Transnationaal wonen van etnische ouderen pendelen, wonen, zorg en welzijn Dr. I Yerden Haarlem, 8 februari 2017

Transcriptie

1 Transnationaal wonen van etnische ouderen pendelen, wonen, zorg en welzijn Dr. I Yerden Haarlem, 8 februari

2 Inhoudsopgave 1. Inleiding Casussen van pendelende etnische ouderen met huisvestingsproblemen Goed oud worden... 5 Binding met het land van herkomst... 5 Binding met Nederland... 6 Pendelen en zorgafhankelijkheid Maatschappelijke ontwikkelingen en volkshuisvesting Mogelijke oplossingen voor pendelaars... 8 ad 1: Woonvisie pendelende ouderen:... 8 ad 2. Wonen en zorg in het land van herkomst: a. Wonen en zorg in Nederland b. Wonen en zorg in het land van herkomst Project oud worden Bahadin ad 3. Voorlichting en onderzoek Conclusie Literatuurlijst

3 1. Inleiding Algemeen Door de globalisering heeft er verandering in leefstijlen plaatsgevonden, waarin mobiliteit en informatie en communicatie technologie een belangrijke rol spelen. Duidelijk is dat de mobiliteit van de mensen zowel voor jong als voor oud is toegenomen. Deze veranderingen in leefstijlen zal zijn weerslag hebben op de woningmarkt en de woningbouw programma s in de komende decennia. De aandacht hierbij voor de steeds groter wordende groep pendelende (etnische)ouderen is hierbij van groot belang. In het advies wonen in ruimte en tijd van de VROM-Raad (2009) gaat het bij transnationaal burgerschap om burgers die zich verbonden voelen met twee landen, transnationaal wonen betreft burgers die tussen twee landen pendelen en daar wisselend wonen. In het onderzoek van Platform31 is aandacht besteed aan oudere migranten die in Nederland in een sociale huurwoning wonen, en regelmatig voor langere tijd afreizen naar het land van herkomst, zonder definitief te remigreren. In het VROM-advies wordt uiteengezet dat het pendelen niet alleen bij etnische ouderen voorkomt, maar dat ook door autochtone ouderen veel wordt gependeld naar bijvoorbeeld Spanje, Griekenland, Antillen, enzovoorts. In een globaliserende wereld zal het pendelen tussen verschillende landen zich bij de studerende en de werkende bevolking in omvang gaan toenemen. In dit artikel zal ik mij in hoofdzaak beperken tot pendelenede etnische ouderen en het transnationaal wonen van deze ouderen. Hierbij kan worden aangetekend dat de woning voor veel ouderen deel uit maakt van de sociale omgeving van deze ouderen. Bij de huisvesting van ouderen dient te worden gestreefd naar het behoud van de sociale contacten en de ondersteuning vanuit de sociale netwerken waardoor de eenzaamheid en het sociale isolement worden voorkomen. Dit geldt zowel voor etnische ouderen die in Nederland willen blijven, voor de ouderen die willen pendelen tussen Nederland en het land van herkomst. Aanleiding, probleemstelling en begrippen De huisvestingsproblemen van pendelende etnische ouderen met woningcorporaties vormde voor mij aanleiding opnieuw te gaan nadenken over wat goed ouder worden voor etnische ouderen betekent en wat de rol van het pendelen hierbij is? Bij deze huisvestingsproblemen gaat het om huisuitzettingen van pendelende ouderen met een woning van woningcorporaties die langer dan zes maanden buiten Nederland verblijven. De probleemstelling is: Wat betekenen transnationaal wonen en pendelen voor het welzijn van etnische ouderen? Uit deze probleemstelling kunnen de volgende vragen worden afgeleid: - Wat zijn de motieven voor etnische ouderen om te pendelen? - Waarom willen zij de woningen van woningcorporatie blijven huren terwijl die meer dan de helft van het jaar niet bewoond worden? - Welke rol kunnen de zelforganisaties, de woningcorporaties, de informele en formele zorg en verzekeraars, de gemeenten en de landelijke overheid hierbij vervullen? In de boven genoemde vragen staan enkele begrippen centraal, die ik kort zal omschrijven: Etnische ouderen zijn ouderen van 55 jaar en ouder die behoren tot etnische groeperingen, dat wil zeggen groeperingen met een sociale identiteit gebaseerd op de overtuiging van een gemeenschappelijke afstamming, geschiedenis of culturele erfenis, zoals taal en religie (Vermeulen, 3

