oorzaken. Door de deelnemers is gesproken over de vraag: Waardoor kan het gebrek aan deskundigheid met betrekking tot het ondersteunen van het lichamelijk en geestelijk welbevinden veroorzaakt worden? Heeft dat te maken met kennis, vaardigheden, houding, samenwerking, praktijkorganisatie of een combinatie van factoren? Wanneer er meer duidelijkheid is over de achterliggende oorzaken, dan kan veel gerichter aan verbeteringen worden gewerkt. Kennis als aanknopingspunt voor deskundigheidsbevordering Medewerkers hebben volgens de geraadpleegde organisaties kennis nodig van de volgende onderwerpen om verantwoorde zorg in de palliatieve fase te kunnen bieden: Kennis van specifieke klachten en symptomen die frequent voorkomen in de palliatieve fase en hoe deze behandeld kunnen worden. Kennis van wat er in deze fase kan spelen op het vlak van het geestelijk welbevinden (afscheid nemen, rouwverwerking, aftakeling) in deze fase. Kennis van de waarde en inbreng van de verschillende disciplines die in de palliatieve fase betrokken kunnen worden om het lichamelijk en geestelijk welbevinden van cliënten te ondersteunen. Kennis van meetinstrumenten, protocollen en andere hulpmiddelen die specifiek ontwikkeld zijn voor deze fase. Kennis van rituelen in de laatste levensfase vanuit verschillende geloofsovertuigingen en culturen in Nederland. Vaardigheden als aanknopingspunt voor deskundigheidsbevordering Medewerkers hebben bepaalde vaardigheden nodig om verantwoorde zorg in de palliatieve fase te kunnen bieden: De vaardigheid om in gesprek te gaan met de cliënt en diens naasten om te achterhalen wat deze nodig hebben om zich zo goed mogelijk te voelen (mentaal welbevinden). 13

14 De vaardigheid om problemen op het terrein van lichamelijk en geestelijk welbevinden te signaleren, monitoren en evalueren. De vaardigheid om meetinstrumenten, protocollen en andere hulpmiddelen toe te passen (bijvoorbeeld een klachtendagboek). De vaardigheid zorg over te dragen aan collega s of andere disciplines. De houding als aanknopingspunt voor deskundigheidsbevordering Om goede zorg te kunnen geven in de palliatieve fase moeten zorgverleners volgens de deelnemers aan deze studie over een bepaalde houding beschikking: Een houding die zich kenmerkt door openheid voor behoeften van de cliënt door écht oog en oor te hebben voor het lichamelijk een geestelijk welbevinden. Een houding van respect voor individuele wensen van cliënten rondom het levenseinde. Een open en lerende houding met erkenning voor hiaten in de eigen deskundigheid en de bereidheid deze tekortkomingen aan te vullen en/of door andere (in- en externe) deskundigheid in te schakelen. Samenwerking als aanknopingspunt voor deskundigheidsbevordering Palliatieve zorg vraagt om multidisciplinaire samenwerking, zodat verschillende disciplines vanuit hun eigen deskundigheid een bijdrage kunnen leveren aan het lichamelijk en mentaal welbevinden van cliënten. Volgens de deelnemers aan deze studie is het daarbij van belang dat: Samengewerkt wordt met directe collega s en andere disciplines binnen de eigen organisatie. Samengewerkt wordt met externe deskundigen, wanneer bepaalde expertise binnen de eigen organisatie ontbreekt. Voorwaarde voor goede samenwerking is dat betrokken partijen de grenzen van het eigen vakgebied erkennen, weten wat andere disciplines te bieden hebben en bereid zijn om daar een beroep op te doen. De praktijkorganisatie als aanknopingspunt voor deskundigheidsbevordering De praktijkorganisatie is van invloed op het al dan niet tegemoet kunnen komen aan behoeften van cliënten die samenhangen met het lichamelijk en mentaal welbevinden in de palliatieve fase. Door de deelnemers worden de volgende randvoorwaarden genoemd: De beschikbaarheid van geld en tijd om zorgverleners te scholen; De aanwezigheid en beschikbaarheid van relevante protocollen, instrumenten en andere hulpmiddelen. Coördinatie vanuit de organisatie om een plan rondom deskundigheidsbevordering op te stellen, uit te voeren en te monitoren. 14

