HET ZEEPAARD 76(3/4) JUBILEUMNUMMER

Transcriptie

1 1. iss HET ZEEPAARD 76(3/4) JUBILEUMNUMMER STRANDWERKGEMEENSCHAP ISSN

2 85 INHOUD JAARGANG 76, NUMMER 3/4: JUBILEUMNUMMER G.R. Heerebout Voorwoord F. Beekman De Zeeuwse oorsprong van de naam Het Zeepaard G.R. Heerebout Wat vind ik aan het strand, wie is er niet groot mee geworden? D. Leeuw Het CS-verslag: een analyse R. Pronk Programma 2016 strandwacht Neeltje Jans R. de Ruijter Een CS-verslag voor het jubileum-nummer H. Witte Excursies 2016 Strandwerkgroep Alkmaar F. Bennema De overvloedige zee G.C. Cadée Boekbespreking: in krabbengang door kreeftenboeken. De Bibliotheca Carcinologica L.B. Holthuis J.P.H.M. Adema Zee(reep)paddenstoelen P.H. Nienhuis Zeegras in het Grevelingenmeer: opgaan, blinken F.W. Roza en verzinken Nieuwe vindplaatsen van het zeebeertje, Echiniscoides sigismundi (M. Schultze, 1865) P.H. van Bragt De Nederlandse zeenaaktslakken sinds M.A. Faasse Hout doet leven Excursieprogramma 2016 Belgische SWG C. den Hartog Overgangssituaties tussen zee- en zoetwater F.A. Perk Beter laat dan nooit: Botrylloides M.J. Otten Zoektocht naar het ideale gebied om stenen te 185 keren M.J. Otten Excursies 2016 Strandwerkgroep Waterweg Noord G.C. Cadée Het zeeleven in plaatjesalbums G.C. Cadée Literatuur over strand, kust en zee A. Gmelig-Meyling & A. Oosterbaan Visie op de toekomst van de SWG Colofon: Druk: èlvé drukkerij Labor Vincit, Leiden Vormgeving: StrandWerkGemeenschap (Frank Perk) Omslag: tekening door A. Bloklander; tekening door Arthur Oosterbaan; foto door Marco Faasse Strandwerkgemeenschap (SWG), 2016

3 111 De overvloedige zee - Floris Bennema Inleiding Een zee met veel en overvloedigh wel smakelijke visschen, zo omschreef Adriaen Coenen (= Adriaan Coenenz. van Schilperoort) in 1578 de Noordzee. Zoals we weten heeft dat smakelijke de zee geen goed gedaan, het aantal vissen langs onze kust is sterk afgenomen. Maar hoe rijk het leven in deze zee toen was, daar hebben we nauwelijks een beeld van. Harde gegevens uit die tijd ontbreken, we zullen het moeten doen met beschrijvingen in oude literatuur. In dit artikel maak ik gebruik van tekstfragmenten om een impressie te geven van de vroegere rijkdom. Het wordt laveren tussen mogelijk visserslatijn uit het verleden en onze huidige kritische houding. Maar wees niet al te sceptisch, denk aan wat shifting baselines wordt genoemd: bij afnemende biodiversiteit stelt elke generatie de herinneringen uit zijn jeugd als norm. Verhalen over veel hogere aantallen organismen in een verder verleden worden daardoor al snel afgedaan als oudemannenpraat. Laten we beginnen bij Adriaen Coenen. Hij was behalve vishandelaar gedurende een deel van zijn leven ook strandvonder. Met zijn grote belangstelling voor mariene organismen mogen we hem gerust beschouwen als een 16eeeuwse SWG-er. Coenen verzamelde in zijn Walvisboek en Visboeken veel oude literatuur die niet altijd even betrouwbaar was. Maar als we kijken naar zijn eigen beschrijvingen van 50 zeevissen en 13 diadrome vissen in het Visboek, dan valt zijn nauwgezetheid op (Bennema & Rijnsdorp, 2015). Als eerste komen we bij het meest opvallende verhaal, dat over de walvistrek. Walvissen Coenen beschreef vele aangespoelde walvisachtigen: potvissen, griend, butskop, tuimelaar en bruinvis. Maar echt verbazend is zijn tekst over de langs onze kust trekkende walvissen. Het gebeurt alle jaren, gewoonlijk een of twee keer per jaar dat er een grote hoop grootte vissen voorbij ons dorp Scheveningen trekken vanuit het Noorden.... Onze vissers noemen deze vissen potshoofden (potvissen) of wilde bleijen (een naam die Coenen voor potvissen maar ook walvissen in het algemeen gebruikt). Deze vissen zien we zover als