4 1984). De ouderen hoeven niet altijd in het land van herkomst geboren te zijn, maar hebben meestal gedurende hun leven een band met het land van herkomst ontwikkeld. De grootste etnische groeperingen in Nederland zijn van Turkse, Surinaamse, Marokkaanse en Antilliaanse afkomst. Pendelen betekent het afwisselend verblijven in het land van herkomst en het land waar etnische ouderen woonachtig zijn (Nederland) (Witter, 2011). De ouderen die de pension gerechtigde leeftijd bereikt hebben of arbeidsongeschikt zijn hebben veel vrijetijd en vaak ook heimwee naar de land van herkomst (Yerden 2014:76). Welzijn Transnationaal wonen: bij transnationaal burgerschap gaat het burgers om burgers die zich verbonden voelen met twee landen, transnationaal wonen betreft burgers die tussen twee landen pendelen en daar wisselend wonen (VROM-Raad 2009). Motieven voor etnische ouderen om te pendelen Uit onderzoek van het SCP blijkt dat pendelen bij etnische ouderen uit de boven genoemde etnische groeperingen een algemeen verschijnsel is. De wens om hieraan gevolg te kunnen geven wordt sterk bepaalt door de omstandigheden in Nederland en in het land van herkomst. Motieven die in dit advies van de VROM-raad (2009) worden genoemd om te pendelen zijn: het (weer)zien van familie, vakantie/ontspanning en overwinteren/klimaat. Volgens mijn observaties en onderzoek (Yerden 2013) spelen ook andere factoren hierbij een rol: bij voorbeeld het bezit van een eigen woning en eigen grond in het land van herkomst. Bij de in het VROM-advies genoemde duur van de pendel variërend van gemiddelde 8,6 weken bij oudere Surinamers, 9,3 weken bij oudere Marokkanen, 11 weken bij oudere Turken zijn vraagtekens te plaatsen. Anno 2017 liggen deze cijfers waarschijnlijk een stuk hoger. Voor het verkrijgen van een goed beeld is hernieuwd onderzoek gewenst. Uit gegevens van het SCP komt naar voren dat 60% van de Turkse Nederlanders van 65 jaar en ouder wenst te pendelen. Dit percentage is bij de Marokkanen 30%. De problemen tussen woningcorporaties en pendelende ouderen vormen een nieuwe impuls om te gaan nadenken over goed oud worden van (etnische) ouderen. 2. Casussen van pendelende etnische ouderen met huisvestingsproblemen Pendelende ouderen, die een huurwoning hebben van een corporatie in Nederland worden hun huis uitgezet wanneer zij gemiddeld langer dan zes maanden per jaar hun woning (hoofdverblijf) niet bewonen. Hoewel er hierover geen statistieken en gegevens worden bijgehouden en het aantal daadwerkelijke uitzettingen waarschijnlijk vooralsnog beperkt is neem de onrust bij de ouderen, kinderen, zorginstellingen en beleidsmakers toe. Bij oplossingen zal altijd gedacht moeten worden in combinaties van wonen en zorg. Twee voorbeelden Mohammed (86) en Fatima (78) wonen al dertig jaar in Haarlem-Schalkwijk, veroorzaken geen overlast en betalen op tijd hun huur. Toch wil woningcorporatie Pré Wonen ze uit hun huis zetten. De reden: ze zijn te vaak in Marokko (Trouw: Wilfred van de Poll 13/06/16). Woningcoöperatie Pré Wonen: bij sociale huur word je geacht je huis permanent als hoofverblijf te bewonen. 4

5 Wat dat concreet inhoudt, schommelt per gemeente en corporatie, maar grosso modo ligt de grens op zes maanden per jaar. Wie langer wegblijft, gebruikt zijn huis niet als 'hoofdverblijf'. De rechtbank oordeelde dat het Haarlemse echtpaar niet uit hun huis mag worden gezet, maar de corporatie is in hoger beroep gegaan. "De woningnood is hoog", zegt Mara Lindenbergh van Pré Wonen. "Het is oneerlijk om een huis bezet te houden terwijl je er nooit bent. Mensen staan jaren op de wachtlijst. Als zij dan zien dat huizen gewoon leegstaan, ja, dat steekt." De corporatie onderzocht het elektriciteitsverbruik. Dat zou aantonen dat ze het grootste deel van het jaar weg plegen te zijn. Het zijn meestal buren die de zaak aan het rollen brengen. "Dan moet het echt om meerdere meldingen gaan", benadrukt een woordvoerder van Ymere, dat zelf niet actief controleert op dit soort woonfraude. - Begin mei 2015 zette woningcoöperatie Mitros een 75-jarige Marokkaanse man uit zijn huis. Maandenlang had Mitros hem proberen te bereiken, omdat er onderhoud moest worden gepleegd. De huurder bleek in twee jaar tijd slechts een maand in Utrecht te zijn geweest. Hij verklaarde dat hij voor een beenamputatie naar Marokko ging en wegens complicaties langer bleef. Toch gaf de rechter groen licht voor de uitzetting. In 2015 zette Mitros ook een bejaarde man op straat, een alleenstaande Marrokaan van 80: uit stempels in zijn paspoort bleek dat hij negen maanden in Marokko was geweest. Bij voorgenomen huisuitzettingen van ouderen is de onrust bij de kinderen en het sociale netwerk van de ouderen groot. Op dit moment vindt er van uit de etnische gemeenschappen intensief overleg plaats met woningcorporaties, advocaten en de gemeenten om huisuitzettingen tegen te gaan. 3. Goed oud worden Goed ouder worden hangt onder meer af of de ouderen zelf vorm en inhoud kunnen geven aan hun sociale leven. Voor etnische ouderen spelen daarbij de sociale en emotioneel bindingen met het land van herkomst en Nederland een belangrijke rol om goed oud te worden. Binding met het land van herkomst Het jeugdideaal van veel etnische ouderen van de eerste generatie was om in het land van herkomst een gezonde toekomst op te bouwen. Daarvoor hadden ze geld nodig, dat ze in Europa wilden verdienen. Zo zijn ze in de jaren 60 van de vorige eeuw naar Europa vertrokken. In materiële zin hebben ze hun doel vaak wel bereikt: ze hebben huizen in hun geboortedorp laten bouwen en land kunnen (bij)kopen. Het verrichten van werk is voor ouderen belangrijk. Vakantie als 'toegestaan niksen' bestaat niet in een agrarische samenleving: er zijn er altijd werkzaamheden. In dit opzicht hebben zij hun ideaal vaak bereikt. Maar op het emotionele vlak is een complexe situatie ontstaan. Door de migratie hebben de ouderen ook bindingen gekregen met Nederland. Kinderen, familie en bezittingen zijn inmiddels verdeeld over Nederland en het land van herkomst (Yerden 2014:76,89). Veel ouderen hebben inmiddels de pensioengerechtigde leeftijd bereikt of zijn arbeidsongeschikt. Ze hebben veel vrije tijd. Als gevolg van het ouder worden denken ze vaker terug aan hun jeugd en de 5

