Els, de associatieve browser voor het Referentiekader Taal en Rekenen. Whitepaper (concept 2)

Transcriptie

1 Els, de associatieve browser voor het Referentiekader Taal en Rekenen Whitepaper (concept 2) 1 Inleiding Dit whitepaper bevat een beschrijving van het project Ontwikkeling prototype associatieve browser Taal en Rekenen 1, een project dat is uitgevoerd in de periode januari tot september De doelstelling van dit project was om te demonstreren dat het voor leerkrachten en docenten mogelijk is om het in 2010 van kracht geworden Referentiekader Taal en Rekenen samen met vigerende vakdidactische inzichten in ontwikkeling én onderhoud van taal- en rekenvaardigheden bij kinderen/jongeren, in de praktijk in te zetten bij het oplossen van dagelijkse onderwijsproblemen in de klas (op het gebied van rekenen en taal). Dit project is uitgevoerd in het kader van het Plan van Aanpak ondersteuning eindgebruikers in doorlopende leerlijnen Taal en Rekenen van het Ministerie van OCW. Het project is uitgevoerd in nauwe afstemming met het onderzoeksprogramma Educational LinkedScape van Kennisnet en SURF. Het project heeft tevens aansluiting gevonden bij het programma Educatieve Contentketen 2 (ECK2), een initiatief van SLO, GEU en Kennisnet, waarvan het programmamanagement is belegd bij Stichting Kennisnet. Het in dit project ontwikkelde prototype fungeert als demonstrator (show case) van een nieuwe, rijkere vorm van semantisch metadateren, zoals die binnen het programma ECK2 wordt nagestreefd. Op het moment van het schrijven van dit whitepaper wordt overwogen een vervolgexperiment vorm te geven binnen ECK2. 1 In de wandelgangen en in de rest van dit whitepaper ook wel Els genoemd, naar Educational LinkedScape.

2 - 2 - Aan de uitvoering van het project werkten mee: Expertisecentrum Nederlands (invulling onderdeel Taal) Freudenthal Instituut (invulling onderdeel Rekenen) Kennisnet (ontwikkeling RDF-schema) SLO (review informatiemodel en functioneel ontwerp van het prototype, onderzoek prototype). Het projectteam bestond uit: *= extern Monica Wijers, Freudenthal Instituut Vincent Jonker, Freudenthal Instituut Heleen Strating, Expertisecentrum Nederlands Marian Bruggink, Expertisecentrum Nederlands Jeroen Hamers, Kennisnet Cor Nagtegaal, OCW* Jacob Molenaar, OCW*. Het project is uitgevoerd in opdracht van de directie Leraren van het Ministerie van OCW. Als operationeel opdrachtgever trad op Hugo Hopstaken. 2 Aanleiding en vraagstelling Het Referentiekader Taal en Rekenen uit 2010 bevat een beschrijving van het gewenste vaardigheidsniveau van leerlingen op het gebied van Taal en Rekenen aan het einde van het primair onderwijs (niveau 1F/1S), het vmbo (niveau 2F/2S), het havo (niveau 3F/3S) en het vwo (niveau 4F/3S). Het Referentiekader beschrijft de gewenste vaardigheden en kleedt deze aan met allerlei extra informatie, zoals voorbeelden, toelichtingen, enzovoort. Het Referentiekader Taal en Rekenen is met andere woorden een informatiesysteem. Het informatiesysteem van het Referentiekader Taal en Rekenen is bedoeld om te worden toegepast. Er worden toetsen op gebaseerd, methodeontwikkelaars kunnen het Referentiekader gebruiken om hun methodes mee te ontwerpen en docenten kunnen het Referentiekader raadplegen om een indruk te krijgen van de vaardigheden die hun leerlingen moeten verwerven. Het Referentiekader Taal en Rekenen is een document van 42 pagina s met een enorme informatiedichtheid. De tabellen waarin het Referentiekader is uitgedrukt zijn complex en omvangrijk. Het Referentiekader wordt onderbouwd met een aantal andere documenten waarin de ratio ervan wordt uiteengezet. Deze documenten zijn eveneens omvangrijk. Een goed begrip van het Referentiekader veronderstelt een grondige vakkennis van de vakgebieden Taal en Rekenen: de beschrijvingen van de vaardigheden en de additionele informatie daaromheen staan bol van de vaktermen. Omdat het Referentiekader Taal en Rekenen uit verschillende niveaus bestaat en leerlingen deze niveaus in hun schoolcarrière achtereenvolgens doorlopen (in het meest extreme geval volgt een leerling eerst het primair onderwijs, gaat dan naar het vmbo en besluit daarna achtereenvolgens de

3 - 3 - havo en het vwo te doorlopen), bevat het ook nog eens een serie doorlopende leerlijnen. In elk domein of subdomein kun je volgen hoe de vaardigheden van een leerlingen zich idealiter zouden moeten ontwikkelen. De doorlopende leerlijnen van het Referentiekader Taal en Rekenen zijn zeer globaal en kennen een grote granulariteit. Instituten zoals de SLO, het Freudenthal Instituut en het Expertisecentrum Nederlands hebben gedetailleerder leerlijnen ontworpen. Zie bijvoorbeeld van SLO. Maar verreweg de meest uitgewerkte leerlijnen worden ontwikkeld door de educatieve uitgeverijen, in de vorm van methodes. Deze bevatten immers niet alleen de leerlijnen maar ook nog eens alle op doelgroep, beschikbare tijd en onderwijsvorm afgestemde (achtergrond)informatie, opdrachten en hulpmiddelen voor leerlingen en docenten. De omvang, dichtheid en complexiteit van de informatie die het Referentiekader Taal en Rekenen en zijn aanpalende informatiedomeinen bevat, zijn overweldigend. Het Ministerie van OCW is zich er terdege bewust van dat een complex wettelijk instrument als het Referentiekader Taal en Rekenen een zorgvuldige implementatie behoeft. Implementatieinstrumenten en maatregelen zijn daarom ondergebracht in het hierboven al genoemde speciale Plan van Aanpak ondersteuning eindgebruikers in doorlopende leerlijnen Taal en Rekenen. Een van de onderwerpen die in dit Plan aan de orde komen is de vraag of het mogelijk is om het Referentiekader Taal en Rekenen en aanpalende informatiebronnen te ontsluiten en te presenteren op een manier waarop een gewone gebruiker in het onderwijs er de weg in kan vinden. Deze vraag klemt misschien wel het meest wanneer men daarbij niet een onderwijskundige of een andere specialist voor ogen neemt, maar een docent uit de praktijk die geconfronteerd wordt met een didactisch probleem. Hoe kan deze man of vrouw het snelst de informatie vinden die hij nodig heeft? We moeten ons daarbij bedenken dat het Referentiekader Taal en Rekenen voor hem alleen een hulpmiddel is. De docent is niet op zoek naar kennis van het Referentiekader maar naar inzichten die hij kan toepassen, naar hulpmiddelen en leerobjecten die hij in zijn onderwijspraktijk kan inzetten. Een gewone gebruiker van het Referentiekader Taal en Rekenen zal in veel gevallen dus op zoek zijn naar leerobjecten die hij wil gaan ontwikkelen, aanpassen of gebruiken. In Nederland is hiervoor een infrastructuur voorhanden van databases (o.a. Wikiwijs) en metadateringsafspraken (vocabulaires vastgelegd in EduStandaard). De zoekende docent of leermiddelenontwikkelaar moet dus ook in dit informatiesysteem zijn weg weten te vinden. Een gebruiker van het Referentiekader Taal en Rekenen wordt met andere worden geconfronteerd met een informatiekundige uitdaging: hij moet informatie uit verschillende domeinen kunnen combineren om tot een antwoord op zijn didactische vraag te komen. Daarbij geldt dat hij niet in alle gevallen over de gespecialiseerde (vak)kennis beschikt die nodig is goede zoekvragen te formuleren. Een leerkracht in het basisonderwijs is een allrounder die niet in alle vakken even sterk is. Een docent in het voortgezet onderwijs kan deficiënties bij zijn leerlingen ontdekken die niet op zijn eigen vakgebied liggen maar die wel blokkerend zijn voor zijn lespraktijk. Denk aan een economiedocent die geconfronteerd wordt met een rekenprobleem bij zijn leerlingen. In dit project hebben we het effectief en efficiënt navigeren in het Referentiekader Taal en Rekenen en gelieerde informatiedomeinen associatief browsen genoemd. Door informatie browsen is meer dan informatie opzoeken. Het is een proces waarin de zoektocht zelf een vorm van kennisproductie is. Dit gebeurt door het met elkaar in verband brengen van verschillende informatie-eenheden.

