Ing. ON TOUR BIODIESEL. Industrieel Ingenieur Chemie, Biochemie, Milieukunde
|
|
- Rosa Willems
- 6 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Ing. ON TOUR BIODIESEL Industrieel Ingenieur Chemie, Biochemie, Milieukunde UGent Campus Kortrijk Graaf Karel de Goedelaan Kortrijk
2 Voorwoord Deze workshop wordt georganiseerd door de vakgroep Industriële Biologische Wetenschappen (IBW) aan de UGent Campus Kortrijk. De vakgroep IBW staat bekend voor de opleidingen Bachelor en Master of Science in de Industriële Wetenschappen: biochemie, chemie en milieukunde, opleidingen die leiden tot de beroepstitel industrieel ingenieur biochemie, chemie en milieukunde. Industrieel ingenieurs zijn ingenieurs die vooral toepassingsgerichte kennis verwerven die zij kunnen gebruiken om bestaande toepassingen en ontwerpen te verbeteren of om systemen te optimaliseren in een specifieke bedrijfs of sectorcontext. Als industrieel ingenieur milieukunde ben je in staat om producten op te sporen die negatieve gevolgen hebben voor het milieu. Je bent ook in staat om te controleren of de geproduceerde producten voldoen aan de minimale milieunormen. Opgespoorde producten kan je optimaliseren tot een innovatief duurzaam product. Zo werd diesel geoptimaliseerd tot het duurzaam product biodiesel. Er is van deze workshop een inleidende lesvideo ter beschikking. Raadpleeg Heb je bepaalde reagentia niet voor handen? Contacteer ons via en dan zoeken we samen naar een oplossing. Meer informatie over onze opleiding kan je terugvinden op volgende website: kortrijk/nl. Wil je meer weten over ons onderzoek, dan kan je een kijkje nemen op de website KORTRIJK 2 van 12
3 1. Inleiding 1.1. Oorsprong Het rijden op natuurlijke oliën is niets nieuws. De eerste dieselmotor, gebruikt door Rudolf Diesel in 1893, reed op arachideolie (pindaolie). Dit is geen biodiesel, maar pure plantaardige olie (PPO)). PPO is geperste olie uit zaden van planten. Toen had men nog geen idee dat fossiele brandstoffen een veel betere en goedkopere brandstof zou zijn. Eens men ontdekte dat aardolie kon geraffineerd (gezuiverd) worden in verschillende fracties en dat deze fracties konden dienen als brandstof, werd er al vlug overgeschakeld op fossiele brandstoffen. De dieselmotoren werden aangepast en verfijnd om efficiënter om te springen met de energie in de brandstof. Een moderne dieselmotor kan niet meer op pindaolie rijden, daar deze onmiddellijk zou verstoppen. De dieselmotoren zijn wegens hun verfijning niet meer aangepast aan dergelijke stroperige brandstoffen (Howest, 2011) Grondstoffen voor biodieselproductie Als grondstof voor biodieselproductie kan men uitgaan van een hele variëteit aan plantaardige vetten zoals koolzaadolie, algenolie, sojaolie, palmolie, etc. Biodiesel kan ook gemaakt worden uit dierlijke vetten en gebruikte vetten zoals frituurolie. Hierbij kan dus een afvalproduct van de voedselproductie gevaloriseerd worden. Het proces dient dan wel aangepast te worden met een grotere voorzuivering om de vetten in zuivere vorm te krijgen voor verwerking tot biodiesel. Figuur 1: Grondstoffen voor biodiesel van links naar rechts: koolzaad, algen, frituurolie, sojabonen (Avantgarde Cosmetics, KORTRIJK 3 van 12
4 2. Reactiemechanisme van biodiesel Bij biodieselproductie wordt een plantaardig olie gesplitst in drie alkylesters en een glycerol molecule, weergegeven in figuur 2. Het grote verschil tussen pure plantaardige olie (PPO) en biodiesel is dat er bij de productie van biodiesel een chemische reactie gebeurt, namelijk de splitsing van een grote molecule (plantaardig vetzuur) in verschillende esters en glycerine. Hiertoe voegt men bij de plantaardige oliën een alcohol (methanol) en een katalysator (een sterke base zoals NaOH of KOH). Figuur 2: Biodieselproductie uit plantaardige olie De reactie gaat als volgt, weergegeven in figuur 3: 1. Eerst laat men natriumhydroxide, weergegeven als B in figuur 3, met de alcohol reageren. Hierbij ontstaan natriumionen, watermoleculen en alcoholdeeltjes verminderd met één waterstofatoom (methoxide ionen), waardoor ze negatief geladen zijn (de alcohol reageert als het ware in zure vorm). Natriumhydroxide is in deze reactie een katalysator. 2. De triglyceriden reageren met methoxide ionen, gevormd in stap 1, ter vorming van een geladen tussenproduct. Deze reactie wordt ook een nucleofiele aanval genoemd. De vetzuurketens zijn overigens geladen, omdat ze niet helemaal compleet zijn. 3. Uit het tussenproduct wordt er een anion diglyceride gevormd en een alkylester. Deze ester is meer gekend als biodiesel. 4. De katalysator die in de eerste stap geprotoneerd werd, wordt nu gedeprotoneerd. Het positief waterstofion reageert met het anion diglyceride. De diglyceride reageert gelijk weer door met de geladen alcoholdeeltjes, ter vorming van monoglyceride. Monoglyceride reageert verder met de geladen alcoholdeeltjes, zodat er glycerol ontstaat. Daarnaast ontstaat er telkens een nieuwe ester, namelijk biodiesel. De hydroxide ionen en natriumionen die uiteindelijk in oplossing zijn, vormen samen weer natriumhydroxide. Dit noemt men daarom de katalysator, omdat deze zelf niet verandert na de reactie. Deze katalysator dient uit de biodiesel te worden gezuiverd, net als de glycerol en eventuele resten alcohol en niet volledig gereageerde glyceriden. Dit gebeurt allereerst door het mengsel een poos te laten staan. De biodiesel, die van de verschillende stoffen de laagste dichtheid heeft, komt dan vanzelf bovendrijven. Je kunt eenvoudig één van de lagen aftappen. Om de biodiesel dan nog verder te zuiveren van eventuele restjes van de andere stoffen kan men biodiesel wassen met water. Biodiesel is een apolaire stof en zal dus niet oplossen in water. Door KORTRIJK 4 van 12