6 heimwee naar hun land van herkomst neemt toe. Oudere Europese Marokkanen en Turken kiezen er dan ook voor een gedeelte van het jaar in Marokko en Turkije te wonen en het andere deel in Europa. Voor een groot deel van de pendelende ouderen, die in Nederland geboren en/of opgegroeid zijn spelen emotionele en sociale bindingen met het land van herkomst een belangrijke rol. Veel etnische ouderen gaan in het voorjaar naar land van herkomst. Ze bezoeken familieleden, zorgen voor hun huizen en hun landbouwgrond. Ook familieleden uit andere delen van Europa komen naar het geboortedorp, zodat zij elkaar daar treffen. De familie is voor pendelaars van groot belang. Met hen wordt als ze bij elkaar zijn veel over het verleden gepraat. Wanneer de ouderen zorgafhankelijk worden, helpen familieleden in de huishouding, doen boodschappen of maken het eten klaar. Wanneer er niet voldoende hulp van familie voorhanden is, huren de ouderen hulp in van (jonge) dorpsgenoten. Kortom zijn zij veel actiever dan in Nederland. De pendelende ouderen voelen zich over het algemeen gezonder en zelfstandiger dan in Nederland. In het land van herkomst hebben ze geen taalproblemen. Ze hoeven geen beroep te doen op hun kinderen voor bezoeken aan de dokter of het invullen van formulieren. Het weer is beter, droger, waardoor mensen minder last hebben van luchtwegen en gewrichtsklachten. Ze hebben een thuisgevoel. Ze verblijven op de grond van hun voorouders. In de winter periode willen ze terug naar Nederland met name vanuit Marokko en Turkije. De huizen hebben geen centrale verwarming; het is zwaar om een huis met hout en steenkool te verwarmen. De wegen zijn 's winters onbegaanbaar en zijn zij bang dat ze niet naar het ziekenhuis in de meestal ver verwijderde stad vervoerd kunnen worden. Desondanks het verblijf in het land van herkomst geeft aan de ouderen mogelijkheden voor een actieve bestaan, meer sociale netwerken, enzovoorts. Het leidt tot eenzaamheidspreventie en een beter gezondheidsbeleving en tot welbevinden. Voor etnische jongeren is het wonen in de toekomst is nog onvoldoende uitgekristalliseerd. Van oudsher hebben zij (emotionele)banden met het land van herkomst door hun ouders en de familie. Het politieke klimaat in Nederland/Europa en in het land van herkomst spelen een belangrijke rol in de wooncarrière. Dank zij de nieuwe media hebben jongeren contacten met familie leden en eigen netwerken in Europa en het land van herkomst waardoor zij internationaal georiënteerd zijn. Binding met Nederland De binding met Nederland heeft verschillende achtergronden. De kinderen en kleinkinderen van de ouderen wonen voor het grootste deel in Nederland; bovendien hebben zij een sociale netwerk opgebouwd. Door het wonen in Nederland zijn zij gewend geraakt aan het woon- en leef comfort en vooral ook aan de goede gezondheidsvoorzieningen. De meerderheid van de ouderen wil tot nu toe in Nederland blijven wonen als ze niet meer in staat zijn te pendelen. Ze zijn bang dat ze hun in Nederland opgebouwde rechten verliezen, zoals pensioen of de mogelijkheid om te allen tijde te kunnen terugkeren naar Nederland. Bij pendelende etnische ouderen kunnen in sociale woningbouw problemen ontstaan zoals ik boven heb geschetst, omdat door het pendelgedrag de woning langer zes maanden leegstaat 6

