Arbomanagement en duurzaam werken ARBO. en -evaluatie. Auteur: Wim van Alphen 1 e editie, 2012
|
|
- Petra ten Wolde
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Arbomanagement en duurzaam werken 61 ARBO informatie Risico-inventarisatie en -evaluatie Methoden en valkuilen Auteur: Wim van Alphen 1 e editie, 2012
2 Arbo-Informatie De reeks Arbo-Informatie bestaat uit ruim 60 thematische praktijkboeken. Elk deel biedt specifieke, praktische kennis over het toepassen van de regelgeving op het gebied van arbeidsveiligheid. Een compleet overzicht van de reeks is achter in deze uitgave opgenomen. De volledige inhoud staat ook op Arbozone: In de deelreeks Arbomanagement en duurzaam werken zijn verschenen: Aansprakelijkheid (AI-40) mr. ing. R.O.B. Poort Arbo- en verzuimbeleid (AI-01) dr. Jeannette Paul Bedrijfshulpverlening- en noodorganisatie (AI-10) Johan K.J. van der Vorm en H. Raphaël Gallis Begrijpelijke werk- en veiligheidsinstructies (AI-59) Corrien Blom en Inge Leenders Communiceren over risico s (AI-50) Jos Bus, Eveline van der Stegen en Walter Zwaard Duurzame inzetbaarheid van oudere werknemers (AI-52) dr. B.C.H. de Zwart Gedeeltelijk arbeidsgeschikt (AI-33) mr. C.J. Smitskam en ir. E.L. de Vos Jongeren en arbeid (AI-30) mr. D.J.J. Korver, mr. dr. J. van Drongelen en mw. A.J.F. Visscher BSc KAM-managementsystemen (AI-37) ing. Jos Villevoye Nieuwe werkstijlen (AI-57) ir. Wietske Eveleens Ongevallenonderzoek (AI-43) dr. W.J.T. van Alphen en drs. J. Gort Organisatie van eerstehulpverlening op de werkvloer (AI-47) E.J.J. van de Vorle en mr. S.M. van der Minne Persoonlijke beschermingsmiddelen: beleid opzetten en in stand houden (AI-49) ing. J.H. Putman Preventiemedewerker (AI-44) drs. R. Visser, drs. H.J. ter Horst en S. Slager Risicobeheersing: taakrisicoanalyse, persoonlijke risicoanalyse, werkvergunningsysteem (AI-45) Siep Slager Risico-inventarisatie en -evaluatie (AI-61) Wim van Alphen Werken aan veiligheids- en gezondheidscultuur (AI-56) prof. dr. Gerard I.J.M. Zwetsloot en Anja J. Dijkman Zwangerschap en werk (AI-12) dr. Jeannette Paul
3 colofon De reeks Arbo-Informatie wordt begeleid door een redactieadviesraad die bestaat uit NEN, TNO en NCvB. De afzonderlijke delen verschijnen in boekvorm en als onderdeel van de praktijkinformatie op Arbozone: Abonnees ontvangen herziene en nieuwe delen van de reeks Arbo-Informatie direct bij verschijnen. Vanwege de aard van de uitgave, gaat Sdu uit van een zakelijke overeenkomst; deze overeenkomst valt onder het algemene verbintenissenrecht. Tekst: Wim van Alphen, Stichting PHOV Meelezers: André Verbeek, Karin Stavast, Dianne Verhage, Michel Groenbos Figuren: Wim van Alphen Vormgeving: SD communicatie ISBN Eerste druk, Sdu Uitgevers bv, 2012 Alle rechten voorbehouden. Alle auteursrechten en databankrechten ten aanzien van deze uitgave worden uitdrukkelijk voorbehouden. Deze rechten berusten bij Sdu Uitgevers bv. Behoudens de in of krachtens de Auteurswet gestelde uitzonderingen, mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16 h Auteurswet dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich te wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, Voor het overnemen van een gedeelte van deze uitgave ten behoeve van commerciële doeleinden dient men zich te wenden tot de uitgever. Bestellingen: Sdu Klantenservice Postbus EA Den Haag Telefoon: Fax: Sdu@sdu.nl Sdu Uitgevers zorgt met een selecte groep deskundige auteurs voor een hoge kwaliteit van de inhoud van de reeks Arbo-Informatie. Daarnaast zorgt Sdu Uitgevers, met de redactieadviesraad en meelezers, voor een deskundige beoordeling van de inhoud. Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave de uiterste zorg is besteed, kan voor de afwezigheid van eventuele (druk)fouten en onvolledigheden niet worden ingestaan en aanvaarden de auteur(s), redacteur(en) en uitgever deswege geen aansprakelijkheid voor de gevolgen van eventueel voorkomende fouten en onvolledigheden. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the publisher s prior consent. While every effort has been made to ensure the reliability of the information presented in this publication, Sdu Uitgevers neither guarantees the accuracy of the data contained herein nor accepts responsibility for errors or omissions or their consequences.
