De arbeidsmarktpositie van opleidingen

Transcriptie

1 De arbeidsmarktpositie van opleidingen Datum: 6 december 2017 Auteurs: Michel van Smoorenburg (UWV) en Jim Allen (ROA) Uit vele rapporten blijkt dat er grote verschillen zijn tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt. Schoolverlaters met opleidingen waar een grote vraag naar is, vinden gemakkelijker een baan dan mensen met de minder kansrijke opleidingen. Een goede arbeidsmarktpositie komt ook tot uitdrukking in een hoger loon of vaker een vaste baan. Welke opleidingen zijn dit? Het Researchcentrum van Onderwijs en Arbeidsmarkt schrijft jaarlijks het rapport Schoolverlaters tussen onderwijs en arbeidsmarkt. Aan de hand van de schoolverlatersdatabase is gekeken welke opleidingen de beste arbeidsmarktpositie hebben. De analyse bevat geen prognoses. Door een hoge uitbreidingsvraag, vervangingsvraag of instroom van schoolverlaters kunnen arbeidsmarktposities in de toekomst wijzigen. Wel is gebleken dat de relatieve arbeidsmarktpositie van opleidingen tamelijk robuust is. De informatie is daarom goed te gebruiken voor studiekeuzevoorlichting. Vijf jaargangen en vijf indicatoren Er is ervoor gekozen om de laatste vijf jaargangen samen te nemen om te komen tot de arbeidsmarktpositie van opleidingen. De informatie boet dan iets in op actualiteitswaarde, maar geeft wel een betrouwbaarder beeld. Dit is essentieel bij het maken van studiekeuzes. Verder worden vijf arbeidsmarktindicatoren gecombineerd (zie bijlage 1). De aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt uit zich namelijk op verschillende manieren. Uitsluitend de factor werkloosheid is vaak niet informatief genoeg. Door een klein aantal uren te werken is er geen sprake van werkloosheid, maar wel van een laag maandinkomen. Naast werkloosheid, is daarom het bruto maandsalaris meegenomen. Daarnaast blijft nog een aantal andere factoren vaak onderbelicht bij een focus op alleen werkloosheidscijfers: werken onder niveau, werken in een andere richting en werken met een flexibel contract. De combinatie van deze vijf indicatoren en vijf jaargangen geeft een robuuster en evenwichtiger beeld. Een lage score op deze indicator wil overigens niet zeggen dat de opleiding inhoudelijk niet goed in elkaar steekt, alleen dat er bij werkgevers betrekkelijk weinig behoefte is aan schoolverlaters van deze opleidingen. Het is verder van belang om naast de samengestelde indicator ook de informatie over de vijf onderliggende factoren te presenteren, om mensen de kans te bieden om optimale keuzes te maken op basis van de factoren die ze zelf het belangrijkst vinden. Top 10 mbo-opleidingen In totaal voldoen 59 mbo-opleidingen aan alle criteria om vergeleken te worden (zie bijlage 1 en 2). Er is gekozen om alleen opleidingen binnen het middelbaar beroepsonderwijs in de beroepsopleidende leerweg (bol) van niveau 3 of 4 met elkaar te vergelijken. De bol-opleiding van niveau 4 in de procestechniek staat op de eerste plaats. Het maandsalaris is het hoogst van alle opleidingen, de werkloosheid is 0%, flexwerk komt nauwelijks voor en men werkt vrijwel altijd in de richting en op het niveau. Ook enkele andere technische opleidingen doen het uitstekend op de arbeidsmarkt, zoals operationele techniek, mechatronica en engineering. Daarnaast scoren de

2 scheepvaart-opleidingen op zowel niveau 3 als 4 goed. Dit geldt tevens voor de verzorgende (niveau 3) en verplegende (niveau 4) opleiding. Van de 59 mbo-opleidingen scoort de bol3-opleiding automatisering het slechtst. Dit is opvallend, want over het algemeen doen de ict-opleidingen het erg goed op de arbeidsmarkt. Dit geldt voor hbo- en wo-opleidingen, maar ook de bol4-opleiding automatisering staat in de top 20 van opleidingen met de béste arbeidsmarktpositie. De automatiseringsopleiding op niveau 3 wordt echter gekenmerkt door een hoge werkloosheid en veel flexibel werk. Circa de helft van de schoolverlaters wijkt uit naar een andere richting of is onder het niveau werkzaam. Daarnaast scoren een aantal andere