5 lage dichtheid van biodiesel wordt er met water opnieuw twee lagen gevormd. De polaire afvalstoffen, glycerol en zeep, aanwezig in biodiesel lossen op in het water. Herhaal je dit enkele malen dan zal je uiteindelijk gezuiverde biodiesel overhouden. Figuur 3: De transesterificatie in detail (Schuchardt, et al., 1998) De transesterificatie zorgt ervoor dat de grote vetzuurmolecule splitst. Door de splitsing van de vetzuurmolecule daalt de viscositeit. De vloeistof wordt minder stroperig en kan hierdoor goed verneveld worden in de ontbrandingskamer. Daardoor kunnen de meeste dieselmotoren zonder aanpassingen op biodiesel lopen en niet op pure plantaardige olie. Echter voor permanent gebruik van biodiesel moeten brandstofleidingen en pakkingen van een materiaal zijn dat zich niet laat aantasten door methanol (restfractie in biodiesel). Dit vraagt in veel gevallen om aanpassing. Geproduceerd biodiesel moet voldoen aan de Europese standaard EN (vetzuurmethylesters voor wegvervoer) vooraleer het op de markt mag gebracht worden (Biofuel Systems Group, 2013); (Rutz & Janssen, KORTRIJK 5 van 12
6 3. Practicum 3.1. Materiaal en reagentia Materiaal Buret Horlogeglas Maatbeker ( ml) (Groot maatbeker voor warmwaterbad) Maatcilinder ml Maatkolf 100 ml Pasteurpipet 2 ml Pipetteerballon Roerstaaf Scheitrechter (plastiek flesje 500ml) Thermometer Volpipet 25 ml Reagentia 0,01 mol/l NaOH oplossing Fenolftaleïne Gefilterde frituurolie Isopropanol Methanol Natriumhydroxide (NaOH) Veiligheidsfiches zijn terug te vinden op de laatste pagina 3.2. Titratie van de (frituur)olie Voor de aanmaak van biodiesel wordt natriumhydroxide (NaOH) opgelost in methanol, bij de frituurolie gemengd. In verhitte olie zoals gebruikte frituurolie zijn vrije vetzuren aanwezig. Om deze vrije vetzuren te neutraliseren is meer katalysator (NaOH) nodig. Om te bepalen hoeveel extra NaOH er dient bijgevoegd te worden, wordt een titratie uitgevoerd Aanmaak natriumhydroxide-oplossing Weeg 0,35 g NaOH af in een maatbeker van 100 ml. Noteer de exact afgewogen massa. Voeg 25 ml methanol toe aan de maatbeker met behulp van een pipet. Bereken de concentratie van de bereide KORTRIJK 6 van 12
7 Titratie Breng in een maatbeker van 100 ml, 10 ml isopropanol en 1 ml frituurolie Maak een warmwaterbad: Verwarm 300 ml water in een maatbeker van 600 ml tot een temperatuur van 50 C Warm het isopropanol olie mengsel op in een warmwaterbad tot de frituurolie volledig opgelost is Voeg 3 druppels fenolftaleïne aan toe aan het oliemengsel. Vul de buret met 0,01mol/l NaOH Titreer het oliemengsel tot roze Lees af hoeveel ml NaOH oplossing nodig was Bereken hoeveel extra NaOH nodig KORTRIJK 7 van 12
8 3.3. Bereiding biodiesel Weeg de extra benodigde hoeveelheid NaOH af (horlogeglas en weegschaal) en voeg deze bij de eerste maatbeker met NaOH opgelost in methanol. Roer om tot alles oplost. Meet 100 ml gebruikte frituurolie af en giet deze in een maatbeker van 250 ml. Voeg de NaOH methanol oplossing bij de olie en roer m.b.v. roerstaaf tot een troebel mengsel bekomen wordt. Laat bezinken (12 20 uur) Na het bezinken breng je het mengsel in een scheitrechter Biodiesel heeft een lage dichtheid en is daardoor scheidbaar van de glycerol en restproducten 3.4. Kwaliteitstesten op biodiesel De kwaliteitscontrole wordt uitgevoerd op biodiesel die de voorgaande les gemaakt werd. Kan eventueel de les zelf uitgevoerd worden. Hiervoor moet je biodiesel die eerder werd aangemaakt gebruiken. Bepaal de dichtheid van biodiesel Plaats een horlogeglas op de analytische balans Bepaal de massa van 1 ml biodiesel Voer dit in het drievoud uit Bereken de dichtheid Wastest Giet 50 ml biodiesel in een maatkolf van 100ml Voeg 50 ml gedestilleerd water toe aan de maatkolf Sluit de maatkolf af met parafilm Schud krachtig Laat bezinken Methanoltest Los 1 ml biodiesel op in 9 ml zuivere watervrije methanol Verwarm eventueel lichtjes (in warm water bad bij 45 C) om te laten oplossen Laat bezinken voor een half KORTRIJK 8 van 12
9 4. Besluit Geef twee voordelen en twee nadelen van biodiesel. Voordelen Nadelen Geef twee grondstoffen die gebruikt kunnen worden voor de productie van biodiesel. Wat is de dichtheid van de gemaakte biodiesel? Komt dit overeen met de waarde die jullie terugvinden op het internet? Meting Gemiddelde Dichtheid KORTRIJK 9 van 12
10 Noteer je waarnemingen van de wastest. Noteer je waarnemingen van de KORTRIJK 10 van 12