4 61 ARBO informatie INHOUDSOPGAVE 1 Inleiding Risico-inventarisatie en -evaluatie Waarom deze arbo-uitgave? Doelgroep Hoe is deze uitgave opgebouwd? 10 2 De risico-inventarisatie en -evaluatie Wat is een RI&E? Waarom een RI&E uitvoeren? Wat is een gevaar en wat is een risico? Hoe weet ik welke gevaren er zijn en welke risico s er spelen? De RI&E in relatie tot de arbocatalogi 15 3 De plaats van de RI&E in het arbobeleid De RI&E als fundament van het arbobeleid Relatie met de bedrijfscultuur Financiële voordelen van de RI&E De RI&E en het civiel recht 25 4 Taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden Inleiding Wettelijke taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden 27 5 De RI&E uitvoeren Wat bepaalt hoe we het gaan aanpakken? Welke afdelingen komen het eerst en welke pas later aan de beurt bij een RI&E? Timing Wie moet je betrekken bij de RI&E? Hoe vaak moet ik een bestaande RI&E updaten? Waar moet de RI&E aan voldoen? Hoe volledig moet een RI&E zijn? Hoe betrouwbaar moet een RI&E zijn? Hoe moet ik de RI&E documenteren en vastleggen? Wie controleert de RI&E? 39 6 RI&E op onderdelen RI&E over beleid en operationeel RI&E van het totale bedrijf of bedrijfsonderdelen/afdelingen RI&E van functies RI&E van gebouwen of gebouwdelen RI&E bij inkoop en P&O RI&E van processen RI&E bij veranderingen RI&E bij Het Nieuwe Werken 45
5 7 Verdiepende RI&E s Inleiding Arbeidsmiddelen en PBM s Bouwveiligheid Gevaarlijke stoffen Biologische factoren Fysieke belasting Fysische factoren Psychosociale arbeidsbelasting Bijzondere groepen 57 8 RI&E-methodieken Inleiding Brede RI&E-instrumenten Biologische agentia Chemische stoffen/procesveiligheid Bouwproces Brandweer Functies en taken Fysieke belasting Gezondheidszorg Medewerkerstevredenheidsonderzoek (MTO) Psychosociale arbeidsbelasting Voedselveiligheid 82 9 Stappenplan Inleiding Beschrijving van de verschillende stappen Plan van Aanpak Welke maatregelen moet ik nemen? Welke risico s moet ik als eerste aanpakken? Hoe kan ik de beheersmaatregelen invoeren? Hoe controleer ik of de maatregelen zijn uitgevoerd? Toetsen van de ri&e Wat houdt de toetsing in? Verschillende soorten toetsingen Wanneer moet de RI&E opnieuw getoetst worden? Valkuilen bij het uitvoeren van een RI&E De meest voorkomende valkuilen 106
6 INleiding 7 61 ARBO informatie 13 Wet- en regelgeving Inleiding Arbeidsomstandighedenwet Arbeidsomstandighedenbesluit Arbeidsomstandighedenregeling Andere verplichtingen in het kader van de RI&E Bronnen, literatuur, websites, organisaties 123 Bijlage 1 Afkortingen 125 Bijlage 2 Arbeidshygiënische strategie 128 Bijlage 3 Basisrisicofactoren 132 Bijlage 4 Begrippen PAGO en PMO 134 Bijlage 5 Wegingsmethodieken 138 Adressenlijst 145 Trefwoordenregister 146
7 9 1 Inleiding 1.1 Risico-inventarisatie en -evaluatie De risico-inventarisatie en -evaluatie (afgekort RI&E) is een van de belangrijkste structurele instrumenten op arbogebied binnen de Europese Unie. Het geeft structuur aan het inventariseren en aanpakken van arbeidsrisico s en stimuleert daardoor een veiligere en gezondere werkomgeving. De RI&E is qua onderwerpen bijzonder breed binnen alle werksituaties: van nanodeeltjes en micro-organismen tot grootschalige bouwprojecten en infrastructurele werken. Nagenoeg alle bedrijven zijn verplicht om een actuele RI&E te hebben. Maar hoe ze dat voor elkaar moeten krijgen is voor velen een grote vraag. Het antwoord daarop vind je in deze uitgave. Risico s inventariseren gaat eigenlijk verder dan alleen veiligheid en gezondheid en kan bovendien veel breder worden toegepast. Zo biedt bijvoorbeeld ISO 31000:2009 algemene richtlijnen voor het ontwerp, de implementatie en het onderhoud van risicomanagementprocessen in een organisatie. In deze arbo-uitgave beperken we ons tot veiligheid en gezondheid van de werknemers. De wetgeving verandert regelmatig, dat geldt zeker voor de bepalingen in het Arbeidsomstandighedenbesluit (Arbobesluit) en de Arbeidsomstandighedenregeling (Arboregeling). De artikelen waarnaar verwezen wordt in deze uitgave kunnen door tijdverloop dus inmiddels een andere nummering gekregen hebben, dan wel gewijzigd of vervallen zijn. Kijk voor de meest actuele versies van de wettelijke verplichtingen op Zoek onder: Arbowet, Arboregeling of Arbeidsomstandighedenregeling (voluit). 1.2 Waarom deze arbo-uitgave? In de Arbo-Informatiereeks wordt over allerlei vakspecifieke thema s informatie geboden, maar geen van de uitgaven ging uitvoerig in op wat nu een RI&E is en hoe je deze opzet. In Arbo- en Verzuimbeleid (Arbo-Informatie 01) wordt natuurlijk wel kort ingegaan op de RI&E en in verschillende themaspecifieke uitgaven uit deze reeks wordt in het kader van dat thema ook aandacht geschonken aan de verdiepende RI&E op dat vakgebied (zie ook de verdiepende RI&E s die in hoofdstuk 7 van deze uitgave worden besproken). Maar die informatie is redelijk summier en versnipperd over de verschillende arbouitgaven. Deze nieuwe Arbo-Informatie 61 is geheel aan de RI&E gewijd. Zo proberen we een compleet en samenvattend beeld van de RI&E te schetsen en te voorzien in de lacune dat er nog geen aparte Arbo- Informatie-uitgave aan dit zo belangrijke thema is gewijd. 1.3 Doelgroep Deze uitgave is bedoeld voor iedereen die in voorbereidende, begeleidende of uitvoerende zin bij de RI&E betrokken is: preventiemedewerkers, arboprofessionals, arbocoördinatoren, veiligheidskundigen, arbeidshygiënisten, bedrijfsartsen, A&O-deskundigen, KAM-functionarissen, SHE-medewerkers, ORleden, medewerkers van P&O en HRM-afdelingen. Tevens is het bedoeld voor handhavende inspecties, die aan de hand van deze arbo-uitgave een gemakkelijk naslagwerk hebben om te beoordelen of de RI&E aan de gestelde eisen voldoet. Bovendien kunnen veel opleidingsinstituten deze uitgave als studiemateriaal gebruiken. Ten slotte kan het management, dat uiteindelijk een beslissing moet nemen over de werkwijze van de RI&E en de acceptatie van het geleverde product (de RI&E-rapportage), aan de hand van deze uitgave beoordelen of de RI&E heeft bijgedragen aan bijvoorbeeld het verminderen van bedrijfsrisico s, het vergroten van de tevredenheid onder medewerkers, verlaging van het verzuimpercentage en verhoging van de bedrijfsresultaten.
