Arbeidsmiddelen en machineveiligheid

Transcriptie

1 Arbeidsmiddelen en machineveiligheid 11 ARBO informatie Machineveiligheid Afschermingen en beveiligingen

2 ARBO-INFORMATIE De reeks Arbo-Informatie bestaat uit 60 thematische praktijkboeken. Elk deel biedt specifieke, praktische kennis over het toepassen van de regelgeving op het gebied van arbeidsveiligheid. Een compleet overzicht van de reeks is achterin deze uitgave opgenomen. De volledige inhoud is ook opgenomen in de online Arbozone: In de deelreeks Arbeidsmiddelen en machineveiligheid zijn verschenen: Drukapparatuur (AI-35) dr. ir. J.A.M.M. Kops en ing. J.J.M. Aben Elektrische veiligheid (AI-54) ing. N.J. Kluwen en W.E.F. van den Eshof Hijs- en hefmiddelen (AI-17) Vereniging Verticaal Transport Machineveiligheid: afschermingen en beveiligingen (AI-11) ir. P. Hoogerkamp Machineveiligheid: bij aanschaf en ingebruikname van nieuwe en gebruikte machines (AI-58) ir. P. Hoogerkamp en ing. M.H. Groenbos Rolsteigers (AI-21) ing. J.C. Berkhout

3 Arbeidsmiddelen en machineveiligheid 11 ARBO informatie Machineveiligheid Afschermingen en beveiligingen Auteur: P. Hoogerkamp (MECID B.V.) 6 e editie, 2012

4 colofon De reeks Arbo-Informatie wordt begeleid door een redactieadviesraad die bestaat uit NEN, TNO en NCvB. De afzonderlijke delen verschijnen in boekvorm en als onderdeel van de praktijkinformatie op Arbozone: Abonnees ontvangen herziene en nieuwe delen van de reeks Arbo-Informatie direct bij verschijnen. Vanwege de aard van de uitgave, gaat Sdu uit van een zakelijke overeenkomst; deze overeenkomst valt onder het algemene verbintenissenrecht. Tekst: P. Hoogerkamp (MECID B.V.) Figuren: Bram Saeys / Hollandse Hoogte (foto omslag) NEN, Delft (figuur 3.1, 3.2, 3.3, 3.4 en 4.3) IRSST, Quebec (Canada) (figuur 2.3) rovc (tabel 4.2) MECID B.V./CE CONSULT (overige figuren en tabellen) Vormgeving: SD communicatie Zesde herziene druk ISBN Sdu Uitgevers bv, 2012 Eerste druk, Sdu Uitgevers bv, 1998 Bestellingen: Sdu Klantenservice Postbus EA Den Haag telefoon (070) fax (070) Sdu@sdu.nl Sdu Uitgevers zorgt met een selecte groep deskundige auteurs voor een hoge kwaliteit van de inhoud van de reeks Arbo-Informatie. Daarnaast zorgt Sdu Uitgevers, met de redactieadviesraad en meelezers, voor een deskundige beoordeling van de inhoud. Alle rechten voorbehouden. Alle auteursrechten en databankrechten ten aanzien van deze uitgave worden uitdrukkelijk voorbehouden. Deze rechten berusten bij Sdu Uitgevers bv. Behoudens de in of krachtens de Auteurswet gestelde uitzonderingen, mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16 h Auteurswet dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich te wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, Voor het overnemen van een gedeelte van deze uitgave ten behoeve van commerciële doeleinden dient men zich te wenden tot de uitgever. Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave de uiterste zorg is besteed, kan voor de afwezigheid van eventuele (druk)fouten en onvolledigheden niet worden ingestaan en aanvaarden de auteur(s), redacteur(en) en uitgever deswege geen aansprakelijkheid voor de gevolgen van eventueel voorkomende fouten en onvolledigheden. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the publisher s prior consent. While every effort has been made to ensure the reliability of the information presented in this publication, Sdu Uitgevers neither guarantees the accuracy of the data contained herein nor accepts responsibility for errors or omissions or their consequences.

5 11 ARBO informatie INHOUDSOPGAVE 1 Inleiding Machineveiligheid: afschermingen en beveiligingen Wijzigingen ten opzichte van de vorige druk 8 2 Risicobeoordeling en risico-evaluatie Rol van risicobeoordeling Methode van aanpak Enkele definities Opsporen van latente gevaren Inschatten van risico s Risico-evaluatie Risicoreductie Interactie tussen beveiligingsvoorzieningen en omgeving, bediener en werking 23 3 Afscherming van bewegende en gevaarlijke delen van machines Inleiding Functies van de afscherming Eisen te stellen aan afscherming Schermen moeten stevig zijn uitgevoerd schermen mogen geen bijkomende gevaren met zich meebrengen schermen mogen niet op eenvoudige wijze worden omzeild of buiten werking worden gesteld schermen moeten het zicht op het verloop van het werk zo min mogelijk belemmeren schermen moeten voldoende ver van de gevarenzone verwijderd zijn Schermen moeten de noodzakelijke handelingen mogelijk maken Enkele overwegingen bij de keuze van afschermingen 32 4 Beveiligingsinrichtingen aan machines Inleiding Nadere beschouwing van de functie van enkele beveiligings inrichtingen Bediening Noodstoppen nader beschouwd Tweehandenbediening Inloopbeveiliging Eisen te stellen aan de beveiligingsinrichting Achtergronden bij besturingen van beveiligingsinrichtingen Faalkansen kwantificeren Betrouwbaarheid, redundantie en bewaking nader beschouwd 50 5 Valkuilen bij toepassing van beveiligingsvoorzieningen Inleiding Functionele tekortkoming Omzeilen, overbruggen, saboteren van beveiligingen Niet correcte implementatie van de mutingfunctie Besturingsfouten Onderhoud en organisatie 59