4 - 4 - Vandaar de term associatief in associatief browsen. Als een docent of leermiddelenontwikkelaar goed door het Referentiekader Taal en Rekenen kan browsen, doet hij kennis op van de referentieniveaus en de toepassing ervan. Hij kan de problemen van zijn leerlingen beter plaatsen, hij snapt welke hulpmiddelen hij nodig heeft en hij kan effectiever zoeken naar leerobjecten. 2.1 Ketenpartijen Bij de ontwikkeling, publicatie en implementatie van de verschillende relevante informatiebronnen rondom het Referentiekader Taal en Rekenen zijn diverse partijen betrokken. Denk aan het Ministerie van OCW, SLO, College voor Examens, de diverse expertisecentra, de HBO-raad, Kennisnet en de educatieve uitgeverijen. Deze partijen zijn gewend om hun informatie stand alone te publiceren, ieder op heel verschillende wijze. De eindgebruiker wil alle informatie rondom het Referentiekader Taal en Rekenen echter integraal kunnen doorzoeken - en dat op een toegankelijke en gebruiksvriendelijke manier. Een integrale zoekinfrastructuur daarvoor is in Nederland niet voorhanden. In dit project is een poging gedaan de contouren van een dergelijke infrastructuur te schetsen. Zou het mogelijk zijn om deze heterogene informatiebronnen op één lijn te brengen en onderling te verbinden zónder dat ze aangetast zouden worden in hun specifieke karakter en kwaliteit? Hoe ontwerp en realiseer je een dergelijk landschap van linkable informatie? 2.2 Vraagstelling / proof of concept Dit is de ultieme vraagstelling van dit project: Kunnen we het Referentiekader Taal en Rekenen en alle bijbehorende informatiedomeinen zoals vakkennis, leerlijnen en leerobjecten, zo ontsluiten dat een gewone gebruiker uit het onderwijs er een zinvolle zoektocht in kan maken die leidt tot verhoging van zijn deskundigheid en die hem helpt die deskundigheid toe te passen in zijn onderwijspraktijk? Deze in gebruikerstermen gedefinieerde vraagstelling hebben we in het project geoperationaliseerd in een aantal op de aanbieders van de informatie gerichte vervolgvragen die we vervolgens middels een proof of concept hebben willen beantwoorden: 1. Inhoudelijk: welke informatiedomeinen moeten worden ontsloten om aan de vraagstelling te kunnen voldoen? 2. Informatiekundig en technologisch: op welke manier kunnen deze informatiedomeinen worden ontsloten en onderling verbonden? Welke informatiekundige modellen moeten we toepassen? Welke technologie is hiervoor voorhanden? 3. User interface: met welke user interface op deze verschillende informatiedomeinen kunnen we de verschillende eindgebruikers het beste bedienen? Vooral ook: wat vindt de eindgebruiker hier zelf van? 4. Organisatorisch, beleidsmatig: wat heeft deze nieuwe manier van ontsluiten en aanbieden van informatie voor consequenties voor de (keten)partijen die deze informatie aanbieden?

5 Use Cases In het project hebben we de eindgebruiker centraal willen stellen. Vandaar dat we zijn gaan redeneren en werken vanuit een aantal use cases waarin deze eindgebruiker centraal staat: Use Case 1 Een docent Geschiedenis in klas 2 van het voortgezet onderwijs wordt geconfronteerd met het feit dat zijn leerlingen niet in staat zijn om historische bronteksten weer te geven in eigen woorden. Ze kunnen ze alleen maar letterlijk overnemen. Hierdoor kan de docent niet vaststellen of zijn leerlingen de teksten hebben begrepen. Hij gaat op zoek naar een hulpmiddel om zijn leerlingen hiermee te helpen. Use Case 2 Een docent Economie in klas 2 van het voortgezet onderwijs wordt geconfronteerd met het feit dat zijn leerlingen niet goed in staat zijn om kortingspercentages te berekenen. Zijn lespraktijk raakt gefrustreerd omdat hij teveel tijd moet besteden aan het corrigeren van deze fouten. Hij gaat op zoek naar oefeningen om zijn leerlingen te geven voor het berekenen van percentages. Use Case 3 Een taal- of rekencoördinator van een school in het voortgezet onderwijs vraagt zich af op welke manier de docenten van de verschillende vakken in de onderbouw het onderhoud op de vaardigheden van het Referentiekader Taal en Rekenen moeten organiseren: waaraan moet in welk vak extra aandacht wordt besteed? In het project hebben we uiteindelijk vanwege de beperkte tijd en middelen de derde use case niet kunnen uitwerken. 3 Uitgangspunten Drie uitgangspunten hebben in het project centraal gestaan: 1. Het onderzoek moest een praktische invulling krijgen. Vandaar dat we een werkend prototype wilden bouwen, een demonstrator, die op daadwerkelijke eindgebruikers losgelaten moest kunnen worden. Deze demonstrator heeft in het project de werktitel Els gekregen, naar de afkorting van Educational LinkedScape 2. Een tweede belangrijk uitgangspunt was de keuze om de technologie van het semantisch web centraal te stellen: Linkable Data. Deze technologie is immers volledig gericht op het ontsluiten en onderling verbinden van gestructureerde en ongestructureerde informatiedomeinen. In het bijzonder hebben we in het project gebruik gemaakt van RDFtechnologie (Resource Description Framework. Zie Deze technologie bestaat uit een modelleringstaal voor informatie (RDF zelf) en een bijbehorende query-taal om operaties op de in RDF gemodelleerde informatie te kunnen uitvoeren (SPARQL). 3. We zijn in het project uitgegaan van bestaande informatie, van OCW, SLO, de Kennisbases en de expertisecentra. Er is geen nieuwe content voor de demonstrator ontwikkeld. We