economisch-administratieve mbo-opleidingen slecht wat betreft de arbeidsmarktpositie. Dit geldt op niveau 3 en 4 voor bijvoorbeeld toerisme & recreatie, bedrijfsadministratie, detailhandel en secretarieel. Bij mbo economisch-juridisch heeft maar liefst 64% van de werkende schoolverlaters flexibel werk, terwijl dit gemiddeld bij bol3/4 op 41% ligt. Mode en kleding, bloemschikken, dierverzorging en sport & beweging doen het ook minder goed. Daar waar schoolverlaters van de verzorgende en verplegende opleidingen een goede positie op de arbeidsmarkt hebben, is de situatie bij welzijnsopleidingen minder florissant. Dit geldt voor bol4 sociaal-cultureel werker, bol3 sport- en bewegingsleider of bol3 sociaal-pedagogisch werk. Bij de artiesten-opleiding op niveau 4 is de werkloosheid laag, maar werkt ruim de helft onder het niveau en/of buiten de richting (zie bijlage 2). nr Beste arbeidsmarktpositie mbo nr Slechtste arbeidsmarktpositie mbo 1 BOL4 Procestechniek 1 BOL3 Automatisering 2 BOL4 Scheepvaart 2 BOL3 Toerisme, recreatie en reizen 3 BOL4 Operationele techniek 3 BOL3 Bedrijfsadministratie 4 BOL3 Machinebouw mechatronica 4 BOL3 Groothandel/distributie 5 BOL3 Haven en vervoer 5 BOL4 Mode en kleding (presentatie) 6 BOL4 Verpleging en verzorging 6 BOL3 Dierverzorging en veterinaire ondersteuning 7 BOL3 Scheepvaart 7 BOL3 Bloemschikken en bloemhandel 8 BOL4 Engineering (technicus) 8 BOL4 Detailhandel/ambulante handel 9 BOL4 Plantenteelt 9 BOL4 Economisch-juridisch 10 BOL3 Verpleging en verzorging 10 BOL3 Grafische techniek communicatie, audiovisueel en multimedia Top 20 hbo-opleidingen Bij het hbo voldoen 143 opleidingen aan alle criteria om vergeleken te worden (zie bijlage 1 en 3). Er is een ranglijst samengesteld met de beste en slechtste hbo-opleidingen, wat betreft hun arbeidsmarktpositie. Net als bij het mbo staat een technische opleiding op de nummer één positie: hbo mechatronica. Niet het allerhoogste maandsalaris, maar bijna iedereen heeft na deze opleiding een baan op het niveau en in de richting, er is weinig flexwerk en er is lage werkloosheid. Het hoogste bruto maandsalaris wordt echter behaald na de hbo-opleiding verloskunde. Dit zal ongetwijfeld ook een compensatie zijn voor de onregelmatige werktijden en werken in de nacht. Vrijwel iedereen vindt werk en dit is ook op het niveau en in de richting. Wél heeft een tamelijk klein gedeelte van de verloskundigen na anderhalf jaar een vaste baan. Verder doet een aantal andere technische en ICT-opleidingen het erg goed op de arbeidsmarkt, zoals blijkt uit de tabel. Maar ook een aantal opleidingen in de gezondheidszorg, zoals mondhygiëne,

3 optometrie en podotherapie. De top 20 wordt afgesloten met hbo-accountancy : dit is de hboopleiding die het best scoort op de arbeidsmarkt in het economische cluster. nr Beste arbeidsmarktpositie hbo nr Slechtste arbeidsmarktpositie hbo 1 HBO Mechatronica 1 HBO Oriëntaalse Talen en Communicatie 2 HBO Verloskunde 2 HBO Autonome beeldende kunst 3 HBO Embedded Systems Engineering 3 HBO Erfgoedprofessional 4 HBO Opleiding Mondhygiëne 4 HBO Antroposofische Gezondheidszorg 5 HBO Technische Informatica 5 HBO Culturele en Maatschappelijke Vorming 6 HBO Industriële Automatisering 6 HBO Productontwerp 7 HBO Leraar exact vak (2e gr) 7 HBO Sport, Gezondheid en Management 8 HBO Optometrie 8 HBO Toerisme en recreatie 9 HBO Informatica 9 HBO Ruimtelijke Ordening en Planologie 10 HBO Netwerk Infrastructuur Design 10 HBO Toegepaste psychologie 11 HBO Opleiding Podotherapie 11 HBO Hogere Europese Beroepen Opleiding 12 HBO tuigbouwkunde 12 HBO Music Management 13 HBO Scheepsbouwkunde 13 HBO Godsdienst-pastoraal werk 14 HBO Bedrijfskundige Informatica 14 HBO Sport en Bewegingseducatie 15 HBO Leraar taal (2e gr) 15 HBO Hoger Toeristisch en Recreatief Onderwijs 16 HBO Elektrotechniek 16 HBO Integrale Veiligheid 17 HBO HBO-ICT 17 HBO Creatieve Therapie 18 HBO Maritiem officier 18 HBO Social work 19 HBO Business IT & Management 19 HBO Pedagogiek 20 HBO Accountancy 20 HBO Visuele communicatie