8 10 Risico-inventarisatie en -evaluatie 1.4 Hoe is deze uitgave opgebouwd? In hoofdstuk 2 staat wat een RI&E is, wat het verschil tussen gevaren en risico s is en wat de relatie met de arbocatalogi is. In hoofdstuk 3 komt de plaats van de RI&E in het arbobeleid en de relatie met de bedrijfscultuur aan de orde. Ook worden de financiële voordelen van de RI&E aangegeven en wordt de civielrechtelijke kant van de zaak belicht. In hoofdstuk 4 komen de taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden met betrekking tot de RI&E aan de orde. Hoofdstuk 5 gaat in op een aantal randvoorwaarden met betrekking tot de RI&E, zowel praktische voorwaarden als de eisen waaraan een RI&E moet voldoen. In hoofdstuk 6 belichten we verschillende invalshoeken om een RI&E uit te voeren: het totale bedrijf, aparte gebouwen, functies, processen, beleid, werkvloer, veranderingen. In hoofdstuk 7 staan de wettelijk verplichte, verdiepende RI&E s (op onderwerp en bijzondere groepen medewerkers). In hoofdstuk 8 volgt een overzicht van veelvoorkomende RI&E-methodieken. Hoofdstuk 9 beschrijft aan de hand van een stappenplan hoe je een RI&E kunt uitvoeren. In hoofdstuk 10 wordt apart ingegaan op het Plan van Aanpak, omdat dit de kern is van de RI&E. Hoofdstuk 11 beschrijft het toetsen van de RI&E. In hoofdstuk 12 gaan we tot slot uitvoerig in op veelvoorkomende valkuilen en worden tips aangereikt om deze te vermijden. In verschillende bijlagen worden aanvullend bepaalde zaken nader toegelicht.
Arbo- en verzuimbeleid
r i c h t l i j n v o o r d e a r b o c a t a l o g u s Arbo I n f o r m a t i e 1 Arbo- en verzuimbeleid Elfde herziene druk Arbo-Informatieblad 1 1-12-2010 11:02:47 colofon Uitgave Sdu Uitgevers Sdu
Nadere informatieARBOMANAGEMENT EN DUURZAAM WERKEN
ARBOMANAGEMENT EN DUURZAAM WERKEN 43 ARBO informatie Ongevallenonderzoek De eerste stap in het leren van ongevallen Auteurs: dr. W.J.T. van Alphen, Stichting Post Hoger Onderwijs Veiligheidskunde (PHOV)
Nadere informatieFYSIEKE BELASTING EN PSA
FYSIEKE BELASTING EN PSA 08 ARBO informatie Zittend en staand werken Richtlijnen voor een goede inrichting van de werkplek Arbo-Informatie De reeks Arbo-Informatie bestaat uit 60 thematische praktijkboeken.
Nadere informatieAannemen en duurzaam in dienst houden van gedeeltelijk arbeidsgeschikte werknemers
ARBOMANAGEMENT EN DUURZAAM WERKEN 33 ARBO informatie Gedeeltelijk arbeidsgeschikt Aannemen en duurzaam in dienst houden van gedeeltelijk arbeidsgeschikte werknemers Auteurs: ir. E.L. (Edwin) de Vos, mr.
Nadere informatieFYSIEKE BELASTING EN PSA
FYSIEKE BELASTING EN PSA 29 ARBO informatie Fysieke belasting Richtlijnen om fysieke overbelasting tijdens het werk te voorkomen Arbo-Informatie De reeks Arbo-Informatie bestaat uit 60 thematische praktijkboeken.
Nadere informatieOnderzoek als project
Onderzoek als project Onderzoek als project Met MS Project Ben Baarda Jan-Willem Godding Eerste druk Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten Ontwerp omslag: Studio Frank & Lisa, Groningen Omslagillustratie:
Nadere informatieRESULTAATGERELATEERDE
erde OVER NO CURE NO PAY RESULTAATGERELATEERDE BELONING Resultaatgerelateerde beloning Over no cure no pay OVER NO CURE NO PAY RESULT AATGERELATEERDE BELONING RESULTAATGERELATEERDE BELONING 02 Resultaatgerelateerde
Nadere informatieArbeidsmiddelen en machineveiligheid
Arbeidsmiddelen en machineveiligheid 11 ARBO informatie Machineveiligheid Afschermingen en beveiligingen ARBO-INFORMATIE De reeks Arbo-Informatie bestaat uit 60 thematische praktijkboeken. Elk deel biedt
Nadere informatieBelastingwetgeving 2015
Belastingwetgeving 2015 Opgaven Niveau 5 MBA Peter Dekker RA Ludie van Slobbe RA Uitgeverij Educatief Ontwerp omslag: www.gerhardvisker.nl Ontwerp binnenwerk: Ebel Kuipers, Sappemeer Omslagillustratie:
Nadere informatiefiscale geschriften Goed koopmansgebruik Editie 2012 prof. dr. a.o. lubbers inkomstenbelasting
19 fiscale geschriften Goed koopmansgebruik Editie 2012 prof. dr. a.o. lubbers inkomstenbelasting Goed koopmansgebruik prof.dr. A.O. Lubbers Editie 2012 Sdu Uitgevers Den Haag, 2012 Meer informatie over
Nadere informatieEmotie Detective WERKBOEK - OUDERS
Emotie Detective WERKBOEK - OUDERS Groepstraining Emotie Detective 2015 - Simone van Geel & Paulien Foekens Ontwerp, omslag en binnenwerk: Simone van Geel, Paulien Foekens, Joep Deiman Opmaak: Simone van
Nadere informatieDe waarde(n) van het arbeidsrecht