15 Wat is nodig om met dit verbeterpunt / aanknopingspunten aan de slag te gaan? Een aantal concrete tips die tijdens de bijeenkomsten zijn genoemd om binnen de eigen organisatie aan de slag te gaan: Stel een beleidsplan op over deskundigheidsbevordering (kennis en vaardigheden) op het terrein van lichamelijk en geestelijk welbevinden en daarbij keuzes maken. Betrek bij deskundigheidsbevordering het gebruik van instrumenten, protocollen en andere hulpmiddelen. Faciliteer een plan voor deskundigheidsbevordering vanuit de organisatie door geld, tijd en coördinatie beschikbaar te stellen. Besteed bij deskundigheidsbevordering niet alleen aandacht aan het overdragen, maar vooral ook aan het borgen van kennis en aangeleerde vaardigheden door het inzetten van bijvoorbeeld training on the job, intervisie en casuïstiekbesprekingen. Besteed aandacht aan het houdingsaspect door binnen de organisatie een gesprek op gang te brengen over het belang van vraaggerichte zorg en samenwerking. Bijvoorbeeld door regelmatig bijeenkomsten over verantwoorde zorg in de palliatieve fase te organiseren en voorlichting te geven. 15

16 Als voorbeeld een Plan van aanpak voor deskundigheidsbevordering t.a.v. lichamelijk en geestelijk welbevinden* 1. Stel een visie op rondom deskundigheidsbevordering - wie wordt geschoold? - waar gaan de scholingen over? - hoe financier je het? 2. Denk na wie scholing kan geven. Iemand intern of een extern expert? 3. Bepaal de inhoud van de scholingen. Gaat het over kennis, vaardigheden of houding? Voorbeelden van thema s voor het scholen van kennis: medicatiekennis, pijnregistratie, sociale kaart, beleving van de cliënt, rouwfasen, kennis over rituelen en symbolen. Voorbeelden van thema s voor het scholen in vaardigheden: communicatieve vaardigheden, verpleegtechnische vaardigheden, scholing in dossiervoering, gebruik meetinstrumenten, pro-actief werken. Voorbeelden van thema s voor het scholen van houdingsaspecten: respectvol omgaan met cliënt en familie, palliatieve zorg vanuit een multiculturele achtergrond. 4. Welke methodiek kun je hanteren om de deskundigheid te vergroten? Voorbeelden van vormen van deskundigheidsbevordering: Bemoeitheater, scholing on-the-job, externe stage in een gespecialiseerde voorziening, periodieke bijeenkomsten waarbij elke keer iemand iets presenteert, casuïstiek bespreken, tijdens lunchbijeenkomst, intervisie, rollenspel, in teambespreking, protocol/werkwijze evalueren of wensen cliënt bespreken. 5. Zorg voor intervisie en evaluatiemomenten. 6. Overweeg specialisatie, bijvoorbeeld door te werken met aandachtsvelders of een intern gespecialiseerd team. * Dit Plan van aanpak is samengesteld op basis van informatie uit de bijeenkomsten in verzorgingshuizen. 4.2 Bieden van cliëntgerichte zorg De geraadpleegde organisaties geven aan dat het uitermate belangrijk is om de cliënt centraal te stellen. Maar tegelijkertijd blijkt ook dat het niet altijd lukt om de geschiedenis en culturele achtergrond van de cliënt als uitgangspunt te nemen. Wat zijn de consequenties als niet aan dit verbeterpunt wordt gewerkt? Wanneer de cliënt niet centraal staat zijn de consequenties daarvan helder voor alle deelnemers aan deze studie. Wanneer cliënten niet centraal staan, zullen hun wensen en verwachtingen niet gekend worden en zullen zij geen zorg op maat krijgen die hun 16