6 - 6 - hebben tevens gesteld dat we deze informatie zoveel mogelijk as is wilden modelleren en ontsluiten. 3.1 Het semantisch web: Linkable Data op basis van RDF De basisgedachte van het concept van het semantisch web met Linkable Data op basis van RDF is dat je informatie opdeelt in kleine eenheden (entiteiten) en dat je die eenheden vervolgens onderling relateert met verbindingen (associaties). Twee informatie-entiteiten worden dus verbonden middels één associatie. Gedrieën noemen we deze daarom de triple : Afbeelding 1.: Basis-triple RDF Als Entiteit A bijvoorbeeld de 19 e -eeuwse politiek filosoof Alexis de Tocqueville is en Entiteit B zijn meesterwerk De La Démocratie En Amérique, dan bestaat er een associatie tussen die twee entiteiten die je in de ene richting kunt definiëren als is de schrijver van en in de andere richting als is geschreven door. In Wikipedia, dat in de basisversie niet op RDF is gebaseerd 2, bevat het lemma over Alexis de Tocqueville een hyperlink naar het lemma over De La Démocratie En Amérique. Omdat wij als mensen de zin bij de hyperlink kunnen lezen, begrijpen wij dat De La Démocratie En Amérique een boek is en dat het is geschreven door Alexis de Tocqueville en dat het niet diens favoriete hond of paard is. Een computer kan die gevolgtrekking op basis van de gegeven HTML niet maken. In RDF kun je daarom met een computer sterker redeneren dan in HTML, bijvoorbeeld door triples met elkaar te verbinden. Als de computer weet dat Alexis de Tocqueville in de 19 e eeuw leefde (triple 1) en dat hij een meesterwerk schreef dat De La Démocratie En Amérique heet (triple 2), dan weet de computer óók dat De La Démocratie En Amérique een 19 e -eeuws meesterwerk is. Dat klinkt triviaal, maar een computer kan deze redenering zoals gezegd op basis van enkel HTML-hyperlinks niet opzetten. Belangrijk voordeel van het concept van Linkable Data is dus deze mogelijkheid van het genereren van nieuwe informatie uit bestaande informatie door triple-redeneren. In de informatiekundige wereld van het beschrijven van informatie met metadata (bijvoorbeeld Edurep) hebben we het hier over een bijzondere, niet-hiërarchische vorm van overerving van metadata. Als een verzameling leerobjecten door een uitgever is gekoppeld aan de leerdoel/inhoud-specificaties van SLO en heel iemand anders op een heel andere tijd en plaats koppelt deze SLO-specificaties aan het Referentiekader Taal en Rekenen, dan zijn de genoemde leerobjecten automatisch óók gekoppeld aan het Referentiekader. Opnieuw metadateren van de leerobjecten is niet noodzakelijk. De keuze voor RDF als modelleringstaal in dit project was bepaald niet zonder precedent. In Nederland werken overheidsprojecten op het gebied van cultureel erfgoed (DEN), archeologie (RNAproject) en de bibliotheekwereld ook met deze technologie. Op Europees niveau is het Europeanaprogramma (cultureel erfgoed) een in het oogspringend voorbeeld. En in de VS tenslotte zijn de 2 Er bestaat overigens een RDF-variant van Wikipedia. Zie

7 - 7 - formele onderwijscurricula van de 51 staten ondergebracht en onderling gerelateerd in een RDFdatabase (Achievement Standards Network). In ASN is een sterk staaltje van triple-redeneren gerealiseerd: scholen en uitgeverijen kunnen moeiteloos uitzoeken welke leerdoelen/eindtermen van de ene staat worden gedekt door de leerdoelen/eindtermen van de andere staat. Ook de Amerikaanse Bètacanon, de Standards For Science Literacy van de gezaghebbende American Association for The Advancement Of Sciences, is door ASN aan deze curricula gekoppeld, zodat het bijvoorbeeld plotseling mogelijk is geworden om op basis van de leerdoelen/eindtermen van elke Amerikaanse staat te zoeken in de omvangrijke online contentbronnen van National Geographic. 4 Scope We hebben ons in het project twee belangrijke beperkingen opgelegd: 1. We hebben ons beperkt tot de eerste twee van de drie geformuleerde use cases 2. We hebben ons beperkt tot vier informatiedomeinen: formele kaders (en daarbinnen het Referentiekader Taal en Rekenen en de Kerndoelen. De Tussendoelen van SLO hebben we voorlopig buiten beschouwing gelaten), referentieleerlijnen, vakkennis en lesmateriaal. Het informatiedomein toetsen heel belangrijk voor de implementatie van het Referentiekader Taal en Rekenen - hebben we buiten beschouwing moeten laten, omdat dit op het moment van uitvoering van het project onvoldoende uitgekristalliseerd was. 5 Projectaanpak We hebben in het project het prototype van Els in vier stappen ontwikkeld: Stap 1: Modelleren van de vier domeinen van het semantisch netwerk van Els: Formele kaders, Referentieleerlijnen, Vakkennis en Lesmateriaal. Een belangrijke randvoorwaarde die we hebben gesteld aan het informatiemodel van Els is dat het generiek moest zijn. Het moest na, aanpassingen op basis van de praktijktest, bruikbaar zijn om breed te worden toegepast in de onderwijspraktijk in Nederland. In deze projectfase is in een aantal intensieve, meerdaagse ontwerpworkshops van experts de modellering van de vier domeinen vastgesteld. Deze modellering is vervolgens formeel vastgelegd in een RDF-schema. Het informatiemodel is vervolgens gereviewed door experts van SLO. Daarna volgde: Stap 2: Ontwikkelen van de logica waarmee de eindgebruiker kan zoeken en navigeren binnen het semantisch netwerk van Els. Dat gebeurt hieronder in de hoofdstuk Fout! Verwijzingsbron niet gevonden.. Ook deze logica moest net als het te ontwikkelen informatiemodel een generiek karakter hebben. In dezelfde ontwerpworkshops is door de experts nagedacht over de manier waarop de associaties tussen de verschillende informatiedomeinen zouden moeten lopen en welke redeneringen het systeem zou moeten kunnen maken. Deze redeneringen zijn in de volgende fase van het project vastgelegd in SPARQL-query s.