De waarde(n) van het arbeidsrecht Liber amicorum voor prof. mr. Paul F. van der Heijden Guus Heerma van Voss en Evert Verhulp (red.) 2013 ) Meer informatie over deze en andere uitgaven kunt u verkrijgen
Nadere informatieArbo. Begrijpelijke werk- en veiligheidsinstructies. Informatie. r ic htlijn voor de arbocatalogus. Corrien Blom en Inge Leenders, BureauTaal
r ic htlijn voor de arbocatalogus Arbo Informatie Begrijpelijke werk- en veiligheidsinstructies In de Arbowet staat dat werkgevers moeten zorgen voor goede werk- en veiligheidsinstructies. Dat hoort bij
Nadere informatieDe basis van het Boekhouden
De basis van het Boekhouden Werkboek Niveau 3 BKB/elementair boekhouden Hans Dijkink de basis van het boekhouden Niveau 3 BKB/elementair boekhouden Werkboek Hans Dijkink Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten
Nadere informatieBelastingwetgeving 2015
Belastingwetgeving 2015 Opgaven Niveau 5 MBA Peter Dekker RA Ludie van Slobbe RA Uitgeverij Educatief Belastingwetgeving Opgaven Niveau 5 MBA Peter Dekker RA Ludie van Slobbe RA Eerste druk Uitgeverij
Nadere informatieInleiding Administratieve Organisatie. Opgavenboek
Inleiding Administratieve Organisatie Opgavenboek Inleiding Administratieve Organisatie Opgavenboek drs. J.P.M. van der Hoeven Vierde druk Stenfert Kroese, Groningen/Houten Wolters-Noordhoff bv voert
Nadere informatieSerie: Elementaire theorie accountantscontrole. Auditing & Assurance: Bijzondere opdrachten. Hoofdredactie Prof. dr. G.C.M.
Serie: Elementaire theorie accountantscontrole Auditing & Assurance: Bijzondere opdrachten Hoofdredactie Prof. dr. G.C.M. Majoor RA Auteurs Drs. B.A. Heikoop-Geurts RA M.J.Th. Mooijekind RA Drs. H.L. Verkleij
Nadere informatieBoekhouden geboekstaafd Opgaven
Boekhouden geboekstaafd Wim Broerse, Derk Jan Heslinga, Wim Schauten 13 e druk Boekhouden geboekstaafd 1 Drs. W.J. Broerse Drs. D.J.J. Heslinga Drs. W.M.J. Schauten Dertiende druk Noordhoff Uitgevers
Nadere informatieJaarrekening. Henk Fuchs OPGAVEN- EN WERKBOEK. Tweede druk
Jaarrekening Henk Fuchs OPGAVEN- EN WERKBOEK Tweede druk Jaarrekening Opgaven- en werkboek Jaarrekening Opgaven- en werkboek Henk Fuchs Tweede druk Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten Opmaak binnenwerk:
Nadere informatieBasiskennis Calculatie
Basiskennis Calculatie Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren UITWERKINGEN Derde druk Basiskennis Calculatie Uitwerkingen Basiskennis Calculatie Uitwerkingen Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren Derde druk Noordhoff
Nadere informatieBedrijfsadministratie MBA
Bedrijfsadministratie MBA Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren UITWERKINGEN Tweede druk Bedrijfsadministratie MBA Uitwerkingen Bedrijfsadministratie MBA Uitwerkingen Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren Tweede
Nadere informatieAltijd dienstbaar, niemands Knegt: liber amicorum voor dr. Robert Knegt
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Altijd dienstbaar, niemands Knegt: liber amicorum voor dr. Robert Knegt Hoekema, A.; Verhulp, E.; Westerveld, M. Link to publication Citation for published version
Nadere informatieCultureel erfgoed en ruimte
Cultureel erfgoed en ruimte gebieds- en ontwikkelingsgerichte erfgoedzorg in de ruimtelijke ordening Mr. J. Poelstra, Ir. A. E. de Graaf en Ir. R.J.M.M. Schram Mr. T.H.H.A. van der Schoot (eindredactie)
Nadere informatieBedrijfsadministratie
Bedrijfsadministratie Opgaven Niveau 5 MBA Peter Kuppen Frans van Luit Bedrijfsadministratie MBA Niveau 5 Opgaven Opgaven Bedrijfsadminstratie MBA Niveau 5 P. Kuppen F. van Luit Eerste druk Noordhoff
Nadere informatiePraktisch Verbintenissenrecht
Praktisch Verbintenissenrecht Mr. dr. C. Phillips 2 e druk Toegang tot online studiehulp Als koper van dit e-book kun je een unieke code aanmaken die toegang geeft tot de website bij het e-book. 1. Ga
Nadere informatieModel Inkoopbeleid voor de (semi)overheid
Model Inkoopbeleid voor de (semi)overheid Model Inkoopbeleid voor de (semi)overheid Mr. drs. T.H.G. Robbe model inkoopbeleid voor de (semi)overheid Berghauser Pont Publishing Postbus 14580 1001 LB Amsterdam
Nadere informatieGrondexploitatiewet. vraag & antwoord
Grondexploitatiewet vraag & antwoord Grondexploitatiewet vraag & antwoord drs. P.C. van Arnhem J.W. Santing Msc RE MRICS mr. G.I. Sheer Mahomed GRONDEXPLOITATIEWET - VRAAG & ANTWOORD Berghauser Pont Publishing
Nadere informatieFiscale Jaarrekening. Henk Fuchs Yvonne van de Voort UITWERKINGEN. Tweede druk
Fiscale Jaarrekening Henk Fuchs Yvonne van de Voort UITWERKINGEN Tweede druk Fiscale jaarrekening Uitwerkingen opgaven Fiscale jaarrekening Uitwerkingen opgaven Henk Fuchs Yvonne van de Voort Tweede