11 Bibliografie Avantgarde Cosmetics. (2015). Algenolie INCI: Algea,Glycine Soja v.a. 100ml ( maceraat). Retrieved Juli 7, 2015, from /plantaardigemaceraten/algenolie inci algea glycine soja v a 100ml maceraat/#description Biofuel Systems Group. (2013). biofuel systems. Retrieved April 13, 2015, from Howest. (2011). GROENE ENERGIE UIT BIOMASSA. Kortrijk. Rutz, D., & Janssen, R. (2006). European Commission Energy. Retrieved April 13, 2015, from _the_eu.pdf Schuchardt, U., Sercheli, R., & Vargas, R. M. (1998, mei). Transesterification of Vegetable Oils: a Review. Retrieved Augustus 12, 2015, from Journal of the Brazilian Chemical Society: VITO. (2015). Energie en milieu informatiesysteem voor het Vlaamse Gewest. Retrieved augustus 21, 2015, from gebruik als biobrandstof Deze les wordt gesponsord KORTRIJK 11 van 12
12 Fenolftaleïne (alcoholische oplossing 0,9%) Fenolftaleïne(0,9%) + Ethanol(48%) Methanol CH 3 OH CAS Gevaar CAS Gevaar H 225 Licht ontvlambare vloeistof en damp. P 210 Verwijderd houden van warmte, hete oppervlakken, vonken, open vuur en andere ontstekingsbronnen. Niet roken. H Licht ontvlambare vloeistof en damp. Giftig bij inademing. Giftig bij contact met de huid. Giftig bij inslikken. Veroorzaakt schade aan organen. P Verwijderd houden van warmte, hete oppervlakken, vonken, open vuur en andere ontstekingsbronnen. Niet roken. In goed gesloten verpakking bewaren. Beschermende handschoenen en oogbescherming dragen en in afzuigkast werken. NA INSLIKKEN: onmiddellijk een ANTIGIFCENTRUM/arts/ raadplegen. BIJ CONTACT MET DE HUID: met veel water/ wassen. WGK 1 Mijn instelling WGK 1 Mr: 32,04 Mijn instelling Natriumhydroxide NaOH CAS Gevaar Natriumhydroxide NaOH 0,01 mol/l CAS H 314 Veroorzaakt ernstige brandwonden en oogletsel. P Beschermende handschoenen en oogbescherming dragen. NA INSLIKKEN: de mond spoelen GEEN braken opwekken. BIJ CONTACT MET DE OGEN: voorzichtig afspoelen met water gedurende een aantal minuten. Indien mogelijk, contactlenzen verwijderen. Blijven spoelen. WGK 1 Mr: 40 Mijn instelling WGK 1 Mr: 40 Mijn instelling Propaan 2 ol CH 3 CH(OH)CH 3 CAS Gevaar H Licht ontvlambare vloeistof en damp. Veroorzaakt ernstige oogirritatie. Kan slaperigheid of duizeligheid veroorzaken. P Verwijderd houden van warmte, hete oppervlakken, vonken, open vuur en andere ontstekingsbronnen. Niet roken. In goed gesloten verpakking bewaren. BIJ CONTACT MET DE OGEN: voorzichtig afspoelen met water gedurende een aantal minuten. Indien mogelijk, contactlenzen verwijderen. Blijven spoelen. WGK 1 Mr: 60,1 Mijn instelling
Ing. ON TOUR_Leerkracht
Ing. ON TOUR_Leerkracht BIODIESEL Industrieel Ingenieur Chemie, Biochemie, Milieukunde UGent Campus Kortrijk Graaf Karel de Goedelaan 5-8500 Kortrijk Info.Kortrijk@UGent.be Voorwoord Deze workshop wordt
Nadere informatieIng. ON TOUR DNA ISOLATIE. Industrieel Ingenieur Chemie, Biochemie, Milieukunde
Ing. ON TOUR DNA ISOLATIE Industrieel Ingenieur Chemie, Biochemie, Milieukunde UGent Campus Kortrijk Graaf Karel de Goedelaan 5-8500 Kortrijk Info.Kortrijk@UGent.be Voorwoord Deze workshop wordt georganiseerd
Nadere informatieReactie propaan-2-ol, azijnzuur en zwavelzuur
Reactie propaan-2-ol, azijnzuur en zwavelzuur 1. Onderzoeksvraag Wat verkrijg je wanneer je propaan-2-ol, azijnzuur en zwavelzuur samen gaat verwarmen? 2. Voorbereiding a. Begrippen als achtergrond voor
Nadere informatie: Kobaltcomplexen. 1. Onderzoeksvraag Welke complexen kan je met kobaltionen vormen?
: Kobaltcomplexen 1. Onderzoeksvraag Welke complexen kan je met kobaltionen vormen? 2. Voorbereiding a. Begrippen als achtergrond voor experiment Geactiveerd complex: overgangstoestand in een chemische
Nadere informatieIng. ON TOUR_Leerkracht
Ing. ON TOUR_Leerkracht DNA ISOLATIE Industrieel Ingenieur Chemie, Biochemie, Milieukunde UGent Campus Kortrijk Graaf Karel de Goedelaan 5-8500 Kortrijk Info.Kortrijk@UGent.be Voorwoord Deze workshop wordt
Nadere informatie1. Onderzoeksvraag Hoe verkrijgen we een mengsel met twee verschillende kleurlagen?
Paars kleurloos 1. Onderzoeksvraag Hoe verkrijgen we een mengsel met twee verschillende kleurlagen? 2. Voorbereiding a. Begrippen als achtergrond voor experiment Massadichtheid: De dichtheid van een stof
Nadere informatieIng. ON TOUR BIOKUNSTSTOFFEN. Industrieel Ingenieur Chemie, Biochemie, Milieukunde
Ing. ON TOUR BIOKUNSTSTOFFEN Industrieel Ingenieur Chemie, Biochemie, Milieukunde UGent Campus Kortrijk Graaf Karel de Goedelaan 5-8500 Kortrijk Info.Kortrijk@UGent.be Voorwoord Deze workshop wordt georganiseerd
Nadere informatieOplosbaarheid van CO2 in water aantonen bij verschillende temperaturen 10 C 10 C
Oplosbaarheid van CO 2 in water aantonen bij verschillende temperaturen Materiaal: (Titratie) A - Statief + klemmen - Buret - Thermometer - Bekerglas 250 / 500ml - Ijs - Gedestilleerd water => 10 C - Fenolftaleïne
Nadere informatie1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we een indicatordoekje op drie manieren van kleur doen veranderen? Dit van rood naar blauw en weer naar rood?