17 levenskwaliteit ondersteunt. Wanneer wensen en behoeften van cliënten onvoldoende duidelijk zijn is het voor zorgverleners niet mogelijk om er binnen professionele en financiële kaders aan tegemoet te komen. Zijn er aanknopingspunten voor verbetering? Om aanknopingspunten te vinden de cliënt daadwerkelijk centraal te stellen in de zorg wordt dit verbeterpunt verder uitgediept door te zoeken naar achterliggende oorzaken. Deelnemers hebben tijdens de bijeenkomsten gesproken over de vraag waarom het moeilijk is de cliënt centraal te blijven stellen, ondanks het feit dat iedereen dit zo belangrijk vindt? Heeft dat te maken met kennis, vaardigheden, houding, samenwerking of praktijkorganisatie? Met name het aanleren van bepaalde vaardigheden; en het anders inrichten van de praktijkorganisatie blijken dan relevante aanknopingspunten te bieden concreet met dit verbeterpunt aan de slag te gaan. Vaardigheden als aanknopingspunten voor het verbeteren van cliëntgerichte zorg Om cliëntgerichte zorg te kunnen geven is het van belang dat medewerkers over communicatieve en relationele vaardigheden beschikken. Door de deelnemers aan deze studie worden genoemd: De vaardigheden van luisteren, (door)vragen en inleven in de cliënt. Om zo te achterhalen welke zorg nodig is om aan te kunnen sluiten bij behoeften van cliënten die zijn ingebed in een normen - en waardepatroon, levensgeschiedenis en culturele achtergrond. De vaardigheden van respect, aandacht en betrokkenheid, zodat cliënten en hun naasten de ruimte voelen om hun wensen en verwachtingen te uiten. De vaardigheid om op de eigen waarden en normen te reflecteren. Het is belangrijk dat zorgverleners zich bewust zijn van het feit dat hun eigen normen en waarden een rol spelen in de zorg die ze geven. Dat kan ook niet anders, omdat de zorgverleners als mens betrokken zijn bij de zorg die ze geven. Maar het mag niet zo zijn dat de eigen waarden en normen die van de cliënt gaan overheersen. De cliënt staat centraal en geeft aan welke zorg nodig is om nog zo veel mogelijk kwaliteit van leven te ervaren. De praktijkorganisatie als aanknopingspunt voor het verbeteren van cliëntgerichte zorg Om de cliënt centraal te kunnen stellen moeten niet alleen zorgverleners vraaggericht werken, maar moet de hele organisatie vraaggericht zijn ingericht. Niet het aanbod, maar de vraag staat centraal. Volgens de deelnemers aan deze studie vraagt het bieden van verantwoorde palliatieve zorg om een cultuuromslag van aanbodgericht naar vraaggericht werken. Een vraaggerichte praktijkorganisatie is een organisatie waarin bijvoorbeeld: Flexibel ingespeeld kan worden op vragen van cliënten rondom maaltijden. De familie aanwezig kan zijn wanneer zij of de cliënt dat wensen. Er ruimte is voor (cultuurgebonden) rituelen. 17

18 Andere aspecten uit de praktijkorganisatie die genoemd worden als aanknopingspunt voor verbeteringen zijn: Flexibel en creatief inzetten van (extra) personeel of vrijwilligers, zodat voldoende tijd en aandacht besteed kan worden aan cliënten in de palliatieve fase en hun naasten. Ondersteunen van medewerkers om met cliënten en hun naasten in gesprek te gaan. Zij moeten met cliënten en hun naasten in dialoog gaan en blijven over hun wensen en verwachtingen en de mogelijkheden vanuit de organisatie. Een hulpmiddel om vraaggericht werken te ondersteunen is het zorgleefplan. Het zorgleefplan als een instrument voor vraaggericht te werken Het zorgleefplan is bij uitstek een hulpmiddel voor medewerkers om wensen, behoeften en vragen van cliënten te verhelderen en met hen afspraken te maken over wat zorgverleners voor hen kunnen betekenen. Hoe kan de bestaanskwaliteit vergroot worden? Wat kunnen zorgverleners eraan bijdragen dat cliënten zo veel mogelijk de regie over hun eigen leven behouden? Het zorgleefplan is opgebouwd rondom de vier domeinen van kwaliteit van leven. Bij de domeinen zijn voorbeeldvragen geformuleerd, om verzorgenden te helpen wensen, behoeften en vragen van cliënten te verhelderen en afspraken met hen te maken. (zie de nota Verantwoorde zorg: visie en verwezenlijking, werken met het model zorgleefplan, 2006 en 2008, te