Nadere informatieElementaire praktijk van de Financiering Werkboek
Elementaire praktijk van de Financiering Werkboek Niveau 4 PDB Mariëlle de Kock elementaire praktijk van de financiering Niveau 4 PDB Werkboek Mariëlle de Kock Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten Ontwerp
Nadere informatieBedrijfseconomie. Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren UITWERKINGEN. Tweede druk
Bedrijfseconomie Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren UITWERKINGEN Tweede druk Bedrijfseconomie Uitwerkingen Bedrijfseconomie Uitwerkingen Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren Tweede druk Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten
Nadere informatie12 merken, 13 ongelukken
12 merken, 13 ongelukken Karel Jan Alsem & Robbert Klein Koerkamp Eerste druk Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten Ontwerp omslag: G2K Designers, Groningen/Amsterdam Aan de totstandkoming van deze uitgave
Nadere informatieBasisstudie in het boekhouden
OPGAVEN Basisstudie in het boekhouden M.H.A.F. van Summeren, P. Kuppen, E. Rijswijk Zevende druk Basisstudie in het boekhouden Opgavenboek Opgavenboek Basisstudie in het boekhouden M.H.A.F. van Summeren
Nadere informatiePeriodeafsluiting. Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren OPGAVEN- EN WERKBOEK. Tweede druk
Periodeafsluiting Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren OPGAVEN- EN WERKBOEK Tweede druk Periodeafsluiting Opgaven- en werkboek Periodeafsluiting Opgaven- en werkboek Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren Tweede
Nadere informatieopgaven- en werkboek GECONSOLIDEERDE JAARREKENING Henk Fuchs 1e druk
opgaven- en werkboek Henk Fuchs GECONSOLIDEERDE JAARREKENING 1e druk Geconsolideerde jaarrekening Opgaven- en werkboek Geconsolideerde jaarrekening Opgaven- en werkboek Henk Fuchs Eerste druk Noordhoff
Nadere informatieBedrijfsadministratie MBA
Bedrijfsadministratie MBA Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren OPGAVEN- EN WERKBOEK Tweede druk Bedrijfsadministratie MBA Opgaven- en werkboek Bedrijfsadministratie MBA Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren Tweede
Nadere informatieHou het eenvoudig Effectief communiceren in organisaties
Hou het eenvoudig 30-09-2008 09:10 Pagina 1 Hou het eenvoudig Effectief communiceren in organisaties Hou het eenvoudig 30-09-2008 09:10 Pagina 2 Hou het eenvoudig 30-09-2008 09:10 Pagina 3 Arie Quik Hou
Nadere informatieEerste druk maart Meer informatie over deze uitgave kunt u verkrijgen bij: Uitgever: Broosz. Broosz Bosrand ZN Ede
Eerste druk maart 2016 Uitgever: Broosz Meer informatie over deze uitgave kunt u verkrijgen bij: Broosz Bosrand 28 6718 ZN Ede info@broosz.nl www.broosz.nl Redactie en samenstelling: Georgette Kempink,
Nadere informatieFiscale en civiele gevolgen
Fiscale Praktijkreeks Echtscheiding Fiscale en civiele gevolgen drs. R.M. Kavelaars-Niekoop FM mr. A.N. Labohm tweede druk Fiscale Praktijkreeks Echtscheiding Fiscale en juridische gevolgen Tweede druk
Nadere informatieExterne veiligheid en Ruimte
Het beheersen van risico s van activiteiten met gevaarlijke stoffen in het ruimtelijk spoor Het beheersen van risico s van activiteiten met gevaarlijke stoffen in het ruimtelijk spoor mr. E. Broeren Berghauser
Nadere informatieBoekhouden geboekstaafd Uitwerkingen
Boekhouden geboekstaafd Uitwerkingen Wim Broerse, Derk Jan Heslinga, Wim Schauten 13 e druk Boekhouden geboekstaafd 1 Uitwerkingen Drs. W.J. Broerse Drs. D.J.J. Heslinga Drs. W.M.J. Schauten Dertiende
Nadere informatieBlommaert. Bedrijfseconomische Analyses OPGAVEN. Blommaert & Bedrijfseconomie vanuit managementperspectief. Zevende druk
Blommaert Blommaert & Bedrijfseconomische Analyses Bedrijfseconomie vanuit managementperspectief OPGAVEN Zevende druk Bedrijfseconomische Analyses Opgaven en uitwerkingen Bedrijfseconomische Analyses
Nadere informatieDE INVLOED VAN HET INTERNET OP DE NEDERLANDSE EXPORT HOE HOUDEN WIJ ONZE VOORSPRONG VAST?
DE INVLOED VAN HET INTERNET OP DE NEDERLANDSE EXPORT HOE HOUDEN WIJ ONZE VOORSPRONG VAST? COLOFON Voor lezingen en meer informatie over deze uitgave benadert u de auteur: Geert J. Nijkamp Apartado de Correos
Nadere informatieArbeidsovereenkomst 2016/2017
Arbeidsovereenkomst en aanverwante regelgeving 2016/2017 Redactie: Ars Aequi Libri Ars Aequi Libri Nijmegen 2016 ISBN: 978-90-6916-839-5 NUR 825 2016 Ars Aequi Libri, Nijmegen. Alle rechten voorbehouden.