Blauw op drie wijzen 1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we een indicatordoekje op drie manieren van kleur doen veranderen? Dit van rood naar blauw en weer naar rood? 2. Voorbereiding a. Begrippen als achtergrond
Nadere informatieBioplastic uit zetmeel
Bioplastic uit zetmeel 1. Onderzoeksvraag Hoe kan je uit zetmeel plastic maken? 2. Voorbereiding a. Begrippen als achtergrond voor experiment Polysachariden: zijn koolhydraten die zijn opgebouwd uit tien
Nadere informatieBiodiesel. Profielwerkstuk over biodiesel Naam: Renske de Vries Klas: 6s Vak: Scheikunde. Renske
Biodiesel Profielwerkstuk over biodiesel Naam: Renske de Vries Klas: 6s Vak: Scheikunde Renske de Vries, 1 Inhoud Inleiding blz. 3 Hoe en waarom wordt biodiesel gemaakt? blz. 4 Van welke grondstoffen kun
Nadere informatieDruivensuiker in zetmeel
Druivensuiker in zetmeel 1. Onderzoeksvraag Hoe kan je aantonen dat druivensuiker te bekomen is uit zetmeel? 2. Voorbereiding a. Begrippen als achtergrond voor experiment Druivensuiker en zetmeel b. Materiaal
Nadere informatieCHIPS. light versus naturel
CHIPS light versus naturel 1 Inhoud 1. Inleiding... 3 2. Voedingswaarden van chips volgens de etiketten op de verpakking... 4 3. Experimenten... 5 Experiment 1: Vetgehalte van chips bepalen... 5 Experiment
Nadere informatieIng. ON TOUR_Leerkracht
Ing. ON TOUR_Leerkracht BIOKUNSTSTOFFEN Industrieel Ingenieur Chemie, Biochemie, Milieukunde UGent Campus Kortrijk Graaf Karel de Goedelaan 5-8500 Kortrijk Info.Kortrijk@UGent.be Voorwoord Deze workshop
Nadere informatieph bepalen m.b.v. rode koolsap
ph bepalen m.b.v. rode koolsap 1. Onderzoeksvraag Hoe kun je rode koolsap gebruiken om te bepalen of een oplossing zuur, neutraal of basisch is? 2. Voorbereiding a. Begrippen als achtergrond voor experiment
Nadere informatieKleurrijk schilderij maken met rode koolsap
Kleurrijk schilderij maken met rode koolsap 1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we een kleurrijk schilderij maken met melk en rode koolsap? 2. Voorbereiding a. Begrippen als achtergrond voor experiment ph, zuur,
Nadere informatieOnderzoek 55. Bepalen van het ijzergehalte in een grondstaal
Onderzoek 55. Bepalen van het ijzergehalte in een grondstaal 1. Onderzoeksvraag Onder de schoenzool van de verdachten werd aarde gevonden. Met welk staal komt dit overeen? Kunnen we door bepalen van het
Nadere informatieZijn alle zuren even sterk?
Zijn alle zuren even sterk? 1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we een verschil in zuursterkte tussen 2 verschillende zuren aantonen? 2. Voorbereiding a. Begrippen als achtergrond voor experiment -Zuur = een
Nadere informatieZelfstudiepakket Leerkracht (Correctiesleutel) Industrieel Ingenieur Chemie, Biochemie, Milieukunde
@ KORTRIJK Zelfstudiepakket Leerkracht (Correctiesleutel) REDOX Industrieel Ingenieur Chemie, Biochemie, Milieukunde Graaf Karel de Goedelaan 5-8500 Kortrijk Info.Kortrijk@UGent.be Voorwoord Dit zelfstudiepakket
Nadere informatieLimonade namaken. 1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we limonade namaken?
Limonade namaken 1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we limonade namaken? 2. Voorbereiding a. Begrippen als achtergrond voor experiment Tannine: Tannine is een verzamelnaam voor bepaalde chemische verbindingen.
Nadere informatieEnkelvoudige R-zinnen 1 In droge toestand ontplofbaar 2 Ontploffingsgevaar door schok, wrijving, vuur of andere ontstekingsoorzaken.
Enkelvoudige R-zinnen 1 In droge toestand ontplofbaar 2 Ontploffingsgevaar door schok, wrijving, vuur of andere ontstekingsoorzaken. 3 Ernstig ontploffingsgevaar door schok, wrijving, vuur of andere ontstekingsoorzaken.
Nadere informatieVerse of oude melk. 1. Onderzoeksvraag Hoe weet je of de melk vers of oud is?
Verse of oude melk 1. Onderzoeksvraag Hoe weet je of de melk vers of oud is? 2. Voorbereiding a. Begrippen als achtergrond voor experiment Zuren, basen, zuur-base-indicator b. Materiaal + stoffen Materiaal:
Nadere informatieChocolade: de zilverspiegel
Chocolade: de zilverspiegel 1. Onderzoeksvraag oe reageert chocolade met Tollensreagens? 2. Voorbereiding a. Begrippen als achtergrond voor experiment Redoxreacties+begrippen b. Materiaal + stoffen AgNO
Nadere informatieZelfstudiepakket leerkracht (Correctiesleutel) Industrieel Ingenieur Chemie, Biochemie, Milieukunde
@ KORTRIJK Zelfstudiepakket leerkracht (Correctiesleutel) ENTHALPIE Industrieel Ingenieur Chemie, Biochemie, Milieukunde Graaf Karel de Goedelaan 5-8500 Kortrijk Info.Kortrijk@UGent.be Voorwoord Dit zelfstudiepakket
Nadere informatieAard der bijzondere gevaren toegeschreven aan gevaarlijke stoffen en preparaten: R-zinnen
1 van 8 Rzinnen & S zinnen Datum: 18032013 Aard der bijzondere gevaren toegeschreven aan gevaarlijke stoffen en preparaten: Rzinnen R 1 R 2 R 3 R 4 R 5 R 6 R 7 R 8 R 9 R 10 R 11 R 12 R 14 R 15 R 16 R 17
Nadere informatieOnderzoek 54. Aanwezigheid van calciumcarbonaat aantonen in een grondstaal
Onderzoek 54. Aanwezigheid van calciumcarbonaat aantonen in een grondstaal 1. Onderzoeksvraag Onder de schoenzolen van één van de verdachten werd aarde met een witte kleur gevonden. Bevat dit grondstaal
Nadere informatieBijlage IX AARD DER BIJZONDERE GEVAREN TOEGESCHREVEN AAN GEVAARLIJKE STOFFEN EN PREPARATEN :
Bijlage IX R 1 : In droge toestand ontplofbaar AARD DER BIJZONDERE GEVAREN TOEGESCHREVEN AAN GEVAARLIJKE STOFFEN EN PREPARATEN : R 2 : Ontploffingsgevaar door schok, wrijving, vuur of andere ontstekingsoorzaken
Nadere informatieKristallisatie in snel tempo