8 - 8 - Gevolgd door: Stap 3: Ontwerpen en bouwen van een online applicatie die het hierboven genoemde informatiemodel en de logica demonstreert en die als een proof of concept fungeert. Voor het prototype is een tweetal subdomeinen van het Referentiekader Taal en Rekenen, een voor Taal en een voor Rekenen, uitgewerkt in Referentieleerlijnen, Vakkennis en Lesmateriaal. Na afloop van het project, bij een geslaagde proof of concept,kunnen deze domeinen makkelijk worden uitgebreid tot het volledige Referentiekader Taal en Rekenen. De beide triple stores (databases met onderling gerelateerde informatie-entiteiten op basis van RDF) van het prototype van Els zijn ontwikkeld door het Freudenthal Instituut en het Expertisecentrum Nederlands. [hier kwantitatieve informatie over de geleverde inspanning] Er zijn op basis van deze triple stores een prototype van Els en een demonstratiemodel van een grafische user interface ontwikkeld door respectievelijk de firma s Daidalos en Blikstroom. En tenslotte volgde: Stap 4: Reviewen en testen van het prototype en verslaglegging. Het reviewen van het prototype door experts en de praktijktest met acht potentiële eindgebruikers is uitgevoerd door SLO. 6 Het informatiemodel van Els In stap 1 van het project hebben we een informatiemodel voor Els ontwikkeld. Dit semantisch universum hebben we uitgedrukt in RDF. In Els beschrijven we vier informatiedomeinen middels RDF-triples en koppelen we die domeinen vervolgens met een set aanvullende associaties aan elkaar. De vier domeinen zijn: 1. Formele kaders Hiervoor gebruiken we het Referentiekader Taal en Rekenen en daarnaast de Kerndoelen voor het primair onderwijs en de onderbouw van het voortgezet onderwijs. Samen vormen zij het formele kader van het onderwijs, ze bevatten de doelen van het onderwijs, uitgedrukt in vaardigheden. 2. Referentieleerlijnen Hiervoor gebruiken we referentieleerlijnen die zijn ontwikkeld door het Freudenthal Instituut (Rekenen) en het Expertisecentrum Nederlands (Taal). De referentieleerlijnen beschrijven een onderwijskundige route waarlangs een leerling een bepaalde vaardigheid uit het Referentiekader Taal en Rekenen zou kunnen verwerven

9 Vakkennis De Vakkennis is de body of knowledge van de vakgebieden Taal en Rekenen. De Vakkennis omvat relevante vaktermen en concepten, maar ook didactische inzichten, hulpmiddelen en voorbeelden. Voor de invulling van de Vakkennis gebruiken we de zogenoemde Kennisbases Taal en Rekenen (voor de PABO. Zie 4. Lesmateriaal Hiervoor gebruiken we leerobjecten zoals ze voorkomen in de Nederlandse referatory voor leerobjecten Edurep. De meeste docenten benaderen deze verzameling van leerobjecten via Wikiwijs. De aanpak van het semantisch web, de analyse van een bepaald informatiedomein, bestaat uit drie stappen: 1. Atomiseren 2. Beschrijven 3. Relateren. Atomiseren betekent dat je de informatie opdeelt in zo klein mogelijke eenheden. Daarna beschrijf je deze eenheden zo goed mogelijk met een aantal attributen (kernmerken). Tenslotte relateer je de eenheden aan elkaar. Wanneer we deze werkwijze toepassen op de hierboven genoemde vier informatiedomeinen ontstaat het volgende, sterk vereenvoudigde beeld: Afbeelding 2.: De vier informatiedomeinen van Els In het domein Formele kaders zijn de Vaardigheden van het Referentiekader Taal en Rekenen en de Kerndoelen de dominante entiteiten (Kerndoelen niet weergegeven in het plaatje). In het domein Referentieleerlijnen is dat de Referentieleerlijn. Het domein Vakkennis bestaat uit Concepten (en uit

10 nog enkele andere entiteiten, maar die zijn hier omwille van de overzichtelijkheid weggelaten). Het domein Lesmateriaal tenslotte is opgebouwd uit Leerobjecten. In het schema is ook aangegeven hoe deze vier dominante informatie-entiteiten onderling zijn verbonden. Dit zijn steeds specifieke functionele relaties zoals wordt geleerd met of leidt tot en niet vage associaties als heeft te maken met. Een grafische, een slag verder uitgewerkte weergave van het informatiemodel van Els is opgenomen als bijlage bij deze whitepaper. Een voorbeeld van de uitwerking van deze vier domeinen voor Rekenen ziet er als volgt uit: Afbeelding 3.: Voorbeeld van enkele domeinoverstijgende associaties binnen Els In dit voorbeeld is sprake van de toepassing van een vaardigheid in een bepaalde context: het berekenen van een bepaalde korting op basis van een percentage voor het vak Economie. Een leerling is in staat om deze toepassing uit te voeren als hij een bepaalde leerlijn heeft doorlopen, namelijk die van het leren Rekenen met procenten. Deze leerlijn leidt op tot een bepaald niveau en domein van het Referentiekader Taal en Rekenen. In het geval van procenten gaat het om de Vaardigheid Berekeningen uitvoeren met verhoudingen. Bij deze vaardigheid worden didactische hulpmiddelen gebruikt. Een goed voorbeeld daarvan is de zogenoemde Strook. Er kunnen tenslotte Opgaven bestaan, oefeningen waarin rekenen met procenten wordt geleerd met behulp van de strook. Belangrijk is dat alle aangegeven entiteiten met elkaar verbonden zijn door middel van associaties. Deze associaties maken triple-redeneren mogelijk. Als we van een bepaald leerobject bijvoorbeeld weten dat het wordt toegepast in de referentieleerlijn Rekenen met procenten, dan weten we meteen met welke vaardigheid van het Referentiekader Taal en Rekenen dit leerobject is verbonden en ook welke concepten uit de Vakkennis een rol spelen bij het werken met dat leerobject. We hebben zelfs een notie van de groepen/klassen waarbinnen het leerobject toegepast zou kunnen worden.

11 Het semantisch universum van Els stelt je dus in staat meer te weten te komen over bepaalde informatie-entiteiten dan in stap 2 (Beschrijven, zie vorige pagina) handmatig over die entiteit is aangegeven. Met andere woorden: op basis van RDF kun je bestaande metadatering van leerobjecten en andere informatie-entiteiten automatisch verrijken. De ontwikkeling van het informatiemodel van Els was in projectmatige termen gesproken een tijdrovend proces. Kijken we nu echter terug op de modellering van alle informatie in Els, dan zien we dat alle gedefinieerde kernconcepten worden opgebouwd uit slechts zeven hoofdentiteiten. Het is dus in wezen een simpel model: Formele kaders Referentieleerlijnen Vakkennis Lesmateriaal 1. Leerdoel X X X 2. Concept X 3. Hulpmiddel X 4. Didactische aanwijzing X 5. Leerlingwerkwijze X 6. Voorbeeld X X X 7. Leerobject. X Uiteraard zijn er nog een heleboel andere entiteiten, zoals bijvoorbeeld Titel, Groep/klas, Beschrijving, etc., maar dat zijn allemaal attributen (kernmerken) van deze hoofdentiteiten. Het informatiemodel van Els is dus in hoofdlijnen heel eenvoudig. Het Leerdoel/vaardigheid is de meest multifunctionele entiteit. Hiermee beschrijven we het Referentiekader Taal en Rekenen, de Kerndoelen en de Referentieleerlijnen (einddoel en tussendoelen). Formele kaders Formele kaders zoals het Referentiekader Taal en Rekenen en de Kerndoelen beschrijven we met Leerdoelen. Die Leerdoelen categoriseren we op een aantal manieren, bijvoorbeeld met Domeinen en met Aspecten. Referentieleerlijnen Referentieleerlijnen beschrijven we met Leerdoelen die de functie van einddoel of tussendoel kunnen hebben. We beschrijven de Referentieleerlijnen ook met Voorbeelden van vaardigheden die leerlingen moeten verwerven. Deze hebben bijvoorbeeld het karakter van een Kernopgave. Vakkennis De Vakkennis beschrijven we met vier entiteiten: Concepten, Hulpmiddelen, Didactische aanwijzingen en Leerlingwerkwijzen. Aan al deze entiteiten kunnen ook weer Voorbeelden worden gekoppeld. Lesmateriaal Het domein van het lesmateriaal wordt beschreven met de enkele identiteit Leerobject.