Nadere informatiePrivaatrechtelijke Bouwregelgeving Editie 2013
Privaatrechtelijke Bouwregelgeving Editie 2013 Privaatrechtelijke Bouwregelgeving Editie 2013 samengesteld door: prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis ISBN 978-90-78066-82-8 NUR 822 2013, Stichting Instituut
Nadere informatieWoord vooraf. Zoetermeer, augustus 2005
i Woord vooraf Op basis van het aantal in omloop gebrachte varianten in fittersboekjes kan verondersteld worden, dat aan dergelijke boekjes een grote behoefte bestaat. Een aantal bij de VOMI, Branchevereniging
Nadere informatieElementaire praktijk van de Bedrijfsadministratie
Elementaire praktijk van de Bedrijfsadministratie Werkboek Niveau 4 PDB Hans Dijkink Elementaire praktijk van de Bedrijfsadministratie Niveau 4 PDB Werkboek Hans Dijkink Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten
Nadere informatieBoekhouden geboekstaafd
Boekhouden geboekstaafd Drs. H. Fuchs S.J.M. van Vlimmeren OPGAVEN Zevende druk Boekhouden geboekstaafd 2 Opgaven Boekhouden geboekstaafd 2 Opgaven Drs. H. Fuchs S. J. M. van Vlimmeren Zevende druk Noordhoff
Nadere informatieBoekhouden geboekstaafd
Boekhouden geboekstaafd Drs. H. Fuchs S.J.M. van Vlimmeren OPGAVEN Achtste druk Boekhouden geboekstaafd 2 Opgaven Boekhouden geboekstaafd 2 Opgaven Drs. H. Fuchs S. J. M. van Vlimmeren Achtste druk Noordhoff
Nadere informatieBoekhouden geboekstaafd
1 Boekhouden geboekstaafd Drs. H. Fuchs S.J.M. van Vlimmeren OPGAVEN Twaalfde druk Boekhouden geboekstaafd 1 Opgaven Boekhouden geboekstaafd 1 Opgaven Drs. H. Fuchs S. J. M. van Vlimmeren Twaalfde druk
Nadere informatieElementaire praktijk van de Kostencalculatie Werkboek
Elementaire praktijk van de Kostencalculatie Werkboek Niveau 4 P Mariëlle de Kock elementaire praktijk van de kostencalculatie Niveau 4 (P) Werkboek Mariëlle de Kock Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten
Nadere informatie12 merken, 13 ongelukken KarelJan Alsem en Robbert Klein Koerkamp
12 merken, 13 ongelukken KarelJan Alsem en Robbert Klein Koerkamp Eerste druk 12 merken, 13 ongelukken 12 merken, 13 ongelukken Karel Jan Alsem & Robbert Klein Koerkamp Eerste druk Noordhoff Uitgevers
Nadere informatie2013 Sdu Uitgevers, Den Haag Academic Service is een imprint van Sdu Uitgevers bv. Artikelnummer 26583SH
Studiehulp bij Meer informatie over deze en andere uitgaven kunt u verkrijgen bij: Sdu Klantenservice Postbus 20014 2500 EA Den Haag tel.: (070) 378 98 80 www.sdu.nl/service 2013 Sdu Uitgevers, Den Haag
Nadere informatieFinanciële Administratie
Financiële Administratie Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren UITWERKINGEN Tweede druk Financiële administratie Uitwerkingen Financiële administratie Uitwerkingen Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren Tweede druk
Nadere informatieFinanciële rapportage en analyse MBA
Financiële rapportage en analyse MBA Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren UITWERKINGEN Tweede druk Financiële rapportage en analyse Uitwerkingen Financiële rapportage en analyse Uitwerkingen Henk Fuchs Sarina
Nadere informatieFiscale Jaarrekening. Henk Fuchs Yvonne van de Voort OPGAVEN- EN WERKBOEK. Tweede druk
Fiscale Jaarrekening Henk Fuchs Yvonne van de Voort OPGAVEN- EN WERKBOEK Tweede druk Fiscale jaarrekening Opgaven- en werkboek Fiscale jaarrekening Opgaven- en werkboek Henk Fuchs Yvonne van de Voort
Nadere informatieLeerboek verpleegkunde maatschappij en gezondheid
Leerboek verpleegkunde maatschappij en gezondheid Verpleegkundig redeneren en CanMEDS-rollen in de eerste lijn Henk Rosendal Reed Business Education, Amsterdam Reed Business, Amsterdam 2015 Omslagontwerp
Nadere informatieABC voor Raadsleden INKIJKEXEMPLAAR
ABC voor Raadsleden ABC voor Raadsleden Termen, woorden en uitdrukkingen in en om de raadzaal toegelicht en verduidelijkt mr. O. Schuwer abc voor raadsleden Berghauser Pont Publishing Postbus 14580 1001
Nadere informatieBelastingrecht voor het ho 2014
Belastingrecht voor het ho 2014 Uitwerkingen opgaven Deel 1 Inleiding belastingrecht Bart Kosters Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten Belastingrecht voor het ho 2014 Uitwerkingen Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten
Nadere informatieDe Kern van Veranderen
De Kern van Veranderen #DKVV De kern van veranderen marco de witte en jan jonker Alle rechten voorbehouden: niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand,
Nadere informatieBoekhouden geboekstaafd
Boekhouden geboekstaafd Drs. H. Fuchs S.J.M. van Vlimmeren UITWERKINGEN Achtste druk Boekhouden geboekstaafd 2 Uitwerkingen Boekhouden geboekstaafd 2 Uitwerkingen Drs. H. Fuchs S. J. M. van Vlimmeren
Nadere informatieCo-makership rond Leven Lang Leren in het hbo. Dr. Harm van Lieshout (redactie)
Co-makership rond Leven Lang Leren in het hbo Dr. Harm van Lieshout (redactie) Co-makership rond Leven Lang Leren in het hbo Januari 2012 Hanzehogeschool Groningen Colofon Titel Co-makership rond Leven