downloaden via het ledengedeelte van Wat is nodig om met dit verbeterpunt / aanknopingspunten aan de slag te gaan? Een aantal concrete tips die tijdens de bijeenkomsten zijn genoemd om binnen de eigen organisatie aan de slag te gaan: Train medewerkers in communicatieve en relationele vaardigheden om in dialoog te kunnen (blijven) gaan met de cliënt en diens naasten, en train hen om te reflecteren op hun eigen waarden en normen in de zorg die ze geven. Werk samen met vrijwilligers. Dat kan bijdragen aan cliëntgerichte zorg met aandacht voor de naaste. De vrijwilliger kan namelijk aandacht geven aan de cliënten en/of diens naasten in de palliatieve fase. In de intramurale setting kan de vrijwilliger daarnaast ook aandacht geven aan cliënten in de reguliere zorg waardoor de zorgverlener zelf meer tijd krijgt voor cliëntgerichte zorg in de palliatieve fase. 18

19 Als voorbeeld de tips van één van de deelnemende verpleeghuizen om cliëntgerichte zorg te bieden*: 1. Inventariseer de wensen en verwachtingen van de cliënt en mantelzorgers met een open vizier (niet vanuit je eigen waarden en normen). 2. Heb hierbij aandacht voor de achtergrond van de cliënt. 3. Informeer de cliënt en familie over wat zij mogen verwachten, bijvoorbeeld door het opstellen van een folder. 4. Onderzoek of de mantelzorg betrokken kan worden in het geven van aandacht, het verlenen van de zorg. Weet hoe je de familie kunt inschakelen, en hoe je met hen kunt samenwerken. 5. Denk na over het inschakelen van vrijwilligers voor de cliënten in de palliatieve fase of voor de andere bewoners (intramurale setting) zodat er meer tijd is voor alle cliënten. * verpleeghuis met palliatief gelabelde bedden op de afdeling Aandacht voor de naasten Cliëntgerichte zorg betekent ook aandacht hebben voor de naasten. Vanuit de verschillende bijeenkomsten is dit onderwerp als verbeterpunt naar voren gekomen. Tijdens de bijeenkomsten geven de deelnemers een aantal aandachtspunten en tips: Het is voor de zorgverlener van belang te weten wat de wensen en verwachtingen van de cliënt én diens naasten zijn, omdat deze kunnen verschillen. Een vakbekwame professional vindt hierin de balans. Maar legt de focus bij de wensen en verwachtingen van de cliënt. De deelnemers geven aan dat het belangrijk is na te gaan of de naasten betrokken willen worden in de zorg. Zij geven het advies om de mantelzorg niet alle zorg uit handen te nemen. Voor mantelzorgers kan het (blijven) verzorgen van de cliënt juist van essentieel belang zijn en een onderdeel van de rouwverwerking. In de intramurale setting is nu soms nog te weinig ruimte voor naasten om bij hun dierbare te blijven, zowel overdag als s nachts. Een ruimte om langdurig samen te zijn of een logeermogelijkheid zorgt ervoor dat de naasten dicht bij de cliënt kunnen verblijven. Overweeg het organiseren van herdenkingsbijeenkomsten voor naasten. 19

20 4.3 Ontwikkelen van een visie op palliatieve zorg Een belangrijk verbeterpunt voor de branche dat door de deelnemende organisaties wordt genoemd, is het ontwikkelen van een visie en/of beleid op palliatieve zorg. Wat zijn de consequenties als niet aan dit verbeterpunt wordt gewerkt? De deelnemers geven aan dat wanneer visie en beleid ontbreken de kaders waarbinnen gewerkt moeten worden niet duidelijk zijn. Wanneer een visie en beleid ontbreken dan kan: Onduidelijk zijn wanneer cliënten in de palliatieve fase verkeren, welke zorg daarbij hoort en hoe deze zorg afwijkt van de zorg die regulier geboden wordt. Voor professionals onduidelijk zijn wat zij vanuit de organisatie aan zorg kunnen bieden (wat weer tot onduidelijkheid en onzekerheid bij de cliënt en diens naasten kan leiden). Onduidelijkheid ontstaan tussen de collega s en disciplines. Zorgverleners weten niet wat zij van elkaar kunnen verwachten. Dit kan de continuïteit van zorg