4 112 we... kijken kunnen en dan trekken de dieren 2, 3 uren lang... en we zien ze niet weer. Ook Coenens tekening (fig. 1) suggereert dat het om potvissen gaat. Huidige walvisexperts zijn sceptisch over zulke aantallen potvissen in de ondiepe Noordzee. Over de soort kun je twisten, maar zou Coenen in dit ene geval zijn fantasie de vrije loop laten? Ik houd het erop dat hij in ieder geval een spectaculaire trek van walvisachtigen zag. Figuur 1. Trek van potvissen ( potshoofden of wilde bleijen ) langs de Nederlandse kust (Coenensz. van Schilperoort, ). Visvangst langs de kust In Coenens tijd werd er veel gevist met boten vanaf het strand, botvissers in de zuidelijke Delta en scholvissers ten noorden van de Maas. Scholvissers visten in de winter op kabeljauw, schelvis en wijting en stapten in het voorjaar over op schol. Daarna monsterden deze vissers vaak aan op haringschepen die naar het Schotland en Engeland voeren. De oude en gemakkelijke mannen bleven achter en visten op tong en een overvloedige hoeveelheid pietermannen. Een klein aantal vissers viste het hele jaar door in zee op zalm. Vooral de vangst van schol moet enorm zijn geweest. Grote hoeveelheden werden naar Duitsland uitgevoerd tot Frankfurt aan toe; tijdens de Vastentijd aangevuld met de minder populaire botten. Als de vissers geluk hadden dan lagen de schollen in zee in een hoop op elkaar (een lek ). Coenen schrijft: ik heb vissers horen zeggen dat als het lek gedaan is en afgevangen dat gewoonlijk 2 tot 3 maand duurt en dat het daar dan 2 vadems dieper (3,6 meter) is dan toen het begon. Er zal vast wat visserslatijn bij zitten, een bijna vier meter hoge stapel levende schol is wel erg hoog, maar het blijft een intrigerende tekst. Temeer, omdat Mollet et al. (2016) in een wiskundig model berekenden dat na de intensivering van de visserij rond 1900 de biomassa aan schol in de Noordzee met zo n 95% zou zijn afgenomen.

5 113 Om nog even op pietermannen de terug te komen: het zal de grote pieterman zijn geweest. Het bleef nog lang een populaire vis; vissers uit Den Helder en Huisduinen brachten in 1876, naast ongeveer haringen, zo n pietermannen aan land (Algemeen Handelsblad, ). Een heel andere vorm van visvangst langs onze kust werd twee eeuwen na Coenen door Martinus Houttuyn (1764) beschreven. Het betrof een bijzondere vorm van visvangst langs het strand, het zuilen : het zuilen, dat aan onze zeedorpen, tot vermaak der liefhebberen, die zulks bekostigen willen, met een soort van zegen of treknet, dat aan ieder end een paard heeft, die hetzelve op t land haaien, wordt gedaan. Men betaalt, voor dit te laaten doen drie gulden en dan heeft men al den visch, die met het net in ééne reis wordt opgehaald; doch welke meest bestaat in roch of andere platvisschen: want de rondvisschen zijn te vlug en slim, om zig dus te Iaaten betrappen, en onthouden zig, misschien, ook zo hoog op strand niet. Drie gulden was in die tijd een heel groot bedrag. Als dat betaald werd voor een trek waarmee platvissen en roggen werd gevangen, dan moeten er enorm veel hebben gezeten. Bedenk daarbij dat roggen, in dit geval vermoedelijk stekelroggen, bij ons als voedsel niet erg gewaardeerd waren. Roggen en haaien Sidderroggen meegerekend zwommen er negen soorten roggen langs onze kust. Met name stekelroggen zwommen in de ondiepe wateren langs onze kust in enorme aantallen rond. Er werd tot in de vorige eeuw nog op gevist (fig. 2); in 1911 werd er in de Zuid Hollandse en Zeeuwse wateren bijna kg rog gevangen (RIOZ, 1912). Bekend is dat de populatie vleten ook erg groot was. En in de zomer waren ook pijlstaartroggen en zeeëngelen, vissen die taxonomisch tussen roggen en haaien in liggen, niet zeldzaam. Deze drie soorten konden erg groot worden, tot een lengte van 2,5 meter aan toe. Om de laatste twee soorten tegenwoordig nog in redelijk grote aantallen te zien rondzwemmen, moet je naar de Canarische eilanden of verder. Haaien waren als voedsel nog minder populair dan roggen, Coenen s kustvissers gooiden ze na vangst meestal weer overboord. Alleen in tijden van schaarste werden ze meegenomen, de vissers aten ze dan zelf op. Verder