Kristallisatie in snel tempo 1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we op een snellere manier zoutkristallen maken? 2. Voorbereiding a. Begrippen als achtergrond voor experiment Neutralisatiereactie: reactietype
Nadere informatieAard der bijzondere gevaren toegeschreven aan gevaarlijke stoffen en preparaten (R-zinnen)
Document Milieu-, Natuur- en Energiebeleid Koning Albert II-laan 20 bus 8 1000 Brussel Tel 02 553 03 55 - Fax 02 553 80 06 beleid@lne.vlaanderen.be Onderwerp Status versie datum auteur R-zinnen en S-zinnen
Nadere informatieZelfstudiepakket Leerkracht (Correctiesleutel) Industrieel Ingenieur Chemie, Biochemie, Milieukunde
@ KORTRIJK Zelfstudiepakket Leerkracht (Correctiesleutel) REDOX Industrieel Ingenieur Chemie, Biochemie, Milieukunde UGent Campus Kortrijk Graaf Karel de Goedelaan 5-8500 Kortrijk Info.Kortrijk@UGent.be
Nadere informatieOnderzoekscompetenties. 3 de jaar. Hoe verlopen chemische reacties? A Tekst leerlingen: leerwerkboek
Onderzoekscompetenties 3 de jaar Hfdst 4 Hoe verlopen chemische reacties? A Tekst leerlingen: leerwerkboek Onderzoek: het behoud van atoomsoorten in een reactiereeks Werkmethode 1. Wat onderzoeken? Probleemstelling
Nadere informatieEen mengsel van lucht, hete verbrandingsgassen en kleine deeltjes vaste stof In rook zitten ook soms vonken
Hoofdstuk 5 In vuur en vlam 5.1 Brand! Voorwaarden voor verbranding Ontbrandingstemperatuur De temperatuur waarbij een stof gaat branden De ontbrandingstemperatuur is ook een stofeigenschap. Er zijn drie
Nadere informatie1. RISK & SAFETY ZINNEN
1. RISK & SAFETY ZINNEN Risico en Veiligheidszinnen op etiketten en veiligheidsbladen R-zinnen geven bijzondere gevaren (Risks) aan. S-zinnen geven veiligheidsaanbevelingen (Safety) aan. De zinnen zijn
Nadere informatieR-zinnen en S-zinnen. R-zinnen... 2 Gecombineerde R-zinnen... 4 S-zinnen... 7 Gecombineerde S-zinnen... 9
-zinnen en S-zinnen Inhoud Pag. -zinnen... 2 Gecombineerde -zinnen... 4 S-zinnen... 7 Gecombineerde S-zinnen... 9 -zinnen (aanduiding bijzondere gevaren, isk-zinnen) -nummer Gevarenaanduiding 1 2 3 4 5
Nadere informatieOnderzoek 43: Chemisch onderzoek vezels
Onderzoek 43: Chemisch onderzoek vezels 1. Onderzoeksvraag We hebben kledingresten gevonden van de dader. We zouden graag weten uit wat voor vezels de kledingresten bestaan. Dit helpt ons de misdaad op
Nadere informatieTaurine in energiedrank
Taurine in energiedrank 1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we de aanwezigheid van taurine aantonen in een energydrank? 2. Voorbereiding a. Begrippen as achtergrond voor experiment Aminozuur : Een organische
Nadere informatieEsters. Versie 1 November 2014
Esters Versie 1 November 2014 Gepubliceerd en gedistribueerd door Universiteit Utrecht Departement Scheikunde Onderwijsinstituut Scheikunde Padualaan 8 3584 CH Utrecht Nederland Ontwikkelaar: Anneke Drost,
Nadere informatieIng. ON TOUR_Leerkracht
Ing. ON TOUR_Leerkracht WATERZUIVERING Industrieel Ingenieur Chemie, Biochemie, Milieukunde UGent Campus Kortrijk Graaf Karel de Goedelaan 5-8500 Kortrijk Info.Kortrijk@UGent.be Voorwoord Deze workshop
Nadere informatieVitamine C bepalen uit fruitsap
Vitamine C bepalen uit fruitsap 1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we de gehalte vitamine C in fruitsap bepalen? 2. Voorbereiding a. Begrippen als achtergrond voor experiment Zuur-basetitratie : een titratietechniek
Nadere informatieDeel L: Vingerafdrukken
Deel L: Vingerafdrukken De volgende proeven behoren allemaal tot 1 soort onderzoek: het identificeren van vingerafdrukken. In principe werkt elke proef hetzelfde: we maken de vingerafdrukken van de daders
Nadere informatie1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we aan de hand van chemische reacties een oplossing de kleuren van een stoplicht krijgen?
Chemisch stoplicht 1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we aan de hand van chemische reacties een oplossing de kleuren van een stoplicht krijgen? 2. Voorbereiding a. Begrippen als achtergrond voor experiment
Nadere informatieMaken van siliconen uit zand
Maken van siliconen uit zand Onderzoeksvraag Kunnen we siliconen maken uit zand? Voorbereiding Begrippen als achtergrond voor experiment exotherme reactie redoxreacties Materiaal + stoffen - oogbescherming
Nadere informatieMethanol. Formule. Brandalcohol, methylalcohol. Productie. (a) Productie van synthesegas. (i) Traditionele methoden
Methanol Formule CH3OH Naam Familie Productie Brandalcohol, methylalcohol Alcoholen (a) Productie van synthesegas (i) Traditionele methoden Methanol wordt vervaardigd uit synthesegas dat een mengsel is
Nadere informatieAfsluitende les. Leerlingenhandleiding. Alternatieve brandstoffen
Afsluitende les Leerlingenhandleiding Alternatieve brandstoffen Inleiding Deze chemie-verdiepingsmodule over alternatieve brandstoffen sluit aan op het Reizende DNA-lab Racen met wc-papier. Doel Het Reizende
Nadere informatieDaarnaast zijn er ook S-zinnen; deze geven aanbevelingen voor het veilig werken met bepaalde stoffen. S staat hier voor Safety.
- en S-zinnen -zinnen zijn internationaal gestandaardiseerde risicobeschrijvingen die (indien van toepassing) dienen te worden aangebracht op verpakkingen van stoffen die bepaalde risico s met zich meebrengen.
Nadere informatieRisico en Veiligheidszinnen op etiketten en veiligheidsbladen
RISK & SAFETY ZINNEN Risico en Veiligheidszinnen op etiketten en veiligheidsbladen Laatste update: 11 maart 2003 Volgens het 'Besluit verpakking en aanduiding milieugevaarlijke stoffen', behorende bij
Nadere informatieZETMEELFOLIE. 1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we met aardappelzetmeel folie maken?