belemmeren. Zijn er aanknopingspunten voor verbetering? Deelnemers hebben tijdens de bijeenkomsten gesproken over het belang van een visie en beleid op verantwoorde zorg in de palliatieve fase en de vraag waarom een dergelijk beleid en visie in een organisatie kan ontbreken. Heeft dat te maken met kennis, vaardigheden, houding, samenwerking of praktijkorganisatie? Uit de bijeenkomsten blijkt dat met name kennis een rol speelt. Kennis als aanknopingspunt voor het ontwikkelen van visie en beleid Deelnemers hebben tijdens de bijeenkomsten de volgende onderwerpen genoemd, waarover binnen de organisatie kennis nodig is om tot visie en beleid te komen: Kennis van wat de eigen organisatie (afdelings- of locatiegebonden afspraken) al doet op dit terrein. Kennis over visie en beleid binnen andere, vergelijkbare organisaties. Kennis over de definitie en inhoud van palliatieve zorg en hoe zich dat verhoudt tot curatieve en reguliere zorg. Kennis over de inbreng en deskundigheid van verschillende disciplines en de noodzaak tot samenwerking tussen hen. Kennis van het omslagpunt: wanneer komen cliënten in aanmerking voor palliatieve zorg? Kennis over deskundigheid die nodig is om palliatieve zorg te bieden; Kennis over het inrichten van een vraaggerichte organisatie voor het bieden van palliatieve zorg voor cliënten en naasten. 20

21 Het ontbreken van een visie wordt gerelateerd aan kennis over de inhoud en organisatie van palliatieve zorg. In een organisatie kan onvoldoende kennis aanwezig zijn om visie en beleid te ontwikkelen. Maar door deelnemers aan de bijeenkomsten wordt ook genoemd dat soms het besef ontbreekt hoe belangrijk visie en beleid zijn. Soms realiseren organisaties zich onvoldoende dat veel cliënten die binnen het verpleeg- of verzorgingshuizen verblijven of thuiszorg krijgen (op de kortere of langere termijn) palliatieve zorg nodig hebben. En dat het daarom van wezenlijk belang is om een visie en beleid op dit terrein te ontwikkelen. Geïmplementeerd en geborgd beleid ondersteunt medewerkers om verantwoorde zorg op dit terrein te bieden; en biedt de aanknopingspunten voor evaluatie en verbeteringen (zoals ten aanzien van deskundigheidsbevordering of multidisciplinaire samenwerking). Wat is nodig om met dit verbeterpunt / aanknopingspunten aan de slag te gaan? Een aantal concrete tips die tijdens de bijeenkomsten zijn genoemd om binnen de eigen organisatie aan de slag te gaan: Voor het opstellen van een visie en beleid is het van belang de kennis van alle disciplines te benutten en de visie in gezamenlijkheid op te stellen. Dit moet volgens de geraadpleegde organisaties gebeuren volgens een planmatige aanpak waarin beschreven staat wie, wat en wanneer iets gaat doen en wie het geheel coördineert. Dit bevordert de samenwerking met de cliënt, de familie en externe disciplines zoals bijvoorbeeld huisartsen. Ook zijn samenwerkingsafspraken tussen de verschillende disciplines die betrokken zijn bij de palliatieve zorg, over wat er van de verschillende disciplines intern en extern verwacht mag worden, essentieel. Het is belangrijk dat er vanuit de organisatie tijd en geld beschikbaar gesteld wordt om een gedragen visie en het beleid te ontwikkelen, implementeren en borgen. 21

22 Als voorbeeld een Plan van aanpak van één van de deelnemende thuiszorgorganisaties om een visie op Verantwoorde palliatieve zorg te ontwikkelen 1. Richt een multidisciplinaire projectgroep op. 2. Zorg dat deze mensen een training krijgen in het opstellen van een visie. 3. Inventariseer wat er al is aan bestaande visies op palliatieve zorg in de eigen organisatie en bij anderen. 4. Creëer al in een vroeg stadium draagvlak bij medewerkers en management. 