De hbo-opleiding met de slechtste arbeidsmarktpositie is hbo oriëntaalse talen en communicatie. Dit wil niet zeggen dat de opleiding inhoudelijk niet goed in elkaar steekt. Bij werkgevers is echter weinig behoefte aan deze afgestudeerden. Slechts 19% komt in de richting terecht en 44% moet een baan aanvaarden onder het hbo-niveau. Kennelijk zijn zij niet goed in staat om hun kennis en vaardigheden buiten hun vakgebied te benutten, want maar liefst één op de drie werkloos. De hbo-opleiding autonome beeldende kunst heeft de op één na slechtste arbeidsmarktpositie. Vooral het gemiddeld maandinkomen van schoolverlaters is erg laag en bijna driekwart heeft een flexbaan. Wél lijkt er sprake van enige verbetering, want in de laatste twee cohorten daalt de werkloosheid aanzienlijk en stijgt het maandloon flink. Verder scoort een aantal hbo-opleidingen op het gebied van gedrag en maatschappij slecht. Dit betreft bijvoorbeeld hbo culturele en maatschappelijke vorming, hbo toegepaste psychologie, hbo godsdienst-pastoraal werk, hbo sport en bewegingseducatie, hbo creatieve therapie, hbo social work en hbo pedagogiek. Vaak moeten deze schoolverlaters uitwijken onder hun niveau en buiten hun richting en accepteren dan lagere lonen en flexwerk. Verder is de arbeidsmarktpositie van de toeristische opleidingen al jarenlang slecht.

4 Voorlichting nodig Kiest de jongere puur uit interesse en worden de (soms nare) gevolgen genegeerd? Interesse is zeker de dominante drijfveer bij studiekeuzes. Maar recent onderzoek van hoogleraar D. Fouarge laat zien, dat jongeren zich niet alleen door interesses, maar ook door arbeidsmarktperspectieven laten leiden wanneer deze informatie wordt aangeboden. Er is soms zelfs sprake van een afruil tussen interessante studierichtingen en studierichtingen met betere arbeidsmarktperspectieven. Jongeren kiezen soms voor iets minder interessante studierichtingen wanneer de arbeidsmarktperspectieven beter zijn. Maar wordt deze informatie over arbeidsmarktperspectieven in de praktijk wel in voldoende mate aangeboden? Er zijn diverse indicaties dat de informatievoorziening aan studiekiezers suboptimaal is. Allereerst zijn studiekiezers zélf vaak ontevreden over de kwaliteit van de voorlichting. Slechts de helft van de mbo ers en een derde van de hbo ers is achteraf (zeer) tevreden over de voorlichting over de beroepsmogelijkheden die ze geboden is. Hier lijkt verbetering mogelijk. Een tweede indicatie is het gebruik van de soorten informatiebronnen. De belangrijkste informatiebronnen bij de keuze voor een vervolgstudie zijn de voorlichtingsdagen van de vervolgopleidingen en de meeloopdagen. Scholieren laten zich in hun studiekeuze vooral leiden door informatie die ze verkrijgen van vervolgopleidingen en niet door informatie van de school of van onafhankelijke instanties. Ook wordt er weinig gebruik gemaakt van de informatie van mentoren en decanen op de huidige school. Een derde indicatie voor een suboptimale informatievoorziening is onderzoek naar spijt van de opleidingskeuze. Deze blijkt samen te hangen met de diverse indicatoren van de arbeidsmarktpositie. Achteraf gezien zou een groot deel van de schoolverlaters met een opleiding met een goede arbeidsmarktpositie weer dezelfde opleiding kiezen. Schoolverlaters van opleidingen met een slechte arbeidsmarktpositie zouden achteraf vaak voor een andere opleiding hebben gekozen. Het besef over de gevolgen van de studiekeuze dringt pas later door. Het gaat er dus niet om dat studenten altijd de opleidingen met de beste arbeidsmarktpositie moeten kiezen. Er zijn echter sterke indicaties dat veel studenten zich onvoldoende bewust zijn van de gevolgen van de studiekeuze op de arbeidsmarkt. Een betere voorlichting en verwerking van deze informatie zou wellicht kunnen leiden tot bewustere keuzes. Het prijskaartje van de keuze is vaak pas achteraf bekend, zowel voor het individu als voor de maatschappij. Betere voorlichting kan spijt achteraf voorkomen en kunnen leiden tot een betere start op de arbeidsmarkt.