ZETMEELFOLIE 1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we met aardappelzetmeel folie maken? 2. Voorbereiding a. Begrippen als achtergrond voor experiment stof- en voorwerpeigenschappen viscositeit H-bruggen hydrofiel,
Nadere informatieWettelijk verplichte gevaarsetikettering
DATUM: 20.03.2009 Wettelijk verplichte gevaarsetikettering In bepaalde gevallen verplicht de wet fabrikanten om gevaarsinformatie te verstrekken (gevaarssymbolen en de bijbehorende risico- en veiligheidszinnen)
Nadere informatieScheikunde SE2. Hoofdstuk 8
Scheikunde SE2 Hoofdstuk 8 Paragraaf 2 Indicatoren: stoffen waarmee je kunt bepalen of een oplossing zuur of basisch is. Zuur: als een oplossing een ph heeft van minder dan 7. Basisch: als een oplossing
Nadere informatieWoudschoten Werkgroep Biodiesel. Wim Buijs, Jet-Net DSM Nederland, TU Delft Jacob Kappe, Oranje Nassau College Zoetermeer Mark de Niet, TU Delft
Woudschoten Werkgroep Biodiesel Wim Buijs, Jet-Net DSM Nederland, TU Delft Jacob Kappe, ranje Nassau College Zoetermeer Mark de Niet, TU Delft verzicht Werkgroep 1. Biodiesel op het NC (Jacob Kappe; zie
Nadere informatieCHEMIE. Weet wat je drinkt als je nog rijden moet!!! Een practicum over alcohol. Prof. dr. Wanda Guedens Lic. Monique Reynders
CHEMIE Weet wat je drinkt als je nog rijden moet!!! Een practicum over alcohol 2007 Universiteit Hasselt Introductie Weet wat je drinkt als je nog rijden moet! 1 In de chemie is een alcohol een koolstofverbinding
Nadere informatieOpgave 1. Opgave 2. b En bij een verbruik van 10 ml? Dan wordt de procentuele onnauwkeurigheid 2 x zo groot: 0,03 / 20 x 100% = 0,3% Opgave 3
Hoofdstuk 13 Titratieberekeningen bladzijde 1 Opgave 1 Wat is het theoretisch eindpunt? Het theoretisch eindpunt is het titratievolume waarbij de bedoelde reactie precies is afgelopen. En wat is dan het
Nadere informatie35 e Nationale Scheikundeolympiade
35 e Nationale Scheikundeolympiade Universiteit van Amsterdam Amsterdam PRACTICUMTOETS donderdag 5 juni 2014 46th IChO HANOI, VIETNAM 2014 De experimenten voor deze toets zijn ontwikkeld door dr. Stefania
Nadere informatieExplosieveilige elektrische/ventilatie-/verlichtings-/...apparatuur gebruiken. Uitsluitend vonkvrij gereedschap gebruiken
Betekenis P-zinnen Algemeen P101 P102 P103 Bij het inwinnen van medisch advies, de verpakking of het etiket ter beschikking houden Buiten het bereik van kinderen houden Alvorens te gebruiken, het etiket
Nadere informatieLeerlingenhandleiding
Leerlingenhandleiding Afsluitende module Alternatieve Brandstoffen - Chemie verdieping - Ontwikkeld door dr. T. Klop en ir. J.F. Jacobs Op alle lesmaterialen is de Creative Commons Naamsvermelding-Niet-commercieel-Gelijk
Nadere informatieHoeveel deeltjes zijn aanwezig in één mol? Wat is de concentratie van een oplossing? molaire concentratie.
Zowel in het vat, de fles als het glas zit dezelfde soort whisky. Is er een verschil in percentage alcohol? Hoeveel deeltjes zijn aanwezig in één mol? Geef de formule die het verband weergeeft tussen de
Nadere informatieDansende rozijnen. Ruben Bouwsma & Roshano Dewnarain
Dansende rozijnen Ruben Bouwsma & Roshano Dewnarain Klas: V4b Begeleider: Dhr. M. Wijnhold Vak: Natuur, Leven, Techniek Datum: 25-9-2017 1 Inhoudsopgave Inleiding... 2 Het doel... 2 Het rozijnenpracticum...
Nadere informatieBeschrijving fabrikant : Wilsor Kunstharsen Tel: 0321-331167 Noorderbaan 46-48 Fax: 0321-331074 8256 PR Biddinghuizen E-mail: info@wilsor.
1. BESCHRIJVING VAN PRODUKT EN FABRIKANT Handelsnaam : Polyesterplamuur / / Beschrijving fabrikant : Tel: 0321-331167 -48 Fax: 0321-331074 E-mail: info@wilsor.nl the Netherlands Intenet: www.wilsor.nl
Nadere informatieModule analytische chemie
Module analytische chemie Bepaling sulfiet in wijn groep : 2CC Christof Adyns Dave Manhaeghe Niels Huygelier Bepaling sulfiet in wijn 1 INHOUD I. Vergelijking verschillende normen... 3 II. SOP... 3 II.1.