5. Stel een plan op hoe medewerkers betrokken kunnen worden bij het opstellen van een dynamische visie en hoe ze betrokken blijven zodat de visie continu in beweging is. 6. Onderzoek wat er al gedaan is aan behoeftepeilingen onder cliënten en ga vervolgens in gesprek met klanten en familie over wensen en verwachtingen. 7. Denk na hoe je de visie kan blijven uitdragen. 8. Bedenk ook of je iets kan doen zodat indicatie geen probleem meer is. 9. Bedenk welke randvoorwaarden nodig zijn om dit alles goed te doen (Bijvoorbeeld voldoende gekwalificeerd personeel en een goede tijdsplanning). In dit hoofdstuk zijn de verbetermogelijkheden genoemd die voor de hele branche gelden. Zij zijn als belangrijke onderwerpen naar voren gekomen uit de bijeenkomsten die met managers en zorgverleners uit de verpleeg- en verzorgingshuizen en thuiszorgorganisaties zijn gehouden. En ook in de branchebrede inventarisatie zijn deze als belangrijke verbetermogelijkheden genoemd. In het volgende hoofdstuk worden een aantal verbetermogelijkheden uitgewerkt die voor de verschillende zorgtypen afzonderlijk gelden. 22

23 5 Verbetermogelijkheden per zorgtype In hoofdstuk 4 zijn de belangrijkste verbetermogelijkheden beschreven die voor de branche (VVT) gelden. In dit hoofdstuk wordt allereerst ingegaan op een belangrijk verbeterpunt dat zowel uit de bijeenkomsten in verzorgingshuizen als thuiszorgorganisaties naar voren is gekomen. Aansluitend wordt een opvallend punt vanuit de bijeenkomsten met de thuiszorgorganisaties genoemd. En tot slot komen twee specifieke verbetermogelijkheden voor de verpleeghuizen aan de orde. In bijlage twee zijn de 14 belangrijkste verbetermogelijkheden voor de verpleeg- en verzorgingshuizen en thuiszorg (apart) beschreven. 5.1 Multidisciplinaire samenwerking Een verbetermogelijkheid voor de verzorgingshuizen en de thuiszorg is de multidisciplinaire samenwerking tussen zorgverleners die niet werkzaam zijn binnen één organisatie. En hiermee bedoelen we verzorgenden en verpleegkundigen (vanuit de thuiszorg of het verzorgingshuis) en de medische (huisarts) en paramedische zorg (o.a. geestelijke verzorging, fysiotherapie) vanuit de eerste lijn. Zo kunnen thuiszorgorganisaties en verzorgingshuizen jaarlijks met tientallen huisartsen te maken krijgen. Wat zijn de consequenties als niet aan dit verbeterpunt wordt gewerkt? De deelnemers aan deze studie hebben tijdens de bijeenkomsten een aantal consequenties genoemd: De continuïteit van zorg voor de cliënt kan in het gedrang komen als zorgverleners / disciplines elkaar niet tijdig informeren en consulteren. Als de cliënt te maken krijgt met veel verschillende zorgverleners / disciplines, die de samenwerking onvoldoende afstemmen, dan kan het gebeuren dat de cliënt elke keer weer opnieuw zijn verhaal moet doen. Door gebrekkige samenwerking kan onvoldoende geanticipeerd worden op problemen die in de (nabije) toekomst kunnen gaan spelen voor de cliënt. Als de samenwerking tussen zorgverleners / disciplines onvoldoende is dan kan het zijn dat niet aan alle aspecten van Verantwoorde zorg (vier domeinen) aandacht wordt besteed. Wanneer onvoldoende wordt samengewerkt tussen de verschillende zorgverleners van binnen en buiten de organisatie, dan vormt dit een risico voor de kwaliteit en continuïteit van zorg. 23

24 Zijn er aanknopingspunten voor verbetering? Deelnemers vanuit de setting van de thuiszorg en het verzorginghuis hebben tijdens de bijeenkomsten gesproken over het belang van multidisciplinaire samenwerking voor de kwaliteit en continuïteit van palliatieve zorg. Om aanknopingspunten te vinden de samenwerking te verbeteren is dit punt verder uitgediept door te zoeken naar achterliggende oorzaken. Wat zijn belemmeringen voor multidisciplinaire samenwerking? Deze oorzaken bieden namelijk vaak concrete aanknopingspunten om met verbeteringen aan de slag te gaan. Heeft de samenwerking te maken met kennis, vaardigheden, houding, samenwerking of praktijkorganisatie? Kennis als