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository)
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Beroepsonderwijs tussen publiek en privaat: Een studie naar opvattingen en gedrag van docenten en middenmanagers in bekostigde en niet-bekostigde onderwijsinstellingen
Nadere informatieWIJZIGINGSBLAD A2. Regeling Brandmeldinstallaties 2002 BMI 2002 / A2 VEILIGHEID DOOR SAMENWERKING. Versie : 1.0. Publicatiedatum : 1 april 2012
WIJZIGINGSBLAD A2 Regeling Brandmeldinstallaties 2002 BMI 2002 / A2 Publicatiedatum : 1 april 2012 Ingangsdatum : 1 april 2012 VEILIGHEID DOOR SAMENWERKING VOORWOORD A2:2012/BMI 2002 Pagina 2/5 Dit wijzigingsblad
Nadere informatieBelastingrecht MBA 2014
Belastingrecht MBA 2014 Uitwerkingen opgaven Deel 6 Formeel belastingrecht Henk Guiljam Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten Belastingrecht MBA 2014 Uitwerkingen Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten 1
Nadere informatiePROJECT. schaalrekenen. aardrijkskunde en wiskunde 1 vmbo-t/havo. naam. klas
schaalrekenen PROJECT aardrijkskunde en wiskunde 1 vmo-t/havo naam klas Auteurs Femke Trap José Spaan Bonhoeffer College, Castricum 2006 EPN, Houten, The Netherlands. Behoudens de in of krachtens de Auteurswet
Nadere informatieEmotie Detective WERKBOEK - KIND
Emotie Detective WERKBOEK - KIND Groepstraining Emotie Detective 2015 - Simone van Geel & Paulien Foekens Ontwerp, omslag en binnenwerk: Simone van Geel, Paulien Foekens, Joep Deiman Opmaak: Simone van
Nadere informatieBOUWBESLUIT 2012 EN REGELING BOUWBESLUIT mr. A. de Jong ir. J.W. Pothuis
BOUWBESLUIT 2012 EN REGELING BOUWBESLUIT 2012 mr. A. de Jong ir. J.W. Pothuis Beide betrokken bij de totstandkoming van het Bouwbesluit 2012 en de Regeling Bouwbesluit 2012 Mr. A. de Jong is wetgevingsjurist
Nadere informatiePOLITIE ALMANAK
POLITIE ALMANAK 2014-2015 PAL2014-2015_BOEK.indb 1 15-09-14 15:32 PAL2014-2015_BOEK.indb 2 15-09-14 15:32 POLITIE ALMANAK 2014-2015 Handboek voor de Politie in haar gehele omvang, de Rechterlijke Macht,
Nadere informatieBelastingrecht voor het ho 2014
Belastingrecht voor het ho 2014 Uitwerkingen opgaven Deel 7 Erfbelasting en schenkbelasting Henk Guiljam Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten Belastingrecht voor het ho 2014 Uitwerkingen Noordhoff Uitgevers
Nadere informatieEthno-territorial conflict and coexistence in the Caucasus, Central Asia and Fereydan
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Ethno-territorial conflict and coexistence in the Caucasus, Central Asia and Fereydan Rezvani, B. Link to publication Citation for published version (APA): Rezvani,
Nadere informatieBelastingrecht voor het ho 2012
Belastingrecht voor het ho 2012 Uitwerkingen opgaven Deel 9 Formeel belastingrecht Henk Guiljam Noordhoff Uitgevers Groningen Belastingrecht voor het ho 2012 Uitwerkingen Noordhoff Uitgevers Groningen
Nadere informatieINSPECTIE BOUWKUNDIGE BRANDVEILIGHEID Vakbekwaamheid en ervaring
INSPECTIE BOUWKUNDIGE BRANDVEILIGHEID Publicatiedatum : 1 augustus 2014 Ingangsdatum : 1 augustus 2014 VOORWOORD Pagina 2/7 De Vereniging van Inspectie-instellingen voor Veiligheid en Brandveiligheid (VIVB)
Nadere informatiePOLITIE ALMANAK
POLITIE ALMANAK 2015-2016 POLITIE ALMANAK 2015-2016 Handboek voor de Politie in haar gehele omvang, de Rechterlijke Macht, de Gemeentebesturen en verdere Overheidsorganen Reed Business Information, Amsterdam
Nadere informatieZelfstandig werken. Ajodakt. Dit antwoordenboekje hoort bij het gelijknamige werkboek van de serie
Zelfstandig werken Ajodakt Dit antwoordenboekje hoort bij het gelijknamige werkboek van de serie 9 789074 080705 Informatieverwerking Groep 7 Antwoorden Auteur P. Nagtegaal ajodakt COLOFON Illustraties
Nadere informatieINSPECTIE BOUWKUNDIGE BRAND- VEILIGHEID Specifieke normen en verwijzingen
INSPECTIE BOUWKUNDIGE BRAND- VEILIGHEID Specifieke normen en verwijzingen Publicatiedatum : 1 augustus 2014 Ingangsdatum : 1 augustus 2014 VOORWOORD Pagina 2/5 De Vereniging van Inspectie-instellingen
Nadere informatieJaarrekening. Henk Fuchs UITWERKINGEN OPGAVEN. Tweede druk
Jaarrekening Henk Fuchs UITWERKINGEN OPGAVEN Tweede druk Jaarrekening Uitwerkingen opgaven Jaarrekening Uitwerkingen opgaven Henk Fuchs Tweede druk Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten Opmaak binnenwerk:
Nadere informatieLoonheffingen onder redactie van: mr. J.R. Hesse mr. A.L. Mertens
Loonheffingen 2017 onder redactie van: mr. J.R. Hesse mr. A.L. Mertens Ars Aequi Libri Nijmegen 2017 ISBN: 978-90-6916-873-9 NUR 826 2017 Ars Aequi Libri, Nijmegen. Alle rechten voorbehouden. Niets uit
Nadere informatieCheck je en brief
Check je e-mail en brief Check je e-mail en brief Tips en checklists voor betere e-mails en brieven Eric Tiggeler TWEEDE DRUK Omslagontwerp: Textcetera, Den Haag Opmaak binnenwerk: Villa Y, Henxel Eric