6 6 Praktische realisatie Enkele voorbeelden Verminderen van risico op beknelling Lichtscherm Testen en onderhoud 64 7 Wijzigingen aan bestaande en nieuwe arbeidsmiddelen 67 8 Wet- en regelgeving Inleiding Arbobesluit Tot slot 71 9 Overzicht van relevante normen en verwijzingen 73 Bijlage 1 Checklist gevarenidentificatie 75 Bijlage 2 Checklist latente gevaren bij bediener, werking van de afscherming, omgeving en beveiligingsinrichting 81 Bijlage 3 Checklist vaste en beweegbare afschermingen (op basis van EN 953/EN-ISO 14120) 85 Bijlage 4 Aandachtspunten bij het ontwerp en de bouw van beveiligingsinrichtingen 88 Bijlage 5 Voorbeelden van de gebruikte risicobeoordelingsformulieren 90 Bijlage 6 Enkele risicomodellen nader beschouwd 91 Bijlage 7 Toelichting op tabel uit norm EN Bijlage 8 Toelichting op norm EN-ISO Bijlage 9 Indicatieve lijst van veiligheidscomponenten 104 Afkortingen 105 Nawoord 106 Adressenlijst 107 Trefwoordenregister 108

7 7 1 Inleiding 1.1 Machineveiligheid: afschermingen en beveiligingen Bij de intrede van machines in het arbeidsproces is niet erkend dat machines zowel voor de gebruikers als voor mensen in de directe omgeving gevaar opleveren. In eerste instantie heerste de opvatting dat de mens door goed alert te blijven best zonder ongevallen zou kunnen werken. Deze zienswijze heeft plaats moeten maken voor de huidige opvatting dat het ontwerp, de constructie en de uitvoering door mensen veilig te gebruiken machines moeten opleveren. De Arbowet stelt werkgevers daarvoor verantwoordelijk. Met de komst van de Europese Unie werd geconstateerd, dat elke lidstaat eigen voorschriften kende, die het vrije handelsverkeer sterk belemmerden. Om dergelijke belemmeringen op te heffen werden productrichtlijnen uitgevaardigd, waaronder de Machinerichtlijn, waarin voor de hele gemeenschap is vastgelegd hoe nieuwe producten of machines (herkenbaar aan de CE-markering) moeten worden beveiligd. In Nederland is de Machinerichtlijn (2006/42/EG) opgenomen in het Warenwetbesluit machines. Dit besluit stelt fabrikanten verantwoordelijk voor een veilige constructie van hun machines. Werkgevers zijn vervolgens verplicht om ervoor te zorgen dat nieuwe machines aan dit besluit (blijven) voldoen door correct onderhoud conform de gebruiksaanwijzingen van de fabrikant. Omdat het praktisch onmogelijk was om alle bestaande machines aan de eisen van de Machinerichtlijn te laten voldoen, werd daarnaast voor bestaande machines de Europese Richtlijn Arbeidsmiddelen uitgevaardigd. Deze Arbeidsmiddelenrichtlijn (2009/104/EG) kent minimumeisen waaraan arbeidsmiddelen (veelal machines) moeten voldoen en is in Nederland geïntegreerd in het Arbobesluit. De belangrijkste punt is de risico-inventarisatie en -evaluatie (RI&E) voor deze machines. Warenwetbesluit machines Arbeidsmiddelenrichtlijn De Europese Machinerichtlijn is uitgewerkt in een groot aantal Europese normen, die in opdracht van de Europese Commissie zijn uitgewerkt door de Europese normalisatie-instituten CEN en CENELEC. Na acceptatie en publicatie in het Europese publicatieblad door deze Commissie gelden de normen als geharmoniseerd. Machines die aan geharmoniseerde Europese normen voldoen, zijn over het algemeen ook in overeenstemming met het Warenwetbesluit machines. De Machinerichtlijn strekt zich uit over alle veiligheids- en gezondheidsaspecten van machines. Deze uitgave beperkt zich tot de eisen die op grond van de Arbeidsmiddelenrichtlijn gesteld worden aan afschermingen en beveiligingsvoorzieningen (waaronder ook de noodstop als aanvullende veiligheidsvoorziening is begrepen). Dit blad is eveneens nuttig voor de beoordeling van overeenkomstige afschermings- en beveiligingsaspecten uit het Warenwetbesluit machines (Machinerichtlijn). Wijzigingen aan afschermingen en/of beveiligingsvoorzieningen raken vrijwel altijd ook het ontwerpprincipe van een machine. De juiste keuze en constructieve uitvoering is feitelijk een nieuw ontwerpvraagstuk, waarmee ook de fabrikanten van bestaande machines worden geconfronteerd indien deze machines moeten worden voorzien van afschermingen en beveiligingen conform de stand der techniek. Met name het aanbrengen van afschermingen die gekoppeld zijn aan de machinebediening, vereist elementaire kennis van de onderliggende fysische principes en hiermee samenhangende veiligheidsaspecten (bijvoorbeeld lichtsensoren (lichtscherm) voor een mechanische pers). Effectieve veiligheid hangt evenals de kwaliteit van een ontwerp sterk af van details. Hoewel deze detailkennis beschikbaar is en niet moeilijk eigen is te maken, is het door de veelheid van details niet ondenkbaar dat een belangrijk veiligheidsdetail wordt vergeten. Om deze reden is in deze uitgave nadruk gelegd op het totale proces van risicobeoordeling: hét instrument om weloverwogen tot de juiste maatregelen te komen. Eveneens is het om genoemde reden raadzaam, zeker voor de complexere systemen, een ter zake deskundige te raadplegen als er twijfel bestaat of een oplossing adequaat is.