5 BIJLAGE 1 Gekozen aanpak Selectie data De schoolverlatersonderzoeken van het Researchcentrum van Onderwijs en Arbeidsmarkt worden jaarlijks gehouden. Elk jaar wordt een afstudeercohort genomen, dat na gemiddeld 1,5 jaar wordt geënquêteerd. Het laatste betreft cohort , dat in 2016 is ondervraagd. Er zijn schoolverlaters benaderd, waarvan 32% heeft gerespondeerd. Ter bepaling van de arbeidsmarktpositie van opleidingen is het gemiddelde genomen van de laatste vijf cohorten t/m De reden hiervoor is dat hierdoor een robuuster beeld ontstaat, dat minder gevoelig is voor tijdelijke (conjuncturele) schommelingen en op een groot aantal respondenten is gebaseerd. Hierdoor zijn ook opleidingen met minder gediplomeerden mee te nemen. Het boet hierdoor wel enigszins in op de actuele situatie. Om een vergelijking mogelijk te maken is zoveel mogelijk gekozen voor homogene groepen. De mboopleidingen worden onderling vergeleken, als ook de hbo-opleidingen. Hierbij is uitgegaan van de opleidingsclassificatie die ROA hanteert in het Schoolverlaters Informatie Systeem. Voor de bepaling van de arbeidsmarktpositie is een aantal selecties uitgevoerd: Alleen gediplomeerde schoolverlaters; Alleen voltijds hbo-bacheloropleidingen; Alleen mbo-opleidingen van de Beroeps Opleidende Leerweg (bol), van niveau 3 en 4; Alleen indien er genoeg respondenten zijn. Bij de gegevens over de arbeidsmarktintrede gaat het om ten minste 40 schoolverlaters die tot de beroepsbevolking behoren. Bij beroepsbevolking gaat het om de internationale definitie van beroepsbevolking, dus schoolverlaters die ten minste 1 uur per week (willen) werken, waarbij doorlerende studenten met een bijbaan buiten beschouwing zijn gelaten. Alleen opleidingen zijn meegenomen waar informatie beschikbaar is voor de volgende gegevens: werkloosheid op moment van enquêteren, bruto maandinkomen, percentage flexibel werk, percentage dat werk heeft op ten minste het onderwijsniveau en percentage dat werk heeft in of verwante richting. Wanneer één gegeven ontbreekt, is de opleiding niet meegenomen. Het percentage flexibel werk is uitsluitend gebaseerd op het laatste cohort, omdat eerdere gegevens niet vergelijkbaar zijn. Selectie factoren Er is ervoor gekozen om vijf arbeidsmarktindicatoren te combineren en ze elk een gelijk gewicht te geven. De aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt uit zich namelijk op verschillende manieren, die overigens wel een zekere mate van samenhang vertonen en allen staan voor de latente variabele arbeidsmarktpositie. Uitsluitend de factor werkloosheid is vaak niet informatief genoeg. Er zijn weinig schoolverlaters werkloos, ook omdat men niet snel of lang in aanmerking komt voor een uitkering. Door een klein aantal uren te werken is er bovendien geen sprake van werkloosheid, maar wel van een laag maandinkomen. Naast werkloosheid, is daarom het bruto maandsalaris meegenomen. Er is gekozen voor het bruto maandsalaris en niet voor het bruto uurloon omdat een zeer fors deel van de werkende schoolverlaters met kleine baantjes meer uren wil werken. Kennelijk is deeltijdwerk meestal geen vrijwillige keuze, maar een uitvloeisel van beperkte arbeidsmarktkansen. Het is dan reëler om de maandlonen nemen. Nadeel van deze keuze is dat er