Nadere informatieProf. dr. Wanda Guedens Mevr. Monique Reynders
2 Inhoud 1. Protocol ph-meting van bier... 3 2. Protocol bepaling alcoholgehalte in bier... 4 Gefractioneerde destillatie versus gewone destillatie... 4 Uitvoering gefractioneerde destillatie... 4 VERSLAG
Nadere informatieH-zinnen en S-zinnen. Inhoud
H-zinnen en S-zinnen Lijst van gevarenaanduidingen (H-zinnen, met de H van hazard) en voorzorgsmaatregelen (P-zinnen, met de P van precaution) volgens de EU-GHS/CLP-verordening. Inhoud 1 Lijst van gevarenaanduidingen
Nadere informatieBepaling van de exacte molariteit van ca. 0,1 M natronloog
Bepaling van de exacte molariteit van ca. 0,1 M natronloog Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Dick Naafs 02 October 2014 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/34903
Nadere informatieVeiligheidsaanbevelingen (P)
Veiligheidsaanbevelingen (P) P101 P102 P103 P201 P202 P210 P211 P220 P221 P222 P223 P230 P231 P231+P232 P232 P233 P234 P235 P235+P410 P240 Bij het inwinnen van medisch advies, de verpakking of het etiket
Nadere informatieCode Voorzorgsmaatregelen Gevarenklasse Gevarencategorie
Lijst van voorzorgsmaatregelen (P-zinnen) Algemeen Code Voorzorgsmaatregelen Gevarenklasse Gevarencategorie P101 P102 P103 Bij het inwinnen van medisch advies, de verpakking of het etiket ter beschikking
Nadere informatieAlgemeen. Voorzorgsmaatregelen in verband met preventie
Overzicht P-zinnen P-zin Algemeen P101 Bij het inwinnen van medisch advies, de verpakking of het etiket ter beschikking houden. P102 Buiten het bereik van kinderen houden. P103 Alvorens te gebruiken, het
Nadere informatieH(azard)- en P(recautionnary)-zinnen
H(azard)- en P(recautionnary)-zinnen Met het invoeren van het GHS vervallen de R(isk)- en S(afety)-zinnen. Daarvoor in de plaats komen de H(azard)- en P(recautionnary)-zinnen. H-zinnen geven informatie
Nadere informatieRode wijn als indicator
Rode wijn als indicator 1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we huishoudmiddeltjes als zuurbase-indicator gebruiken? 2. Voorbereiding a. Begrippen als achtergrond voor experiment ph: De ph is een maat voor de
Nadere informatieUitgave nummer: 2 Tel. +31 (0) Pagina 1 van 5 Fax: +31 (0) / E. Tacken
Pagina 1 van 5 Fax: +31 (0)774762708 1 IDENTIFICATIE VAN DE STOF OF HET PREPARAAT EN VAN DE ONDERNEMING Handelsnaam: Viscolub + PTFE Toepassing: Universeel PTFE smeermiddel Bedrijfsidentificatie: Bremweg
Nadere informatieEen neutralisatiereactie volgen (leerlingenversie)
1 Oriënteren Een neutralisatiereactie volgen (leerlingenversie) Onderzoeksvraag - hypothese Hoe kun je experimenteel een neutralisatiereactie waarnemen? 2 Voorbereiden 2.1 Achtergrondinformatie Je onderzoekt
Nadere informatieP-zinnen. Omschrijving. P-Nummer
P-Nummer P101 P102 P103 P201 P202 P210 P211 P220 P221 P222 Omschrijving Bij het inwinnen van medisch advies, de verpakking of het etiket ter beschikking houden. Buiten het bereik van kinderen houden. Alvorens
Nadere informatieINHOUDSTAFEL IN TE VULLEN PRACTICAVERSLAGEN
1 INHOUDSTAFEL IN TE VULLEN PRACTICAVERSLAGEN VERSLAG PRACTICUM 1: VASTE EN VLOEIBARE ZEEP UIT OLIËN BEREIDEN 5 1 DOELSTELLING 5 2 PRINCIPE EN PROCEDURE 5 3 REACTIEVERGELIJKINGEN 6 4 OPSTELLING 6 5 WAARNEMINGEN
Nadere informatieHoofdstuk 4 Kwantitatieve aspecten
Hoofdstuk 4 Kwantitatieve aspecten 4.1 Deeltjesmassa 4.1.1 Atoommassa De SI-eenheid van massa is het kilogram (kg). De massa van een H-atoom is gelijk aan 1,66 10 27 kg. m(h) = 0,000 000 000 000 000 000
Nadere informatieVEILIGHEIDS- INFORMATIE- BLAD
VEILIGHEIDS- INFORMATIE- BLAD COLORSIL VEILIGHEIDSINFORMATIEBLAD 1.- IDENTIFICATIE VAN DE STOF OF HET PREPARAAT EN VAN DE VENNOOTSCHAP/ONDERNEMING 1.1 Productbenaming: COLORSIL 1.2 Fabrikant: COSENTINO
Nadere informatieScheikunde VWO. Vrijdag 19 mei 1995 13.30 16.30 uur. vragen
Scheikunde VWO vragen Vrijdag 19 mei 1995 1330 1630 uur toelichting Dit examen bestaat uit 23 vragen Voor elk vraagnummer is aangegeven hoeveel punten met een goed antwoord behaald kunnen worden instructie
Nadere informatie(2) 1 Geef de systematische naam van de volgende stof. C CH 3. (2) 2 Geef de systematische naam van de volgende stof.
Bij alle berekeningen moeten de antwoorden in wetenschappelijke notatie, in het juiste aantal significante cijfers en indien nodig met de juiste eenheid weergegeven worden. (2) 1 Geef de systematische
Nadere informatieExo- en endo-energetische reacties met eenzelfde stof
Exo- en endo-energetische reacties met eenzelfde stof 1. Onderzoek: a. Onderzoeksvraag: Kunnen we met eenzelfde stof zowel een exo- als een endo-energetische reactie uitvoeren? b. Hypothese: Ja, natriumsulfide
Nadere informatieHoofdstuk 3: Water, zuren en basen
Hoofdstuk 3: Water, zuren en basen NaSk II Vmbo 2011/2012 www.lyceo.nl Hoofdstuk 3: Water, zuren en basen NaSk II 1. Bouw van materie 2. Verbranding 3. Water, zuren en basen 4. Basis chemie voor beroep
Nadere informatieEducatief pakket. Blauw op drie wijzen. Een verrassend experiment rond redoxreacties, indicatoren en ph-berekening
Educatief pakket Blauw op drie wijzen Een verrassend experiment rond redoxreacties, indicatoren en ph-berekening 2 Colofon Dit project wordt ondersteund binnen het actieplan Wetenschapscommunicatie, een
Nadere informatieNatuurlijk heb je nu nog géén massa s berekend. Maar dat kan altijd later nog. En dan kun je mooi kiezen, van welke stoffen je de massa wil berekenen.