12 In schema: Afbeelding 4.: Gebruikte hoofdentiteiten in informatiemodel Els 6.1 Referentieleerlijnen Bijzondere aandacht in het informatiemodel verdient het concept van de Referentieleerlijn dat we hebben gehanteerd binnen dit project. Voor het modelleren van het concept Referentieleerlijn is voor Els uitgegaan van de definitie van Allard Strijker van SLO ( Een leerlijn is een beredeneerde opbouw van tussendoelen en inhouden, leidend naar een einddoel. Een leerlijn verschilt van een methode of een arrangement. Het verschil is in onderstaande afbeelding aangegeven:

13 Afbeelding 5.: Leerlijnmodel van Allard Strijker, SLO Binnen Els gebruiken we het concept van de leerlijn heel neutraal. Vandaar ook dat we spreken van een Referentieleerlijn. De redenering ( beredeneerde opbouw ) van een Referentieleerlijn in Els is gebaseerd op de uiteenrafeling van een bepaalde vaardigheid die een leerling in het onderwijs verwerft, in zijn constituerende elementen. Dat kunnen bijvoorbeeld deelvaardigheden zijn of voorwaardelijke vaardigheden. In Els worden deze constituerende elementen heel neutraal Referentieleerlijnonderdelen genoemd. Dus: In Els wordt een Referentieleerlijn gedefinieerd door zijn Einddoel - en dat Einddoel beschrijven we met een Vaardigheid Een Referentieleerlijn bestaat uit constituerende onderdelen die worden gedefinieerd door Tussendoelen - en die Tussendoelen beschrijven we met een Vaardigheid. Referentieleerlijnonderdelen kunnen voorkomen in verschillende Referentieleerlijnen. Ze kunnen a.h.w. worden hergebruikt. De Referentieleerlijnen van Els hebben een temporeel aspect: ze zijn geordend binnen de tijd en hebben een begin en een eind. Begin en eind van een Referentieleerlijn worden aangegeven met groepen (basisonderwijs) en klassen (voortgezet onderwijs). Dit temporele aspect van de Referentieleerlijnen van Els is descriptief bedoeld en niet normatief: het zijn de momenten waarop leerlingen in het Nederlandse onderwijs typisch beginnen respectievelijk eindigen met het verwerven van de betrokken vaardigheid. Normatief is wel de associatie van Referentieleerlijnen met het Referentiekader Taal en Rekenen. Dit kader beschrijft immers gewenste niveaus van beheersing op een bepaald moment in de onderwijscarrière van een leerling (eind primair onderwijs, eind vmbo, etc.). Omdat er verschillend gedacht kan worden over Referentieleerlijnen geeft Els steeds nadrukkelijk de naam van de ontwikkelaar van een bepaalde Referentieleerlijn aan. Dit kunnen expertisecentra zijn, de SLO, uitgeverijen of willekeurig welke andere persoon of instantie. 6.2 Vakkennis Het Referentiekader Taal en Rekenen een forse hoeveelheid van wat we in dit project Vakkennis zijn gaan noemen. In sommige contexten wordt dit ook wel de body of knowledge genoemd. In het

14 Nederlandse onderwijs wordt deze Vakkennis beschreven in een aantal min of meer formele documenten die de Kennisbasis wordt genoemd. Deze zijn bedoeld voor de lerarenopleiding. Er zijn verschillende van deze Kennisbases, o.a. een voor Rekenen en een voor Taal. Wanneer je deze Kennisbases aan een nadere analyse onderwerpt zie je dat er verschillende soorten informatie in voorkomen. De Kennisbasis bevat meer dan alleen een opsomming en definitie van vaktermen, zoals Percentage of Samenvatting. De Kennisbasis beschrijft ook onderwijskundige didactische aspecten van het vak (dus achterliggende onderwijskundige ideeën en concepten en beschrijvingen van wat de docent didactisch doet of zou moeten doen) en besteedt eveneens aandacht aan de activiteiten van de leerling. In schema: Afbeelding 6.: Domeinen van de Vakkennis 7 De logica van Els Het concept van Els is gebaseerd op de hypothese dat een docent gebaat is bij het kunnen browsen door het hierboven geschetste semantisch universum met behulp van de aangegeven associatiehyperlinks. Wanneer hij een zoekterm intikt als percentages krijgt hij een resultaatpagina te zien waarop hij niet alleen een definitie van het concept ziet maar waarop hij ook ziet in welke referentieleerlijn dit concept thuishoort, voor welke vaardigheden dit concept nodig is en welke leerobjecten hij kan gebruiken om zijn leerlingen dit concept te laten doorgronden en/of te laten toepassen. Met een enkele druk op de knop kan hij bovendien zien in welke referentieleerlijn(en) het concept thuishoort en vanuit de referentieleerlijn die hij kiest, krijgt hij met een enkele muisklik toegang tot een voorselectie van passende leerobjecten. De kerngedachte van Els is dat een gebruiker zijn zoektocht begint met nauwelijks notie van waar hij naar op zoek is en dat elk achtereenvolgend scherm hem informatie biedt waarmee hij zijn zoekvraag beter kan begrijpen/expliciteren waardoor hij in staat is steeds beter geïnformeerde vervolgkeuzes te maken.