7 Pendelen en zorgafhankelijkheid Als de zorgafhankelijkheid te groot wordt kunnen de etnische ouderen niet meer pendelen. Deze ouderen zijn afhankelijk van verzorging door kinderen en instellingen en het gebruik van allerlei medicijnen. De reis met vliegtuig en bus duurt vaak (te) lang en is voor hen zeer belastend. Veel van deze ouderen kunnen alleen met hulp van familieleden nog naar het land van herkomst reizen en daar verblijven. Als echter in het land van herkomst geen goede huisvesting, opvang en zorg is, dan kan er van pendelen in het geheel geen sprake meer zijn. Voor de overheden, woningcorporaties, zorginstellingen, zorgverzekeraars en de betrokkenen zelf in de herkomst landen en in Nederland vormt dit een belangrijke uitdaging om in woon en zorgvisies hierin uitdrukking te geven. 4. Maatschappelijke ontwikkelingen en volkshuisvesting Globalisering, toegenomen mobiliteit, ontwikkelingen in de informatie en communicatie technologie hebben belangrijke gevolgen voor leefstijlen en volkshuisvesting. De groep pendelende etnische ouderen vormen hiervan een exemplarisch voorbeeld. In de woonwensen van etnische ouderen is de binding met het land van herkomst erg belangrijk. Dit geldt zeker voor de eerste generatie. Voor de tussen en tweede generatie blijft deze binding belangrijk, maar is meer sprake van een sociaal emotionele binding met het stamland. Hoe dit gaat uitwerken in transnationaal wonen is nog niet volledig uitgekristalliseerd. Duidelijk is wel, dat deze generatie een andere band met Nederland heeft, waar zij geboren en/of opgegroeid zijn. Voor de derde generatie is het nog niet bekend, maar er kan niet verwacht worden dat de pendelwens gelijk zal blijven. Bij (etnische) ouderen vanaf 60 jaar is dus een veel voorkomende wens om een deel van het jaar in het buitenland te wonen, vaak in het land van herkomst. De woning komt dan vaak een deel van de tijd leeg te staan. Hierop kan bij een koopwoning of een particuliere huurwoning weinig invloed worden uitgeoefend, maar bij de sociale verhuurwoningen gebeurt dit wel. In de twee casussen, die hier boven beschreven zijn, laat zien hoe dit in de praktijk werkt en welke problemen dit oproept. Aan de ene kant wil de overheid graag faciliteren in de woonwensen van burgers, maar aan de andere kant is de krapte op de woningmarkt een gegeven waar we rekening mee moeten houden. Zoals de casussen laten zien leidt onduidelijkheid en onbekendheid met regelgeving, (dreigende) huisuitzettingen tot grote onrust binnen de gemeenschappen. In de gemeente Haarlem bijvoorbeeld gaat het op dit moment alleen al om ongeveer 700 Marokkaanse en Turkse etnische ouderen, die voor het overgrote deel pendelen. in 2040 zal deze groep bijna drie keer zo groot zijn. Hoewel de huizen in Nederland van pendelaars gedurende kortere of langere tijd leegstaan willen de ouderen deze huizen niet opgeven. Dit is vooral toe te schrijven aan angst. Als de woning verloren gaat, geldt dat voor een deel ook voor de brug met Nederland. Het is voor de ouderen niet duidelijk dat zij zouden frauderen als zij lang (langer dan zes maanden) in het land van herkomst verblijven. Het blijkt dus dat de juridische regels voor het huurcontract op gespannen voet staan met de woonwensen van de pendelende ouderen. Overigens vormt dit een 7

8 onderdeel van de vraag hoelang je in het buitenland kunt verblijven zonder je positie als ingezetenen van Nederland te verliezen 1. Duidelijk is dat de wetgeving alles behalve transparant is. Op korte termijn is het daarom noodzakelijk om wet- en regelgeving aan te passen aan de gewijzigde maatschappelijke omstandigheden. 5. Mogelijke oplossingen voor pendelaars De praktijk van de pendelende ouderen heeft ons aan het denken gezet over goed ouder worden van migranten ouderen. De mogelijke huisuitzetting van pendelende ouderen geeft grote beroering bij de ouderen en hun kinderen (mantelzorgers). Ook bij beleidsmakers op gemeentelijke niveau gaf dit aanleiding tot allerlei vragen. Oplossingen van deze dreigende uitzettingen en beroering onder pendelende migranten-ouderen zien wij in de volgende denkrichtingen: a. woonvisie: b. voorzieningen voor wonen en zorg voor die aansluiten op de wensen van migranten in Nederland en land van herkomst. c. voorlichting en onderzoek ad 1: Woonvisie pendelende ouderen: Belangrijk was de constatering dat de problemen een uitvloeisel van de landelijke regelingen voor woningcorporaties. Voor de gemeenten speelt op korte termijn de vraag hoe zij de huisvesting voor alle burgers goed kunnen regelen, zeker in een markt met een steeds schaarser wordende aantal sociale woningen. In het onderzoek Transnationaal wonen onder migranten (Platform 31/2013), een inventariserend onderzoek naar pendelgedrag en nieuwe passende woonvormen, worden 4 alternatieve woonvormen genoemd: Woonvorm 1: Samenwonen met mensen van eigen leeftijd In woonvorm 1 wonen circa 20 ouderen met leeftijdsgenoten in één gebouw met gemeenschappelijke voorzieningen. Binnen deze woonvorm hebben ouderen beschikking over een (beperkte) eigen ruimte. Daarnaast delen de bewoners een aantal gemeenschappelijke ruimtes (bijvoorbeeld woonkamer, eetkeuken) en is er een logeerkamer. Uit de gesprekken met ouderen van 1 Hoe zit het met de juridische regels: Langdurig verblijf in het buitenland heeft een noodzakelijke keerzijde: je bent langdurig weg uit Nederland. De vraag rijst dan, hoe lang je uit Nederland weg kunt zijn zonder dat daarmee uw positie als ingezetene in Nederland in gevaar te brengen. Het antwoord op deze vraag luidt: zolang u 'feitelijk in Nederland woont' heeft langdurig verblijf in het buitenland geen gevolgen voor uw positie in Nederland. Maar, zo zult u zeggen, wanneer woon ik feitelijk in Nederland? U vindt het antwoord in artikel 10 van het Burgerlijk Wetboek (BW). Kort gezegd: u woont waar u verblijft. Voor de uitleg van bestendig verblijf geldt nog steeds een uitspraak van de Hoge Raad van 19 januari 1880, (W 4475, voor wie het na wil zoeken): (uw woonstede is) 'de plaats, waar iemand werkelijk woont met zijn gezin, waar hij de zetel van zijn fortuin heeft, zijn zaken behartigt, zijn goederen en eigendommen beheert, zodat men er niet vandaan gaat dan met een bepaald doel en voor een bepaalde tijd en tevens met het plan om als dat doel bereikt is terug te keren'. Het hangt dus helemaal af van de beoordeling van de feitelijke omstandigheden. Zo lang u in Nederland nog een huis hebt of een chalet op een camping of woont bij een van uw kinderen, een bankrekening en met enige regelmaat in Nederland bent, zult u al snel uw woonplaats in Nederland hebben, ook als u regelmatig langere tijd in (bijvoorbeeld) Spanje verblijft. Wet basisregistratie personen (BPR) Maar hiermee is het verhaal niet af. Behalve het Burgerlijk Wetboek hebben we in Nederland ook nog een Wet basisregistratie personen (BRP). Deze wet, inwerking getreden op 6 januari 2014, is de opvolger van de bekende Wet Gemeentelijke Basisadminstratie (GBA). De voor overwinteraars relevante regelingen (woonadres, briefadres, wanneer moet ik aangifte doen van vertrek) zijn inhoudelijk niet gewijzigd. De BRP legt u een aantal verplichtingen op met betrekking tot het doen van aangifte van (o.a.) uw (woon)adres in Nederland. Deze verplichtingen gelden voor iedereen, ongeacht nationaliteit, die in Nederland verblijft voor een periode van meer dan twee-derde van een half jaar (vier maanden dus). 8