Hoofdstuk 17: Rekenen in molverhoudingen 17.1 Rekenen aan reacties: een terugblik én een alternatief In hoofdstuk 11 hebben we gerekend aan reacties. Het achterliggende idee was vaak, dat je bij een reactie
Nadere informatie34 e Nationale Scheikundeolympiade
34 e Nationale Scheikundeolympiade SABIC Geleen PRACTICUMTOETS dinsdag 11 juni 2013 NSO2013 SABIC, Geleen - Practicumtoets 1 Aanwijzingen/hulpmiddelen Deze practicumtoets bestaat uit twee geïntegreerde
Nadere informatieNATIONALE SCHEIKUNDEOLYMPIADE
NATIONALE SCHEIKUNDEOLYMPIADE CORRECTIEMODEL VOORRONDE 1 (de week van) woensdag 3 februari 2010 Deze voorronde bestaat uit 24 meerkeuzevragen verdeeld over 6 onderwerpen en 3 open vragen met in totaal
Nadere informatieRISICOZINNEN (R-ZINNEN)
RISICOZINNEN (R-ZINNEN) R-code R-zin 1 In droge toestand ontplofbaar. 2 Ontploffingsgevaar door schok, wrijving, vuur of andere ontstekingsoorzaken. 3 Ernstig ontploffingsgevaar door schok, wrijving, vuur
Nadere informatieTexaco Ruitensproeier antivries concentraat
1. Identificatie van het product : Texaco ruitenproeier antivries concentraat Toepassing : Ruitenproeier antivries concentraat Leverancier : Firma J. van der Graaf & Zn. Patrijsweg 1 4791 RV Klundert -
Nadere informatieEXAMEN VWO SCHEIKUNDE 1980, TWEEDE TIJDVAK, opgaven
EXAMEN VWO SCHEIKUNDE 1980, TWEEDE TIJDVAK, opgaven Jood en propanon 1980-II(I) Jood lost goed op in een oplossing van kaliumjodide in water. De verkregen oplossing noemt men joodwater. In zuur milieu
Nadere informatieMens erger je niet: chemistry edition
Mens erger je niet: chemistry edition Behandelde leerstof: Het spel gaat over het thema: gedrag van stoffen in water. Inhoud: Het spel Mens erger je niet: chemistry edition bevat: - 1 spelbord - 1 dobbelsteen
Nadere informatieTITRATIES Een korte inleiding en voorbeelden voor het HAVO en VWO
TITRATIES Een korte inleiding en voorbeelden voor het HAVO en VWO versie juli 2017 WOORD VOORAF De in dit document besproken titratiemethoden vormen de basis van de diverse varianten die in de loop der
Nadere informatieOpgaven zuurgraad (ph) berekenen. ph = -log [H + ] poh = -log [OH - ] [H + ] = 10 -ph [OH - ] = 10 -poh. ph = 14 poh poh = 14 ph ph + poh = 14
Opgaven zuurgraad (ph) berekenen Met behulp van deze formules dien je berekeningen te kunnen uitvoeren. Deze hoef je niet uit je hoofd te leren, maar je moet ze wel kunnen toepassen. Bij een toets zullen
Nadere informatie2 Concentratie in oplossingen
2 Concentratie in oplossingen 2.1 Concentratiebegrippen gehalte Er zijn veel manieren om de samenstelling van een mengsel op te geven. De samenstelling van voedingsmiddelen staat op de verpakking vermeld.
Nadere informatieParagraaf 1: Fossiele brandstoffen
Scheikunde Hoofdstuk 2 Samenvatting Paragraaf 1: Fossiele brandstoffen Fossiele brandstof Koolwaterstof Onvolledige verbranding Broeikaseffect Brandstof ontstaan door het afsterven van levende organismen,
Nadere informatieDocentenhandleiding. Hoofdstuk 1 Inleiding
Docentenhandleiding Over de inhoud Het boekje bij voorkeur als boekje laten afdrukken op A3 papier. De meeste repro afdelingen op school beschikken over geavanceerde apparatuur waar dit een koud kunstje
Nadere informatieHypothese Benodigdheden (1 e keer) Opstelling (1 e keer) Werkwijze (1 e keer) Werkwijze (1 e keer) Waarnemingen (1 e
Profielwerkstuk Inhoudsopgave Inhoud... 2 Inleiding... 4 De Onderzoeksvraag... 4 De Onderzoeksvraag... 5 De Deelvragen... 5 De Experimenten... 5 Theorie... 6 Diesel... 6 Biodiesel... 6 Het maken van Biodiesel...
Nadere informatieEXAMEN SCHEIKUNDE VWO 1978, TWEEDE TIJDVAK, opgaven
EXAMEN SCHEIKUNDE VWO 1978, TWEEDE TIJDVAK, opgaven Acetylglycine 1978-II(I) Vele endotherme reacties verlopen alleen als men aan de stoffen die men wil laten reageren energie toevoert. Toevoeren van energie
Nadere informatieProf. dr. W. Guedens Lic. M. Reynders
Prof. dr. W. Guedens Lic. M. Reynders 2007 Universiteit Hasselt Chemie Inhoud INTRODUCTIE 1 Titratie van een onbekend diprotisch zuur met een bekende NaOH oplossing 1 PH METINGEN MET CBL2 EN DATAMATE 2
Nadere informatieBUFFEROPLOSSINGEN. Inleiding
BUFFEROPLOSSINGEN Inleiding Zowel in de analytische chemie als in de biochemie is het van belang de ph van een oplossing te regelen. Denk bijvoorbeeld aan een complexometrische titratie met behulp van
Nadere informatieALKALINITEIT/ZUURTEGRAAD (BUFFERCAPACITEIT)
1 DOEL EN TOEPASSINGSGEBIED ALKALINITEIT/ZUURTEGRAAD (BUFFERCAPACITEIT) De aciditeit of zuurtegraad is een maat voor de capaciteit van het water om OH - te neutraliseren. De basiciteit of alkaliniteit
Nadere informatieWet van Behoud van Massa
Les 3 E42 Wet van Behoud van Massa In 1789 door Antoine Lavoiser ontdekt dat : De totale massa tijdens een reactie altijd gelijk blijft. Bij chemische reacties worden moleculen dus veranderd in andere
Nadere informatieSamenvatting Chemie Overal 3 havo
Samenvatting Chemie Overal 3 havo Hoofdstuk 3: Reacties 3.1 Energie Energievoorziening Fossiele brandstoffen zijn nog steeds belangrijk voor onze energievoorziening. We zijn druk op zoek naar duurzame
Nadere informatieDocentenhandleiding 6x5 Daderprofiel DNA kit
Docentenhandleiding 6x5 Daderprofiel DNA kit #VOS-038A versie 2.0 Inhoud kit: 6 x 5 DNA profielen 6 x Dader profiel 6 x 200µl loading dye (kleurloze vloeistof) 4 g agarose 400µl gel dye (1000x) 100ml elektroforese
Nadere informatieVEILIGHEIDSINFORMATIEBLAD
VEILIGHEIDSINFORMATIEBLAD 1 Identificatie van de stof of het preparaat en van de vennootschap/onderneming Naam van produkt: Photoreceptor Pumice Data Sheet Nummer: 4-0011 2. 2. 1 Produktcode: 43P70 Scheikundige
Nadere informatieH C H. 4-amino-2-pentanon propylmethanoaat 4-hydroxy-2-methyl-2-buteenzuur. 2,3-dihydroxypropanal
efenopgaven hoofdstuk 12 1 pgave 1 Geef de systematische naam van de volgende stoffen: 2 2 2 4-amino-2-pentanon propylmethanoaat 4-hydroxy-2-methyl-2-buteenzuur 2 2 -methoxycycolpentaancarbonzuur de ester
Nadere informatie