Nadere informatieINSPECTIE BOUWKUNDIGE BRAND- VEILIGHEID Specifieke normen en verwijzingen
INSPECTIE BOUWKUNDIGE BRAND- VEILIGHEID Specifieke normen en verwijzingen Publicatiedatum : 15 februari 2019 Ingangsdatum : 15 februari 2019 VOORWOORD Pagina 2/5 De Vereniging van Inspectie-instellingen
Nadere informatieBelg in de boardroom
Belg in de boardroom Belgen weten meer, Nederlanders weten beter Gerd De Smyter BELG IN DE BOARDROOM De Belgische aanpak voor ambitieuze managers GERD DE SMYTER Meer informatie over deze en andere uitgaven
Nadere informatieGECONSOLIDEERDE JAARREKENING
uitwerkingen Henk Fuchs GECONSOLIDEERDE JAARREKENING 1e druk Geconsolideerde jaarrekening Uitwerkingen opgaven Geconsolideerde jaarrekening Uitwerkingen opgaven Henk Fuchs Eerste druk Noordhoff Uitgevers
Nadere informatieNIEUWE SJABLONEN VOOR KLEOS GEBRUIKERSINSTRUCTIE
NIEUWE SJABLONEN VOOR KLEOS GEBRUIKERSINSTRUCTIE Kleos Postbus 23 7400 GA Deventer T: 0570 67 35 55 F: 0172 46 69 98 E: software@kluwer.nl I: kleos.kluwer.nl/ Hoewel bij deze uitgave de uiterste zorg is
Nadere informatiePreadviezen Content.indd :55:32
Preadviezen 2016 Content.indd 1 01-11-16 13:55:32 Content.indd 2 01-11-16 13:55:32 Vereniging voor de vergelijkende studie van het recht van België en Nederland Preadviezen 2016 Noodtoestand in het publiekrecht
Nadere informatieBiSL Scenario s. Informatiebeleid. Bijlage I Best practice Beoordelen exploitatiekwaliteit. Hans van der Linden, Remko van der Pols
BiSL Scenario s Informatiebeleid Best practice Beoordelen exploitatiekwaliteit Hans van der Linden, Remko van der Pols 2016 Hans van der Linden, erven Remko van der Pols Boom uitgevers Amsterdam Alle rechten
Nadere informatieLeidraad inbrengwaarde
Leidraad inbrengwaarde Leidraad inbrengwaarde drs. ing. F.H. de Bruijne RT ir. ing. T.A. te Winkel RT ISBN: 978-90-78066-47-7 NUR 820-823 2010, Instituut voor Bouwrecht Alle rechten voorbehouden. Niets
Nadere informatieBORG 2005 versie 2 / A10: Versie : 1.0. Publicatiedatum : 1 mei 2018
WIJZIGINGSBLAD A10 Nationale Beoordelingsrichtlijn BORG 2005 versie 2 Procescertificaat voor het ontwerp, de installatie en het onderhoud van inbraakbeveiliging BORG 2005 versie 2 / A10: 2018 Publicatiedatum
Nadere informatieAanbestedingsrecht 2016/2018
Aanbestedingsrecht 2016/2018 Aanbestedingsrecht 2016/2018 onder redactie van: Prof. mr. G.W.A. van de Meent en Mr. A. Stellingwerff Beintema Ars Aequi Libri Nijmegen 2016 ISBN: 978-90-6916-767-1 NUR 823
Nadere informatieInleiding construeren
Inleiding construeren Daan Haeyen en Bas Flipsen + O N L I N E M AT E R I A A L V O O R S T U D E N T E N E N D O C E N T E N Inleiding construeren Inleiding construeren Daan Haeyen en Bas Flipsen Met
Nadere informatieHandleiding Een Outlook.com-account aanmaken
Wegwijs in Windows 8 Handleiding Een Outlook.com-account aanmaken Hannie van Osnabrugge u i t g e v e r ij c o u t i n h o c bussum 2013 Deze handleiding over een Outlook.com-account aanmaken hoort bij
Nadere informatieBasiskennis Boekhouden
Basiskennis Boekhouden Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren UITWERKINGEN Derde druk Basiskennis Boekhouden Uitwerkingen Basiskennis Boekhouden Uitwerkingen Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren Derde druk Noordhoff
Nadere informatie* * Europese Stichting tot verbetering van de levens- en arbeidsomstandigheden. van. arbeidsrecht. arbeidsverhoudingen
m * * Europese Stichting tot verbetering van de levens- en arbeidsomstandigheden L E X I C O N van arbeidsrecht en arbeidsverhoudingen ** k EUR op ir EUROPESE STICHTING TOT VERBETERING VAN DE LEVENS- EN
Nadere informatieAan de slag met REACH
Aan de slag met REACH Aan de slag met REACH Redactie: Dr. J.A.S.J. (Hans) Razenberg Ir. D.A. (Doeke) van der Schaaf Drs. A.W. (Arnold) van der Wielen Voor meer REACH uitgaven zie: www.chemiezone.nl Meer
Nadere informatieWIJZIGINGSBLAD A2. BORG 2005 versie 2 / A2 VEILIGHEID DOOR SAMENWERKING. Versie : 2.2. Publicatiedatum : 31 maart 2010. Ingangsdatum : 1 april 2010
WIJZIGINGSBLAD A2 Nationale Beoordelingsrichtlijn BORG 2005 versie 2 Procescertificaat voor het ontwerp, de installatie en het onderhoud van inbraakbeveiliging BORG 2005 versie 2 / A2 Publicatiedatum :
Nadere informatieSpelend leren, leren spelen
Spelend leren, leren spelen een werkboek voor kinderen en ouders Rudy Reenders, Wil Spijker & Nathalie van der Vlugt Spelend leren, een werkboek voor kinderen en ouders leren spelen Rudy Reenders, Wil
Nadere informatieDokters voor de rechter
Dokters voor de rechter Tien jaar tuchtuitspraken in Medisch Contact Paul Rijksen Reed Business, Amsterdam Medisch Contact, Utrecht Inleiding.indd 1 Reed Business, Amsterdam 2011 Medisch Contact, Utrecht
Nadere informatieOENOE WOENOE NOE WOENOE
NOE WOENOE ENOE WOENOE OENOE WOENOE NOE WOENOE WOENOE WOE WOENOE WOENO WOENOE WO WOENOE IN WOENO DE OR Wel over eens, niet over eens Een luchtige inleiding in OR-land A. Maat Samensteller(s) en uitgever
Nadere informatie