9 Surinaamse, Turkse of Marokkaanse afkomst blijkt volgens het onderzoek - dat iets meer dan 20 procent van de respondenten woonvorm 1 als een alternatief ziet voor de huidige woonsituatie. Respondenten die positief zijn over deze woonvorm, zijn dit veelal omdat het hun gezellig lijkt om met anderen te wonen. De combinatie van privéruimte en gemeenschappelijke ruimtes waar je anderen kan ontmoeten worden door deze respondenten vaak als een positief aspect gezien. De nadelen die genoemd worden hebben veelal te maken hebben met privacy. Het delen van ruimten met anderen vinden sommige respondenten geen aantrekkelijk alternatief. Woonvorm 2: Samenwonen met familie Woonvorm 2 bestaat uit een grote woning waarin verschillende generaties van dezelfde familie wonen. De oudere heeft in deze woning een eigen woon-/slaapkamer en eigen sanitair. Daarnaast is er een aantal gemeenschappelijke ruimtes (waaronder een woonkamer, eetkamer, keuken). Woonvorm 2 is relatief populair onder alle onderzochte herkomstgroepen. Circa 40 procent van de respondenten ziet woonvorm 2 als een alternatief voor de huidige woonsituatie. Uit de interviews blijkt dat de respondenten die dit een aantrekkelijk alternatief vinden, vooral het samenleven met familie positief waarderen. Wel zijn respondenten zich ervan bewust dat kinderen ook moet instemmen met het leven binnen een dergelijke woonvorm. Respondenten die minder enthousiast zijn over deze woonvorm vinden het samenwonen met kinderen inbreuk doen op de privacy (van beide kanten). Anderen geven aan dat ze de kinderen niet tot last te willen zijn of te vrezen voor spanningen wanneer men samenwoont. Woonvorm 3: Eigen woning tijdelijk verhuurd In woonvorm 3 behoudt de oudere zijn huidige woning, maar tijdens de periode van pendelen wordt deze tijdelijk verhuurd. Professionals zorgen voor de praktische zaken zoals het verhuren, verhuizen, opslaan en schoonmaken. Op woonvorm 3 reageerde iets minder dan 30 procent van de respondenten positief. Uit de gesprekken blijkt dat respondenten het financiële voordeel als grootste pre zien. Daarnaast zien sommige respondenten het als een voordeel dat de eigen woning behouden wordt en de kans op inbraak wordt verkleind. Respondenten die minder enthousiast zijn over deze woonvorm geven aan dat ze het gebruik van persoonlijke spullen als meubels door derden als een nadeel ervaren. Ook zien sommige respondenten op tegen het gedoe rondom verhuizen. Een ander nadeel dat genoemd wordt is dat men hierdoor minder flexibel is om terug te keren of te vertrekken wanneer men wil. Woonvorm 4: Kort verblijf Woonvorm 4 is een short-stay verblijf. De oudere woont zelfstandig in een één- of tweekamerwoning die onderdeel uitmaakt van een groot appartementencomplex waarin verschillende gemeenschappelijke ruimten zijn. De woning is een ingerichte studio waarbij de oudere enkel persoonlijke spullen hoeft mee te nemen. Tijdens het pendelen wordt de studio verhuurd aan derden. Wanneer de oudere terugkomt is er opnieuw een (mogelijk andere) studio voor hem/haar beschikbaar. Woonvorm 4 is de minst populaire woonvorm onder de respondenten. Circa 15 procent van de respondenten ziet in deze woonvorm een alternatief voor de huidige woonsituatie. Respondenten met interesse zien het financiële voordeel en de aanwezigheid van zorg als iets positiefs. De combinatie van een privéruimte en een gemeenschappelijke ruimte wordt ook als 9