6 114 hadden de vissers, vooral de haringvissers op de Noordzee, er alleen maar last van. Uit een 18e-eeuws verslag vanaf een bomschuit (Van der Plas, <1790) blijkt dat goede visgronden aan twee voorwaarden moesten voldoen: En zeggen dat er ginds een mooie plek om te vissen was, maar dat er tegenwoordig vol haaien zit. / Als er geen haaien zijn, zullen we zes uren achter de vleet [het drijfnet] liggen te slingeren. / Voor Orford Ness hebben we een schot gedaan: geen haring maar ook geen haaien(!) En als er haaien waren, dan kwamen ze in grote aantallen: Ik ruik haaien wordt er gezegd en daar zwemt al een haai ook. Zesduizend haringen met gehavende en al. De vleet lijkt wel door de ratten aangevreten zeggen de wantophalers. Figuur 2. Vissen op het strand bij Scheveningen. Ormea en Claesz. van Wieringen, omstreeks Ook uit latere bronnen blijkt dat het aantal haaien, het gaat hier om doornhaaien, enorm groot was. Zo schreef de zoöloog Schlegel in 1862: Hij is de gemeenste haai in de Noordzee; leeft gezellig en wordt door stormen, somtijds bij duizenden, aan onze kusten geworpen. Vier jaar later lijkt de visexpert Van Bemmelen dit iets te relativeren: Komt zeer algemeen langs onze kust voor, en wordt soms na hevige stormen in groote menigte op het strand gevonden. Misschien geen duizenden maar wat een contrast met

7 115 tegenwoordig. Haaien, roggen, platvissen en (ook kleine) pietermannen, soms vraag ik me af of we het aan de visserij te danken hebben dat we tegenwoordig zo de zee in durven te lopen. Tonijnen Veel oude waarnemingen zijn in vergetelheid geraakt. Zo weet vrijwel niemand meer dat er een tijd geweest is dat er in de Zeeuwse en Zuid-Hollandse wateren scholen blauwvintonijnen rondzwommen. De oudst bekende melding staat is uit 1696 (Smallegange): Men ziet in onze binnen-stroomen somtijts ook wel Potshoofden, Visschen zo groot als een gemeene schuit, die daer de Honte en de Schelde komen oplopen; alsmede ook Tonijnen, met hele benden, die geweldig snel zijn, en gelyk door de wateren vliegen; daer door zy de visschen van veel verjagen: en als zij haer jacht op eenige maken, schieten zij wel hoog op in de rivier de Schelde; ja dikwils schier tot Antwerpen. Sy springen somwijlen wel twaelf voeten en meer hoog met geheel het lijf uit het water; welk springen men seit een voorbeduidsel van wind te geven. In november 1906 trok volgens de bewoners van Breskens een school van 500 tonijnen de Westerschelde in (Nieuwe Zeeuwsche Courant, ). Als zij zich niet in de soort vergist hebben, was dit een voorbode van de opkomst van tonijnen tien jaar later. Vanaf 1911 nam het aantal tonijnen in de Noordzee sterk toe en een paar jaar later begon men dit, afgaande op krantenartikelen, ook in het Deltagebied te merken. In 1916 en 1918 werden in de Oosterschelde scholen, van 100-en en meer, waargenomen. En van 1921 tot 1923 werden ze ook aangetroffen in het Hollands Diep, waarbij opgemerkt werd: sinds enige jaren gewoon in de Oosterschelde (in zes krantenartikelen). Na 1923 nam het aantal berichten af en zijn er alleen nog meldingen uit 1929, 1963 en 1964 bekend. We kunnen er niet vanuit gaan dat er altijd tonijnen voorkwamen in het Delta-gebied. Maar aan de andere kant is het opvallend dat de vele waarnemingen in het begin van de twintigste eeuw zijn vergeten. Wellicht komt dit doordat het gebied voor veel biologen nog ver weg was zodat de meeste waarnemingen alleen de kranten haalden. Een uitzondering vormt een artikeltje van Van Deinse in de Levende Natuur (1924). Af en toe spoelde er zo n tonijn aan, dit geeft ons de zekerheid dat het hier om blauwvintonijnen ging. Er valt over het verloop van de tonijnenpopulaties