6 soms wél sprake is van een vrijwillige keuze om weinig uren te werken, bijvoorbeeld omdat het een leerbaan betreft of omdat werk wordt gecombineerd met zorgtaken. Daarnaast blijft nog een aantal andere factoren vaak onderbelicht bij een focus op alleen werkloosheidscijfers: werken onder het niveau en werken in een andere richting. Beiden worden opgevat als indicaties van een slechte arbeidsmarktpositie en beiden correleren met een lage baantevredenheid. Als vijfde en laatste factor is het werken met een flexibel contract. Een flexibele aanstelling betreft een aanstelling als uitzendkracht, oproepkracht e.d. of een aanstelling in tijdelijke dienst. Dit gaat gepaard met werk- en inkomensonzekerheid, wat als onwenselijk worden gezien. De combinatie van deze vijf indicatoren geeft een robuuster en evenwichtiger beeld. De analyse is identiek van een soortgelijke UWV-analyse twee jaar eerder, met soortgelijke uitkomsten. Er is geen rekening gehouden met het feit dat de arbeidsmarktpositie van de gediplomeerden van een opleiding na verloop van tijd kan toe- of afnemen. Dit kan in het voordeel werken van smallere opleidingen. Bredere opleidingen zouden na verloop van tijd in het voordeel kunnen zijn, zodra flexibiliteit nodig of wenselijk is. De analyse is identiek van een soortgelijke UWV-analyse twee jaar eerder, met soortgelijke uitkomsten. Een goede arbeidsmarktpositie wordt gekenmerkt door een lage (start-)werkloosheid, een hoog bruto maandinkomen, een laag percentage flexibel werk, een hoog percentage werk op ten minste het onderwijsniveau en hoog percentage werk in de of verwante richting. Van alle vijf de arbeidsmarktindicatoren zijn Z-scores berekend, apart voor de bol3/4-opleidingen en hbo-opleidingen. De arbeidsmarktpositie van een opleiding is bepaald door het gemiddelde te nemen van de vijf Z-scores. Er is bovendien een gevoeligheidsanalyse uitgevoerd door te variëren in de gewichten van de factoren. Hierdoor kunnen sommige opleidingen soms iets stijgen of dalen op de ranglijst. De invloed is echter beperkt door een hoge onderlinge correlatie van de vijf factoren. De ranglijst geeft de positie ten opzichte van elkaar weer, wat betreft arbeidsmarktuitkomsten. Het is geen directe maat voor de kwaliteit van de opleiding, maar geeft aan in hoeverre schoolverlaters een goede start maken op de arbeidsmarkt.

7 BIJLAGE 2 Opleidingen bol 3/4 naar arbeidsmarktpositie (gunstige top 10 groen; ongunstige top 10 rood) rang Studierichting loosheid Bruto maandinkomen Flexibel werk op niveau 1 BOL4 Procestechniek 0% % 84% 96% 2 BOL4 Scheepvaart 6% % 90% 97% 3 BOL4 Operationele techniek 1% % 84% 90% 4 BOL3 Machinebouw mechatronica 3% % 82% 82% 5 BOL3 Haven en vervoer 4% % 86% 92% 6 BOL4 Verpleging en verzorging 1% % 97% 95% 7 BOL3 Scheepvaart 6% % 87% 83% 8 BOL4 Engineering (technicus) 3% % 84% 88% 9 BOL4 Plantenteelt 2% % 82% 79% 10 BOL3 Verpleging en verzorging 2% % 90% 93% 11 BOL3 Grond-, water- en wegenbouw 1% % 68% 80% 12 BOL4 Assistenten gezondheidszorg 4% % 93% 92% 13 BOL4 Haven en vervoer 4% % 75% 66% 14 BOL4 Motorvoertuigen 2% % 72% 72% 15 BOL4 Maatschappelijke zorg 6% % 86% 86% 16 BOL4 Vliegtuigtechnieken 5% % 82% 75% 17 BOL4 Bouw 3% % 73% 67% in richting 18 