10 kracht gezien. Als nadelen van deze woonvorm worden het niet hebben van een echt eigen ruimte met eigen spullen, verhuisgedoe, te weinig privacy en te kleine privéruimte genoemd. ad 2. Wonen en zorg in het land van herkomst: Duidelijk is gemaakt dat de behoeften om te pendelen te maken hebben met wensen van migranten ouderen om goed oud te worden. Vooral de eerste generatie migranten zijn naar Nederland gekomen met de gedachte naar verloop van tijd weer terug te keren naar hun geboorteland. Vaak hebben zij daar een huis laten bouwen of gekocht. Maar nu wonen hun kinderen en kleinkinderen in Nederland en is het dilemma: gaan we terug of blijven we in de buurt van onze kinderen en kleinkinderen in Nederland wonen? De nabijheid bij hun kleinkinderen is vooral voor vrouwen belangrijk, terwijl mannen eerder de voorkeur hebben om terug te gaan. Daarom is pendelen tussen Nederland en het land van herkomst zeker de eerste periode in het ouder worden een goed compromis voor veel migranten ouderen. a. Wonen en zorg in Nederland De meeste pendelende ouderen geven aan door te willen gaan met pendelen totdat zij het fysiek niet meer aan kunnen. De zorg in Nederland achten zij van hogere kwaliteit dan in het geboorteland. Definitief teruggaan is geen optie zolang de kinderen en kleinkinderen in Nederland zijn. Zij krijgen heimwee als ze te lang weg zijn. Voor de etnische ouderen geldt dat zij naarmate zij ouder worden zich realiseren dat zij in de toekomst zorg nodig zullen hebben. Deze zorg ontvangen zij liever in Nederland, waar familie woont en waar de zorg goed is. Wat zijn de verwachtingen van pendelende ouderen rond (in)formele zorg? Bijna alle etnische ouderen krijgen hulp van hun (klein)kinderen. Het gaat dan om alledaagse, praktische hulp zoals boodschappen doen, administratieve klussen en regelwerk. De oudere migranten zien dat hun kinderen druk zijn met het eigen leven en willen niet teveel een beroep op hen doen. Dit wordt het zorgplichtdilemma genoemd. Daar lopen vrijwel alle etnische ouderen tegen aan. Familiezorg of professionele zorg? Etnische ouderen met weinig familieleden staan meer open voor het ontvangen van professionele zorg dan ouderen die veel familie om zich heen hebben. De meesten geven wel aan dat zij niet te veel beroep willen doen op hun kinderen, als zij meer zorg nodig hebben. Dan ontvangen ze liever professionele zorg omdat zij zien dat hun kinderen een eigen leven hebben, niet altijd in de buurt wonen en het druk hebben. Maar nagenoeg niemand wil naar een verzorgings- of verpleeghuis verhuizen. Al staan de ouderen die al eens in contact zijn geweest met deze zorgvoorziening, door bezoek aan een dagopvang of ontmoetingsproject positiever tegenover een verhuizing dan de ouderen die er niet mee in aanraking zijn geweest. Opvallend is dat Turkse ouderen minder positief zijn over reguliere thuiszorg en liever zelf thuiszorg regelen via het eigen netwerk.(yerden 2013) Ouderen praten weinig over het ouder worden met hun kinderen. Toch denken sommige respondenten wel na over het ouder worden. De één meer dan de ander. Een aantal van de respondenten zijn al uit voorzorg verhuisd naar een seniorenwoning of woongroep. Anderen doen uitspraken als: we zien het wel, we leven met de dag of Alleen Allah weet hoe het verder gaat. Opvallend is dat weinig op de hoogte zijn van de verschillende woonvormen die er zijn en andere voorzieningen voor Kunnen aanbieders van wonen, zorg en welzijn een rol spelen bij het pendelgedrag? 10

11 De aanbieders van wonen en zorg hebben verschillende motieven om over de grens te opereren. Een aantal aanbieders heeft activiteiten over de grens uit liefdadigheid. Een volgende reden is dat de medewerkers van de organisaties willen aansluiten bij de wensen van de kleurrijke bewoners. Tevens willen zij tegemoet komen aan wensen van hun kleurrijke personeel om in de landen van herkomst van het personeel actief te zijn. Tot slot hebben de medewerkers vaak een persoonlijke drive om internationaal te werken. De huidige wet- en regelgeving bemoeilijkt activiteiten buiten Nederland. Verder ervaren zij organisatorische drempels in de landen buiten Nederland. Zij ontplooien in beperkte mate activiteiten in het buitenland zoals het organiseren van reizen voor oudere migranten. De pendelende ouderen behoren tot deze doelgroep. Een zorgorganisatie kan ook actief bezig zijn pendelgedrag door het ontwikkelen van zorgarrangementen voor etnische cliënten om hen een aantal maanden per jaar in hun thuisland te laten verblijven. Ook een mogelijkheid is een uitwisseling rond scholing en opleidingen tussen Nederlandse zorgorganisaties met een land van waaruit veel migranten komen, zoals Suriname, Turkije of Marokko. b. Wonen en zorg in het land van herkomst Een bijdrage aan de oplossing van het huisvestingsprobleem zou ook kunnen zijn om de belemmeringen in het land van herkomst weg te nemen door daar goede huisvesting en zorg te bieden. Om hier wat concrete inzichten over te verschaffen, zal ik een korte schets geven van het project oud worden in Bahadin. Project oud worden Bahadin Dit project betreft het realiseren van een woonzorgvoorziening in Bahadin 2, een kleine gemeente in Turkije. Veel inwoners van Bahadin zijn gemigreerd naar Nederland, Duitsland, België en Frankrijk. In Nederland wonen deze migranten vooral in de regio Den Haag. Veel van deze inmiddels oudere migranten pendelen iedere jaar naar Bahadin. Veel van deze migranten hebben de behoefte om ook in de fase, dat zij zorgafhankelijk en bedlegerig worden dit te blijven doen. Hiervoor zullen woonzorgvoorzieningen ontwikkeld moeten worden, zowel in Europa als in Bahadin. Inmiddels is in Bahadin een woonzorgvoorziening (2016) gerealiseerd. Dit initiatief is tot stand gekomen met financiële ondersteuning van ouderen en jongeren uit verschillende Europese landen: Nederland, Duitsland, België Frankrijk en Turkije. In het totstandkomingsproces zijn bewustwordingsen solidariteitsbijeenkomsten gehouden in de boven genoemde landen, waarin in totaal circa 4000 mensen hebben deelgenomen. In conferenties in Ankara en Bahadin zijn die ideeën met alle betrokkenen verder uitgewerkt in concrete plannen. Doelgroepen en gebruikers Oud worden in Bahadin is dus de initiatief op waarbij ouderen in elkaars nabijheid in het land van herkomst wonen en daar de zorg regelen. 2 Bahadın is een kleine gemeente in de regio Yozgat die gelegen is in het midden van Anatolie. Bahadın is een plattelandse gemeente, bestaande uit 5 wijken/dorpen, waarvan het dorp Bahadın het centrumdorp is. De inwoners leven voor 80% van landbouw en veeteelt. Voor veel van zijn voorzieningen is Bahadın aangewezen op Sorgun waar meerdere ziekenhuizen zijn, de rechtbank, een groot aantal winkels en andere voorzieningen. Bahadin wordt door iedereen als een Europees dorp gezien omdat uit alle families mensen naar Europa geëmigreerd zijn. Een groot deel van deze emigranten verblijven naar hun pensionering definitief of een groot gedeelte van het jaar (pendelaars) in Bahadin. 11