15 Els maakt hiertoe gebruik van twee opeenvolgende zoekstrategieën: 1. Full-text Search 2. Redeneren volgens RDF-triples + menselijke reacties. Stap 1: Full-text De gebruiker voert een bepaalde zoekterm in Els in, bijvoorbeeld samenvatting. Els gaat nu in de volledige triple store (RDF-database) op zoek naar matches op deze zoekterm. Dat kunnen er heel wat zijn en ze kunnen in allerlei entiteiten zitten: leerdoelen, voorbeelden, beschrijvingen van referentieniveaus, enzovoort. Els legt een lijst aan van al deze entiteiten. Het kan zijn dat deze lijst een echte definitie van het concept samenvatting uit de Vakkennis bevat, maar de kans is net zo groot en misschien nog wel groter dat dit niet het geval is. In een normale zoekmachine zou deze lijst van hits vervolgens op basis van een bepaalde relevantiescore worden getoond aan de gebruiker. Dat is niet wat Els doet. Els gaat redeneren op basis van RDF-triples. Stap 2: RDF-redeneringen plus menselijke keuzes Els stelt zich de vraag met welke Referentieleerlijn(en) de entiteiten die de zoekterm samenvatting bevatten, het meest worden geassocieerd. Deze Referentieleerlijn wordt vervolgens gebruikt als organiserend principe van de informatie die aan de gebruiker wordt getoond. Daarin komen de vier informatiedomeinen van Els terug. Centraal staat de zoekterm samenvatting en bij die term krijgt de gebruiker vier lijsten van suggesties uit de triple store van Els te zien: 1. Wilt u weten hoe goed uw leerlingen dit moeten beheersen? Referentieniveau(s) 2. Wilt u weten welke vakkennis hier allemaal bij hoort? Vakkennis 3. Wilt u weten hoe u uw leerlingen deze kennis/vaardigheid verwerven? Referentieleerlijnen 4. Wilt u opgaven en hulpmiddelen zien die hiermee te maken hebben? Lesmateriaal Els presenteert nu zoveel geordende tekstuele informatie uit de vier domeinen van de triple store dat de gebruiker makkelijker een vervolgkeuze kan maken. Als de gebruiker een keuze maakt, bijvoorbeeld voor een bepaald Referentieniveau, dan wordt hem vervolgens informatie over dat Referentieniveau aangeboden (tekst uit het Referentiekader) plus de relevante context: de geassocieerde Referentieleerlijnen, Vakkennis en Leerobjecten. Zet de gebruiker een stap die hem niet verder helpt, dan kan hij of terug of een keuze maken uit de in de context aangeboden entiteiten.

16 Afbeelding 7.: Onderwerpen en contexten binnen Els Els gaat uit van de gedachte dat de gebruiker, geholpen door de contextuele informatie op basis van triple-redeneringen, in twee of drie stappen zal uitkomen bij wat hij zoekt (bijvoorbeeld een stappenplan om samenvattingen te maken of een goede oefening in het maken van samenvattingen) makkelijker en sneller dan wanneer hij zijn weg moet zoeken in tientallen of honderden hits in Google of op Wikiwijs. 8 Ontwikkeling en test prototype Van Els zijn in het project uiteindelijk twee prototypes gebouwd: 1. Een werkend prototype met een tekstgeoriënteerde user interface die diende als proof of concept van het informatiemodel en de logica 2. Een demonstratiemodel van een meer grafische user interface.

17 Het prototype, gebouwd door de firma Daidalos, is als volgt opgebouwd: Afbeelding 8.: Opbouw van het prototype van Els Tussen de verschillende schermen bestaan voor de gebruiker d.m.v. hyperlinks volgbare relaties. Die zien er als volgt uit: Afbeelding 9.: Navigatiepatronen binnen het prototype van Els Dit prototype is online te raadplegen op: Het demonstratiemodel, gebouwd door de firma Blikstroom, van de grafische user interface is te vinden op:

18 Onderstaand screenshot van het demonstratiemodel toont de representatie van de referentieleerlijn Informatieverwerving: 8.1 Praktijktest De praktijktest van het prototype en het demonstratiemodel is uitgevoerd door de SLO in de zomermaanden van Om het prototype te toetsen aan de wensen en verwachtingen van potentiele gebruikers zijn vier docenten geschiedenis en vier docenten economie gedurende circa 1,5 uur bevraagd volgens een vast protocol. Het semigestructureerde interview kende 4 fasen: Een korte introductie van het project, de doelstelling en het referentiekader taal en rekenen Een walk through aan de hand van de userstory Vragen per scherm over de user interface van het prototype Vragen over het geheel: o Het concept van het onderling relateren en geïntegreerd presenteren van verschillende informatiegebieden o De opzet van het informatiemodel o De use cases. De uitkomsten van het gebruikersonderzoek laten een wisselend beeld zien. Om te beginnen valt het op dat alle respondenten de doelstelling van Els herkennen en dat zij de geformuleerde use cases als

19 zeer realistisch beschouwen. Met de applicatie hebben ze echter grote moeite. Die moeite zit op twee aspecten: De respondenten begrijpen de associatieve relaties tussen de vier kennisdomeinen niet, ook niet nadat hen deze is uitgelegd. De user interface bevat te weinig steun/informatie om deze relaties herkenbaar te maken De respondenten geven aan dat Els teveel informatie bevat. Ze zijn geïnteresseerd in praktische oplossingen voor de use cases en de informatie over het referentiekader en de kerndoelen e.d. ervaren ze als minder relevant. De grafische user interface werd als toegankelijker ervaren, maar de hier genoemde problemen werden er niet 100% door weggenomen. Conclusie is dat het huidige prototype Els zowel teveel als te weinig informatie bevat: teveel inhoudelijke informatie en te weinig informatie over de associatiepatronen. De user interface van Els zal met andere woorden nog ingrijpend moeten worden verbeterd. SLO is op basis van het gebruikersonderzoek met diverse verbetervoorstellen en suggesties gekomen. De belangrijkste hiervan zijn: Probeer niet alle informatie tegelijkertijd te tonen. Aanvullende informatie moet oproepbaar zijn als een gebruiker hier actief om vraagt Besteed aandacht aan de teksten (titels, toelichtingen, etc.). Deze moeten meer gericht zijn op de eindgebruiker dan nu het geval is 3. 3 In dit verband moet worden opgemerkt dat is getest met de voorlaatste versie van de triple store. In de zomer van 2011 hebben de expertisecentra nog een ingrijpende redactieslag over de teksten uitgevoerd.