8 8 machineveiligheid Figuur 1.1 Vroeger veilig, nu niet meer? In deze uitgave wordt met beveiligingsvoorzieningen het geheel van beveiligingen aan een machine bedoeld. Met een beveiligingsinrichting wordt een actieve (meestal aan elektrische besturing gekoppelde) inrichting bedoeld. Onder afschermingen worden doorgaans hekwerken, afdekplaten en dergelijke verstaan. De begrippen arbeidsmiddel en machine worden in deze publicatie door elkaar gebruikt. Indien onderscheid voor de juiste interpretatie essentieel is, wordt dit vermeld. In nagenoeg alle genoemde wettelijke bepalingen en normen wordt gewezen op het belang van een systematische risicobeoordeling. Voor nieuwe machines moet de fabrikant een dergelijke risicobeoordeling maken en documenteren in het wettelijk verplichte technisch (constructie)dossier. Deze nieuwe machines zijn voorzien van de zogenoemde CE-markering. De weerslag van deze beoordeling is te vinden in risicoreducerende maatregelen en in de restrisico s die in de gebruiksaanwijzing zijn vermeld. De Arbowet verplicht de werkgever tot een algehele risico-inventarisatie en -evaluatie (RI&E; zie Arboen verzuimbeleid (AI-01) en bijlage 1). Deze RI&E omvat eveneens een specifieke risico-inventarisatie van arbeidsmiddelen. 1.2 Wijzigingen ten opzichte van de vorige druk In de zesde druk is het normoverzicht geactualiseerd. Tevens zijn de verwijzingen naar de normen aangepast aangezien de oude EN-ISO deel 1 en 2 en de norm voor risicobeoordeling gebundeld zijn in de nieuwe EN-ISO 12100:2010. Deze norm is eveneens vertaald in het Nederlands. De terminologie die in Machineveiligheid: afschermingen en beveiligingen (AI-11) is gehanteerd is eveneens in overeenstemming met deze vertaling. Daarnaast is sinds 1 januari 2012 de EN ingetrokken en zijn de EN-ISO en EN van kracht. In hoofdstuk 8 is zijn de relevante delen van de arbowet- en regelgeving vermeld. Hierbij is tevens een correctie in de wetgeving doorgevoerd ten aanzien van de bedieningssystemen. Het ging hier om een vertaalfout van het Engelse begrip control system. Dit begrip kan zowel duiden op een bedieningssysteem/bedieningsorgaan (control device) als een besturingssysteem 1. 1 Dergelijke vertaalfouten zitten momenteel nog steeds in het Warenwetbesluit machines. De correcte vertalingen van de Machinerichtlijn, die destijds zijn doorgegeven, zijn al wel opgenomen in de Gids voor de toepassing van de Machinerichtlijn 2006/42/EG tweede uitgave juni (

9 INleiding 9 In deze inleiding worden de wettelijke regels in Nederland aangeduid die een weerslag vormen van de invoering van de Europese Richtlijnen zoals de Machinerichtlijn en Arbeidsmiddelenrichtlijn. Machines (arbeidsmiddelen) moeten voldoen aan de huidige van kracht zijnde regelgeving. Voor de werkgevers betekent dit onder andere het in kaart brengen van de risico s van arbeidsmiddelen en het in stand houden van getroffen maatregelen middels adequaat onderhoud en geregelde inspecties. samenvatting De huidige verplichte risico-inventarisatie en risico-evaluatie (RI&E) legt vooral aandachtspunten vast. Om in te schatten of correcte beveiligingsvoorzieningen zijn aangebracht dient een diepgaande, meer gedetailleerde risicobeoordeling te worden verricht. Vaak is het aanbrengen van een beveiligingsvoorziening een ontwerpprobleem op zich, waarbij het raadzaam is deskundige(n) in te schakelen.