12 De doelgroep van de woonzorgvoorziening zijn de ouderen uit Bahadın, die zorg nodig hebben, waarin de familiezorg onvoldoende is. Zoals eerder uiteengezet is, is Bahadın een gemeente waar de bevolking snel verouderd met een grote migratie stroom van ouderen uit Europa en Turkije. Daar tegenover staat dat veel jongeren uit Bahadın om verschillende redenen (werk, studie, gezinshereniging, enz.) vertrekken naar grote steden in Turkije en Europa. Dit maakte een bezinning op zorgbeleid voor ouderen noodzakelijk. In principe kan bij zorg behoevende ouderen onderscheid worden gemaakt tussen ouderen die met familiezorg en aanvullende professionele zorg in een eigen woning kunnen blijven wonen en ouderen waarvoor opvang in een woonzorgvoorziening noodzakelijk is. Bijna alle ouderen beschikken in Bahadın over een eigen woning. Dat geldt ook voor de pendelende ouderen. Deze woning willen zij ook na opname in het woonzorgcentrum behouden. Zeker in de begin fase zullen zij dagelijks in deze woning willen verblijven. Bij de invulling van de dienst en zorgverlening aan de ouderen zal hier rekening mee moeten worden gehouden. Ouderen willen eigen keuzen kunnen maken en niet het gevoel krijgen, dat zij van uit hun sociale omgeving worden losgemaakt. In het proces van oud worden gaat men geleidelijk over van een autonome naar een afhankelijke situatie. Ook de zorg en woonsituatie dienen dan mee te veranderen. Bij het ouder worden zijn er verschillende fasen te onderscheiden: geen zorg nodig ; zorg afhankelijk en bedlegerig. Elke fase heeft specifieke aandachtspunten. De groep die geen zorg (zelfredzame ouderen) nodig heeft, is in staat om trap te lopen en zich zelf te Schematisch wordt dit hieronder weer gegeven verzorgen; ze kunnen zelfstandig wonen en functioneren. Zorgafhankelijke ouderen zijn zorgbehoeftig, maar zijn nog wel in staat te lopen; ze hebben behoefte aan een woning zonder drempels, een aangepaste wc en douche, en specifieke zorgarrangementen. Bedlegerige ouderen kunnen niet of nauwelijks lopen en zijn structureel afhankelijk van verzorging bij primaire levensbehoeften, zoals bij het wassen en naar het toilet gaan. Ook voor deze categorie ouderen kunnen specifieke eisen aan de woning worden gesteld. Turkse ouderen worden dus door de mate van zorgafhankelijkheid geconfronteerd met verschillende wensen op het gebied van wonen en zorg. In beginsel zal van uit het woonzorgcentrum op deze verschillen in woonzorgbehoefte kunnen worden ingespeeld. In principe kiezen ouderen, die voor overgrote deel uit Europa afkomstig zijn, zelf voor de wijze waarop zij verzorgd willen worden. Een en ander leidt tot de volgende categorieën zorgbehoevende ouderen: Ouderen in het zorgcentrum; dit zijn ouderen, die huisvesting en zorg krijgen in het zorgcentrum. Ouderen, die thuis wonen; dit zijn ouderen die thuis (aanvullende) zorg krijgen vanuit het zorgcentrum, ook bestaat de mogelijkheid dat zij van bepaalde diensten in het zorgcentrum gebruik maken. Ouderen met flexibele zorg: dit betreft ouderen, die pendelen tussen plaatsen in Turkije en Europa en Bahadın; voor de tijd dat zij in Bahadın zijn kunnen zij gebruik maken van de woon en zorgvoorzieningen van het zorgcentrum. Het project staat nog in de kinderschoenen. Om dit experiment binnen het transnationaal wonen goed te kunnen evalueren wordt er in samenspraak met twee universiteiten in Turkije een systeem 12