20 Uitkomsten en conclusie Om de uitkomsten van het project in kaart te brengen halen we de operationalisatie van de centrale vraagstelling van het project nog eens naar voren: 1. Inhoudelijk: welke informatiedomeinen moeten worden ontsloten om aan de vraagstelling te kunnen voldoen? 2. Informatiekundig en technologisch: op welke manier kunnen deze informatiedomeinen worden ontsloten en onderling verbonden? Welke informatiekundige modellen moeten we toepassen? Welke technologie is hiervoor voorhanden? 3. User interface: met welke user interface op deze verschillende informatiedomeinen kunnen we de verschillende eindgebruikers het beste bedienen? Vooral ook: wat vindt de eindgebruiker hier zelf van? 4. Organisatorisch, beleidsmatig: wat heeft deze nieuwe manier van ontsluiten en aanbieden van informatie voor consequenties voor de (keten)partijen die deze informatie aanbieden? 9.1 Inhoudelijk informatiedomeinen In het informatiemodel van Els hebben we vier domeinen opgenomen: formele kaders (Referentiekader Taal en Rekenen en kerndoelen), referentieleerlijnen, vakkennis en lesmateriaal. Deze keuze lijkt op zich juist te zijn geweest, maar zowel voor de experts als voor de eindgebruikers misten er nog twee andere onderdelen: De door SLO geformuleerde tussendoelen bij de wettelijke kerndoelen en eindtermen Toetsen (diagnostische toetsen van de referentieniveaus Taal en Rekenen). Het toevoegen van toetsen zou een nieuw, vijfde informatiedomein voor Els betekenen. De tussendoelen van SLO zouden kunnen worden geïntegreerd in het huidige informatiemodel van els door gebruik te maken van de tussendoelenstructuur in de referentieleerlijnen. Nog een ander informatiedomein dat niet in dit project is opgenomen is dat van de user generated data. Die zou op twee manieren kunnen ontstaan: Doordat eindgebruikers zelf entiteiten aan het semantisch netwerk kunnen toevoegen. Dat kunnen annotaties zijn maar ook eigen referentieleerlijnen, definities van vaktermen, etc. Door het volgen en analyseren van browsegedrag in het semantisch netwerk. Als bijvoorbeeld bepaalde associatiepaden in het netwerk vaker door gebruikers worden gevolgd dan andere, dan kan dit leiden tot het geven van een hogere relevantie aan dat associatiepad. Dit helpt overige gebruikers bij het vinden van hun weg in het netwerk. 9.2 Informatiekundig en technologisch: informatiemodellering en ontsluiting In het project is veel aandacht besteed aan de modellering van de vier informatiedomeinen met behulp van RDF. Deze proof of concept mag geslaagd worden genoemd: het bleek voor het Freudenthal Instituut en het Expertisecentrum Nederlands goed mogelijk om de vier domeinen te structureren in losse entiteiten en onderlinge associaties. Ook het onderling integreren van de vier domeinen bleek goed uitvoerbaar te zijn. Het meest lastig was overigens het interpreteren en tot triple store transformeren van de Kennisbases. Hiervoor waren veel ingrepen in de basisteksten noodzakelijk (opdelen in kleinere eenheden).

21 Kwetsbaar punt in het project bleek het invoeren van de triple store. Hiervoor zijn in het project door de expertisecentra Excel-sheets gebruikt en dat bleek arbeidsintensief en foutgevoelig te zijn. De standaard RDF-editing tools die momenteel voorhanden zijn, zijn echter te gebruiksonvriendelijk om door de gemiddelde onderwijskundige expert gebruikt te kunnen worden. Wil het introduceren van RDF-technologie in het Nederlandse onderwijs slagen, dan is het dus noodzakelijk dat er een eenvoudige, gebruiksvriendelijke RDF-invoertool ter beschikking komt. In het project is gewerkt met één lokale database waarin de vier informatiedomeinen van de triple store zijn ondergebracht. In werkelijkheid zal er waarschijnlijk een gedistribueerde vorm van publicatie van de verschillende informatiedomeinen ontstaan, waarin de verschillende partijen (OCW, SLO, expertisecentra, uitgeverijen) elk hun eigen informatiedomein publiceren op hun eigen webserver. Dit is eenvoudiger in beheer en garandeert de inhoudelijke autonomie van de partijen. Wil de data op die verschillende servers echter linkable zijn, dan zullen onderlinge afspraken gemaakt moeten worden en standaarden gehanteerd. Deze onderwijstechnologische infrastructuur, vergelijkbaar met die voor het uitwisselen van metadata, moet zorgvuldig en beheersbaar worden opgebouwd. Het opbouwen van een RDF-database lijkt in veel opzichten op het ontwikkelen van metadatavocabulaires voor leerobjecten zoals dat nu gebeurt in het kader van Edurep, Wikiwijs en ECK2. Heeft dit project Els nu uitgewezen dat het modelleren van onderwijskundige informatie met behulp van RDF beter werkt dan klassiek metadateren? Die conclusie lijkt op basis van één R&D-project wellicht al te kort door de bocht, maar we kunnen naar aanleiding van Els wel een aantal zaken vaststellen: Het is technisch, inhoudelijk en praktisch haalbaar om RDF-modelleringen te maken van onderwijskundige informatiedomeinen RDF-modellering stelt ons i.t.t. klassiek metadateren in staat om verschillende informatiedomeinen semantisch met elkaar te verbinden Eenmaal ontwikkeld leidt een RDF-informatiemodel tot grote efficiency-verbeteringen in het ontsluiten van nieuwe informatiedomeinen of het onderhouden van bestaande domeinen. Het voor Els ontwikkelde RDF-informatiemodel is behoorlijk complex geworden. In het kader van het project was er geen ruimte het model nog eens flink op te schonen en te vereenvoudigen. Het is wenselijk en haalbaar om in een eventueel vervolg op het project nog enkele belangrijke vereenvoudigingen van het model door te voeren. Een in Els nog volledig niet onderzocht aspect van het informatiemodel is de relatie tussen het semantische netwerk en een grote, klassieke repository van informatie-objecten zoals bijvoorbeeld Edurep. In Els zijn de associaties tussen het semantisch netwerk van Referentiekader, referentieleerlijnen en vakkennis (drie domeinen) met de leerobjecten (vierde domein) handmatig gelegd. Het zou echter mogelijk moeten zijn om op basis van associaties in de triple store query s op Edurep te formuleren die tot een beter zoekresultaat leiden dan nu het geval is met gefacetteerd zoeken. 9.3 User interface De praktijktest van het prototype van els en het demonstratiemodel van de grafische user interface wijzen uit dat er nog veel moet gebeuren aan de gebruiksvriendelijkheid van de user interface van de

22 RDF-browseomgeving. Hierbij moet zo blijkt uit het gebruikersonderzoek in het bijzonder aandacht worden besteed aan de associaties. Deze blijken voor eindgebruikers moeilijk te doorzien te zijn. Helaas zijn er in de wereld nog geen bewezen en robuuste gebruiksvriendelijke user interfaces voor RDF-informatie voorhanden. Het lijkt er dus op dat eigen R&D-inspanning noodzakelijk is. Ook het feit dat Els bepaalde beslissingen neemt op basis van de associaties in de triple store (een bepaalde zoekterm wordt bijvoorbeeld herleid tot een bepaalde referentieleerlijn) die niet meteen zichtbaar zijn voor de eindgebruiker, leidt tot desoriëntatie bij die gebruiker. Els toont een bepaalde ziekresultatenlijst, maar waarop zijn die resultaten gebaseerd? Idealiter zou de user interface die redeneerlogica beter zichtbaar moeten maken dan nu het geval is. 9.4 Organisatorisch en beleidsmatig Uit de proof of concept blijkt dat het concept van Linkable Data op basis van RDF baten heeft voor diverse stakeholders: Voor de eindgebruiker Uit het gebruikersonderzoek blijkt dat eindgebruikers het aanbod van geïntegreerde informatie waarderen dat een zoekmachine op basis van Linkable Data biedt. Ze kunnen deze informatie gebruiken in hun dagelijkse onderwijspraktijk. Voor de wetgever Voor een wetgevende instantie zoals het Ministerie van OCW biedt het publiceren van wettelijke kaders zoals het Referentiekader Taal en Rekenen als Linkable Data duidelijke voordelen. Het wettelijk kader kan sneller geïntegreerd worden in bestaande informatiecorpora, waardoor het de eindgebruiker sneller bereikt en makkelijker geïmplementeerd kan worden. Wet- en regelgeving is niet statisch. Elke nieuwe versie van een wet of een stuk regelgeving vraagt om aanzienlijke implementatieinspanningen. In het beroepsonderwijs bijvoorbeeld volgen verschillende versies van kwalificatiedossiers binnen de kwalificatiestructuur elkaar regelmatig op. Dit levert de gebruikers van die dossiers veel onderhoudswerk op. Het concept van Linkable Data stelt beheerders van de kwalificatiedossiers in staat de verschillende versies aan elkaar te koppelen. Zijn leerobjecten in Edurep bijvoorbeeld gemetadateerd volgens versie 1 van een bepaald kwalificatiedossier en verschijnt versie 2, dan hoeven die leerobjecten niet opnieuw gemetadateerd te worden. De workload van het onderhouden van de metadata van leerobjecten zou hierdoor aanzienlijk worden gereduceerd. Voor de onderwijsverzorgingsstructuur Partijen die wettelijke taken uitvoeren voor het onderwijs of die het onderwijs adviseren en ondersteunen hebben baat bij het concept van Linkable Data, omdat ze de informatie en instrumenten die ze ontwikkelen makkelijker kunnen koppelen aan de wettelijke kaders of aan informatiebronnen en instrumenten van anderen. Belangrijk voordeel voor deze partijen is voorts de automatische overerving van metadata die ontstaat in een landschap van Linkable Data. Eigen informatie wordt verrijkt met metadata die door