8 116 in onze streken nog veel meer te vertellen maar dat wil ik, met uitgebreidere bronvermeldingen, in een ander artikel beschrijven. Afname Tot in het midden van de 19e eeuw werd er op zee alleen gevist met zeilboten. Daarna kwamen stoomtrawlers op en in het begin van de 20e eeuw motorschepen (Hempel, 1978; Rijnsdorp & Millner, 1996). Algemeen wordt aangenomen dat de Noordzeevisserij in het zeilboot-tijdperk geen grote gevolgen had voor de vispopulaties (Poulsen, 2008; Mollet et al., 2016), al waren er in het verleden ook andere geluiden te horen, bijvoorbeeld over kabeljauw (Overgaard, 2015). In het stoomtijdperk, omstreeks 1880, begon het aantal vissen in de Noordzee merkbaar af te nemen. Het is geen toeval dat onze eerste visserijbioloog, Paulus Hoek, al in 1888 werd aangesteld en dat in 1902 ICES (International Council for Exploitation of the Sea) werd opgericht om het visserijonderzoek in de Noordzee internationaal te coördineren. Ook de populaties van veel diadrome vissoorten, zoals steur en zalm, slonken in deze tijd sterk (De Groot, 2002). En, als we naar de ongewervelde dieren kijken, dan valt het verdwijnen van de uitgebreide oesterbanken in de Noordzee op. Ook andere bodem bewonende ongewervelden zullen ongetwijfeld te lijden hebben gehad van de trawlvisserij, maar hier ontbreken goede gegevens (De Vooys et al., 2004). Tegenwoordig wordt geprobeerd door verduurzaming van de visserij en door het instellen van beschermde gebieden de natuurlijke populaties in de Noordzee weer enigszins te herstellen. Het zal duidelijk zijn dat we nog een lange weg te gaan hebben. Literatuur Bemmelen, A.A. van, Lijst van visschen in Nederland waargenomen. Bouwstoffen voor eene Fauna van Nederland 3: Bennema, F.P. & A.D. Rijnsdorp, Fish abundance, fisheries, fish trade and consumption in sixteenth-century Netherlands as described by Adriaen Coenen. Fisheries Research 161: Coenensz. van Schilperoort, A., Visboeck. Scheveningen. In te zien op:

9 117 Deinse, A.B. van, Over vissen die tonijnen waren. De Levende Natuur 28(10): Groot, S.J. de, A review of the past and present status of anadromous fish species in the Netherlands: is restocking the Rhine feasible? Hydrobiologia 478: Hempel, G., North Sea fisheries and fish stocks A review of recent changes. Rapp. P.-v. Réun. Cons. int. Explor. Mer 173: Houttuyn, M., Natuurlyke historie of uitvoerige beschryving der dieren, planten en mineraalen, volgens het samenstel van den Heer Linnæus. Deel 1: Vol. 7. Houttuyn, Amsterdam. 446 pp. Mollet, F.M., U. Dieckmann & A.D. Rijnsdorp, Reconstructing the effects of fishing on life-history evolution in North Sea plaice Pleuronectes platessa. Marine Ecology Progress Series 542: Overgaard, C., Een spiering uitwerpen om een kabeljauw te vangen. How and why the Dutch fished for cod Amsterdam University Press. Amsterdam. 298 pp. Plas, L.P. van der, <1870. Aan boord van een Katwijkse bomschuit in de achttiende eeuw. Heruitgegeven door L. de Vink, 2012: Primavera Pers. Leiden. 142 pp. Poulsen, B., Dutch herring an environmental history c Aksant Academic Publishers, Amsterdam. 264 pp. RIOZ, Eerste afdeling: Jaarlijkse productie. Jaarboek van het Rijksinstituut voor het Onderzoek der Zee 1911: Rijnsdorp, A.D. & R.S. Millner, Trends in population dynamics and exploitation of North Sea plaice (Pleuronectes platessa L.) since the late 1800s. ICES Journal of Marine Science 53: Schlegel, H., Visschen. De Dieren van Nederland XII. Haarlem. 211 pp. Smallegange, M, Nieuwe Cronyk van Zeeland: Eerste Deel. J. Meertens, Middelburg. Vooys, C.G.N. de, R. Dapper, J. van der Meer, M.S.S. Lavaleye & H.J. Lindeboom, Het macrobenthos op het Nederlands Continentale Plat in de Noordzee in de periode en een poging tot vergelijking met de situatie in de periode NIOZ-rapport : Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee, The Netherlands. adres van de schrijver: f.p.bennema@xs4all.nl