13 van monitoring ontwikkeld. Voor de communicatie hierover is er een tijdschrift en een website met een facebook pagina. In Nederland en Duitsland vind er gesprekken plaats met universiteiten en worden er gesprekke opgestart met zorg instellingen en verzekeraars. ad 3. Voorlichting en onderzoek Ook kan goede informatie en voorlichting over de regels veel problemen voorkomen. Zoals in de eerder genoemde casus uit Haarlem zijn er meer schrijnende gevallen bekend van mensen die niet meer naar hun kinderen in Nederland terug kunnen keren of verwikkeld zitten in langdurige procedures met justitie of woningbouwcorporatie met alle sociale problemen die erbij komen. Voor alle (potentiele) pendelaars geldt dat er informatie beschikbaar moet zijn over zaken als: - eventuele noodzakelijk gemaakte ziektekosten ( en contracten van verzekeraars hiervoor) die kunnen voorkomen als men zich een tijd bevindt in het thuisland. - Informatie over het maximaal verblijf per jaar dat men in het land van herkomst was verblijven zonder uitgeschreven te worden uit het gemeentelijk basisadministratie of uit huis gezet te kunnen worden door de woningcorporatie. Daarnaast is meer onderzoek nodig naar de huidige en toekomstige prognoses van het aantal pendelaars en meer kwalitatief onderzoek naar de wensen en verwachtingen van deze etnische ouderen. 6. Conclusie Transnationaal wonen of pendelen is een ontwikkeling, die in de komende tijd zal toenemen. Dit zal gevolgen hebben voor woonvisies, woningbouwprogrammering enzovoorts. Op langere termijn zal het woningbouwbeleid zich moeten aanpassen aan de toegenomen mobiliteit en leefstijlen van de mensen. In dit verband vormen de huisvestingsproblemen van etnische ouderen een afgeleid vraagstuk. Bij de oplossing van de boven geschetste huisvestingsproblemen is veel creativiteit vereist waarbij de oplossingen op korte termijn de oplossingen op langere termijn niet mogen blokkeren bijvoorbeeld door alleen maar kleine en goedkope woningen te bouwen waarvoor op termijn geen emplooi meer is. Nagegaan zal moeten worden welke oplossingen voor de problemen van deze groeiende groep ouderen kunnen worden gevonden. Hierbij gaat het bij ouderen altijd om combinaties van wonen en zorg. Het is daarbij goed om onderscheid te maken voor de korte en langere termijn. Op korte termijn roept dit pendelen een aantal problemen op bij bewoners van sociale huurwoningen, waarvoor in gesprek tussen alle betrokkenen een oplossing moet worden gevonden. Hierbij kan gebruik gemaakt worden van de uitwerking van een aantal beschreven ideeën. Gezien het landelijke karakter van dit vraagstuk dient dit bij de VNG (Vereniging Nederlandse Gemeente) en bij de Minister voor Wonen en Rijksdienst te worden aangekaart. Bij de ontwikkeling voor een woonvisie dient rekening te worden gehouden met de maatschappelijke en de demografische ontwikkelingen. Pendel gedrag dient in dit kader gezien te worden in het licht van de toegenomen mobiliteit in de globaliserende wereld. Duidelijk is gemaakt dat de behoeften om te pendelen te maken hebben met wensen van etnische ouderen om goed oud te worden. Voorgesteld wordt om hierover een conferentie te organiseren met alle betrokkenen: overheden, woningcorporaties, zorginstellingen en zorgverzekeraars en (vertegenwoordigers van) de doelgroepen. Daarnaast zal het experiment Bahadin goed moeten worden gemonitord. Ook hierover zullen gesprekken met alle betrokkenen moeten plaats vinden. 13

14 14

15 Literatuurlijst Vermeulen, H Etnische groepen en grenzen: Surinamers, Chinezen en Turken. Standaard uitgeverij, Antwerpen. VROM-raad 2009 Advies Wonen in ruimte en tijd. Een zoektocht naar sociaal-culturele trends in het wonen. Den Haag: VROM. Weltevrede, A.M. Y. Seidler en J. de Boom 2013 Transnationaal wonen onder oudere migranten: Een inventariserend onderzoek naar pendelgedrag en nieuwe bijpassende woonvormen. Platform31, Den Haag. Witter, Y Ik woon niet waar ik ben geboren. Een onderzoek naar pendelen door oudere migranten, het beste van twee werelden.. Afstudeerscriptie. Amsterdam: Vrije Universiteit van Amsterdam. Yerden, I Bahadın Yaşlanma Vakfı ile ilgili merak ettiklerimiz (Verwachtingen van de doelgroep van de stichting oud worden in Bahadın). Tijdschrift Bahadın Yaşlanma Vakfı, Ankara nr. 2 P Yerden, I Bahadın da Yaşlanmak ve Yaşlı Bakım Merkezi (Oud worden in Bahadın en Woon zorg centrum). Tijdschrift Bahadın Yaşlanma Vakfı, Ankara nr. 1 P. 6-9 Yerden, I Tradities in de knel: zorgverwachtingen en zorgpraktijk bij Turkse ouderen en hun kinderen in Nederland. Uitgeverij AMB Diemen. Yerden, I Verandering in de zorg voor Turkse ouderen in de Nederlandse samenleving Geron 2014; jaargang 16, nr. 4: p Yerden, I Wonen en zorg van allochtone ouderen onder druk. Contrast, jaargang 18, nr. 5.6 (2011). Yerden, I Kleinschalig wonen door particulieren: Een onderzoek naar de randvoorwaarden, knelpunten en successen. PRIMO-nh. Yerden, I Maatschappelijke implicaties van de veelkleurige vergrijzing: over allochtone ouderen en informele en formele zorg. Themanummer: De verkleuring van de vergrijzing. Zorg voor allochtone ouderen. Tijdschrift voor Welzijnswerk. Vlaams Welzijnsverbond VZW. Jaargang 34, nr. 311: oktober- november: p

16 16