23 anderen aan het landschap wordt toegevoegd en dat zonder dat hiervoor extra inspanning noodzakelijk is. Voor ontwikkelaars van lesmateriaal Voor ontwikkelaars van lesmateriaal is het metadateren van hun leerobjecten zoals gezegd een flinke inspanning. Ze moeten op het terrein van Taal en Rekenen hun objecten niet alleen metadateren naar de leerdoel/stof-specificaties van SLO, maar ook nog eens naar het Referentiekader Taal en Rekenen. En daarnaast verwacht de eindgebruiker in een zoekmachine ook nog eens een serie duidelijke vakinhoudelijke trefwoorden en definities. Het concept van Linkable Data op basis van RDF kan hierin door het mechanisme van overerving van metadata een belangrijke efficiencyverbetering brengen. Bijkomend voordeel voor aanbieders van lesmateriaal is het gedistribueerde karakter van het semantisch web. Uitgeverijen bijvoorbeeld kunnen de RDF-metadatering van hun leerobjecten in hun eigen omgeving opzetten en publiceren. Dat geeft meer control dan wanneer dit in een centrale voorziening moet gebeuren terwijl andere partijen toch net zo gemakkelijk van de door de uitgever ontwikkelde RDF-metadatering gebruik kunnen maken. 9.5 Conclusie en vooruitblik De conclusie die uit de uitkomsten van dit onderzoekproject getrokken kan worden, kan in grote lijnen als volgt worden geformuleerd: Ja, de proof of concept is geslaagd: het is in principe mogelijk om een intelligente browseomgeving voor het Referentiekader Taal en Rekenen te maken op basis van semantische webtechnologie met toegevoegde waarde voor de eindgebruiker (docenten) en overige stakeholders in het onderwijsveld (zoals het ministerie, SLO, uitgeverijen en de expertisecentra), maar: a) Output-kant: er moet nog flink gewerkt worden aan de user interface van een dergelijke omgeving b) Input-kant: er moet een robuuste infrastructuur worden ontwikkeld voor het modelleren, invoeren en publiceren van de verschillende betrokken informatiedomeinen. Het moge duidelijk zijn dat de hierboven beschreven baten en lasten niet alleen van toepassing zijn op het Referentiekader Taal en Rekenen. Ook de praktische toepasbaarheid van de andere informatiedomeinen of dat nu kerndoelen/eindtermen, tussendoelen, kennisbases, toetsen of leerobjecten zijn zal toenemen door hun semantische verbondenheid met de andere domeinen. Het beeld dat zo ontstaat is dat van een landschap van Linkable Data. Verschillende partijen vullen provincies van dit landschap en door de onderling gemaakt afspraken over semantische interoperabiliteit kunnen alle partijen over de provinciegrenzen heen van elkaars informatie gebruik maken, door er zinvolle associaties mee te leggen. De uiteindelijke begunstigde van deze situatie is de eindgebruiker, de docent voor de klas. Hij kan zijn/haar vakmanschap verstevigen en verder uitbouwen doordat hem/haar kennis en expertise op een goed toegankelijke manier wordt aangeboden.

24 De baten van het concept van Linkable Data mogen duidelijk zijn, maar er zijn ook duidelijk lasten of liever gezegd randvoorwaarden voor het slagen van een dergelijke aanpak. In het project hebben vijf zeer uiteenlopende partijen constructief en succesvol met elkaar samengewerkt: OCW, twee inhoudelijk zeer verschillende expertisecentra Freudenthal Instituut en Expertisecentrum Nederlands, Kennisnet en in de reviewrol ook SLO. Deze situatie lijkt een conditio sine qua non te zijn voor het op grotere schaal ontwikkelen en publiceren van triple stores in het Nederlandse onderwijs en deze in onderlinge samenhang ontsluiten. De consequenties voor partijen die gezamenlijk een landschap van linkable informatie willen opzetten, zijn groot: AFSPRAKEN INFORMATIE PUBLICATIE Partijen moeten samenwerken om tot overkoepelende afspraken te komen over het modelleren van de eigen informatie. Als de ene partij met RDF werkt en de andere met Topic Maps en de derde een relationele database met een SQL-interface, dan zullen er nooit overkoepelende browse-omgevingen gemaakt kunnen worden Partijen moeten hun eigen informatie modelleren op een manier die deze toegankelijk en (machine-)begrijpelijk maakt voor andere partijen. De informatie moet van een acceptabele granulariteit zijn, ze moet rijk worden gecodeerd, uniek identificeerbaar zijn en versiebeheer moet in orde zijn De op die manier ontwikkelde informatie moet gepubliceerd op een plek en wijze die haar toegankelijk maakt voor derden. Rechtenbeheer en autorisatie moeten in orde zijn, etc. Is aan deze randvoorwaarden niet voldaan, dan zal een landschap van Linkable Data niet of slechts onvolledig ontstaan. Partijen moeten bereid zijn om samen te werken en de vereiste inspanningen te leveren. In de praktijk zal het landschap van Linkable Data in het Nederlands onderwijs bestaan uit een ICTinfrastructuur waarin: Partijen hun informatie publiceren: o Volgens een onderling afgesproken informatiestandaard (bijvoorbeeldrdf) o Op voor andere partijen goed toegankelijke webservers o Voorzien van unieke, persistente identifiers Dezelfde of andere partijen instrumenten bouwen waarmee ze al deze verschillende informatiebronnen aan elkaar knopen en gebruiksvriendelijk presenteren aan de eindgebruiker.

25 Bijlage: Informatiemodel van Els