aanknopingspunt voor betere samenwerking Om over de grenzen van de eigen organisatie of discipline heen te komen hebben medewerkers kennis nodig. Bijvoorbeeld: Kennis van de sociale kaart. Wat kan welke zorgverlener / discipline aan zorg leveren, vanuit de verschillende aspecten van Verantwoorde zorg in de palliatieve fase? Kennis over de bereikbaarheid en beschikbaarheid van deze zorgverleners / disciplines? Kennis over verschillende (alternatieve) behandelingen om eventueel lijden te verlichten of te verzachten? Vaardigheden als aanknopingspunten voor betere samenwerking Volgens de deelnemers aan de bijeenkomsten is het belangrijk dat zorgverleners / disciplines over bepaalde vaardigheden beschikken. Bijvoorbeeld: De vaardigheid om met elkaar duidelijk afspraken te maken over de behandeling en verzorging van de cliënt. De vaardigheid om aan elkaar te rapporteren, vooral als er nieuwe afspraken nodig zijn. De houding als aanknopingspunt voor betere samenwerking De deelnemers aan deze studie noemen ook de houding van zorgverleners / disciplines als aanknopingspunt voor verbetering. Zij constateren dat: Sommige zorgverleners / disciplines niet overtuigd zijn van de expertise van andere zorgverleners / disciplines. Slechte ervaringen in eerdere samenwerking kunnen leiden tot een houding waarin men niet meer wil samenwerken. Het voorkomt dat sommige zorgverleners / disciplines geen verantwoordelijkheid willen nemen voor bepaalde problemen van de cliënt en deze daarom niet aanpakken of adequaat overdragen aan andere zorgverleners. Zorgverleners / disciplines soms geen tijd hebben of nemen om een terugkoppeling te geven, zowel mondeling als schriftelijk. 24

25 De praktijkorganisatie als aanknopingspunt voor betere samenwerking De praktijkorganisatie kan van invloed zijn op multidisciplinaire samenwerking. Door de deelnemers worden de volgende randvoorwaarden voor optimale multidisciplinaire samenwerking genoemd: Goede bereikbaarheid tussen zorgverleners / disciplines onderling. Ook buiten kantooruren. Door sommige paramedische zorgverleners wordt dan niet gewerkt. Goede overdracht tussen huisartsen onderling, of tussen de huisarts en de huisartsenpost. Structureel overleg tussen zorgverleners / disciplines die elkaar niet vanzelfsprekend treffen op de werkvloer. Zorgorganisaties zouden volgens de deelnemers aan deze studie beleid moeten ontwikkelen op multidisciplinaire samenwerking, met als resultaat concrete afspraken tussen samenwerkingspartners om de kwaliteit en continuïteit van de zorg te garanderen. Maar dat is voor veel organisaties niet zo eenvoudig. Het is voor hen lastig af te stemmen met de vele, verschillende, zorgverleners / disciplines. Het beleid dat vanuit de organisatie met de ene huisarts is afgesproken kan weer veranderen met de komst van een andere huisarts. Wat is nodig om met dit verbeterpunt / aanknopingspunten aan de slag te gaan? Een aantal concrete tips die tijdens de bijeenkomsten zijn genoemd om binnen de eigen organisatie aan de slag te gaan: Formuleer met alle partijen een gezamenlijke visie op ketenzorg. Dit zorgt voor eenduidigheid over zorg- en behandelbeleid. Leer elkaar kennen en ken de sociale kaart. Dit zorgt ervoor dat zorgverleners / disciplines elkaar sneller en beter informeren en consulteren. Stel een overleg in tussen zorgverleners / disciplines die elkaar niet vanzelfsprekend ontmoeten op de werkvloer. Maak afspraken over wie wat doet, de bereikbaarheid en wie (hoe) rapporteert; Voor een goede samenwerking is coördinatie van zorg vereist. Wie is het aanspreekpunt van de cliënt? Het is van belang dat zorgverleners / disciplines handelen vanuit een open houding. Weten wat ze zelf aan zorg kunnen leveren, maar ook weten wanneer dat niet het geval is. Vanuit deze open houding kan er tijd genomen worden om elkaar te leren kennen. 25