BOL4 Laboratoriumtechniek 11% % 90% 85% 19 BOL3 Motorvoertuigen 14% % 65% 74% 20 BOL4 Automatisering 12% % 81% 75% 21 BOL4 Transport en logistiek 4% % 86% 65% 22 BOL4 Horeca, instellingskeuken en contractcatering 6% % 68% 71% 23 BOL4 Houtbewerking en woninginrichting 5% % 68% 62% 24 BOL3 Horeca, instellingskeuken en contractcatering 5% % 63% 82% 25 BOL4 Uiterlijke verzorging 2% % 78% 66% 26 BOL4 Groene ruimte 10% % 72% 71% 27 BOL3 Brood- en banketbakken 4% % 60% 57% 28 BOL4 Maatschappelijke dienstverlening 8% % 77% 69% 29 BOL3 Maatschappelijke dienstverlening 9% % 74% 77% 30 BOL4 Sport en bewegen 4% % 69% 54% 31 BOL3 Beveiliging 7% % 57% 58% 32 BOL4 Groothandel/distributie 5% % 67% 45% 33 BOL4 Secretarieel 10% % 78% 64% 34 BOL3 Groene ruimte 10% % 63% 73% 35 BOL4 Sociaal-pedagogisch werk 8% % 72% 66% 36 BOL4 Dierverzorging en veterinaire ondersteuning 7% % 67% 58% 37 BOL4 Bedrijfsadministratief 13% % 72% 63% 38 BOL4 Graf. techn, communicatie, audiovisueel en multimedia 11% % 64% 54% 39 BOL3 Uiterlijke verzorging 6% % 60% 61%

8 rang Studierichting loosheid Bruto maandinkomen Flexibel werk op niveau in richting 40 BOL3 Houtbewerking en woninginrichting 15% % 53% 68% 41 BOL3 Sociaal pedagogisch werk 10% % 71% 70% 42 BOL4 Commercieel 11% % 64% 43% 43 BOL4 Toerisme, recreatie en reizen 9% % 63% 42% 44 BOL4 Artiest (drama) 3% % 48% 42% 45 BOL4 Facilitaire dienstverlening 7% % 48% 45% 46 BOL3 Secretarieel 16% % 68% 57% 47 BOL3 Detailhandel/ambulante handel 9% % 53% 51% 48 BOL4 Sociaal-cultureel werker 8% % 69% 40% 49 BOL3 Sport en bewegingsleider 8% % 54% 44% 50 BOL3 Graf. techn, communicatie, audiovisueel en multimedia 16% % 60% 60% 51 BOL4 Economisch-juridisch 13% % 74% 43% 52 BOL4 Detailhandel/ambulante handel 9% % 55% 45% 53 BOL3 Bloemschikken en bloemhandel 14% % 59% 48% 54 BOL3 Dierverzorging en veterinaire ondersteuning 10% % 50% 45% 55 BOL4 Mode en kleding (presentatie) 6% % 53% 40% 56 BOL3 Groothandel/distributie 5% % 51% 34% 57 BOL3 Bedrijfsadministratief 21% % 67% 50% 58 BOL3 Toerisme, recreatie en reizen 15% % 55% 40% 59 BOL3 Automatisering 24% % 55% 52% BOL niveau 3/4 Totaal 8% % 70% 65%

9 BIJLAGE 3 Voltijds opleidingen hbo bachelor naar arbeidsmarktpositie (gunstige top 20 groen; ongunstige top 20 rood) rang Studierichting loosheid Bruto maandinkomen Flexibel werk op niveau 1 HBO Mechatronica 2% % 92% 93% 2 HBO Verloskunde 1% % 99% 96% 3 HBO Embedded Systems Engineering 0% % 96% 91% 4 HBO Opleiding Mondhygiëne 2% % 98% 97% 5 HBO Technische Informatica 3% % 92% 89% 6 HBO Industriële Automatisering 0% % 90% 90% 7 HBO Leraar exact vak (2e gr) 2% % 96% 93% 8 HBO Optometrie 0% % 97% 97% 9 HBO Informatica 3% % 94% 86% 10 HBO Netwerk Infrastructuur Design 1% % 87% 84% 11 HBO Opleiding Podotherapie 0% % 97% 97% 12 HBO tuigbouwkunde 3% % 93% 94% 13 HBO Scheepsbouwkunde 0% % 98% 85% 14 HBO Bedrijfskundige Informatica 5% % 93% 84% 15 HBO Leraar taal (2e gr) 3% % 95% 93% 16 HBO Elektrotechniek 3% % 90% 90% 17 HBO HBO-ICT 5% % 94% 85% 18 HBO Maritiem officier 1% % 51% 96% 19 HBO Business IT & Management 4% % 94% 80% 20 HBO Accountancy 4% % 91% 93% 21 HBO Medisch Beeldvormende en Radiotherapeutische Technieken 4% % 93% 95% 22 HBO Luchtvaarttechnologie 7% % 96% 89% 23 HBO Autotechniek 4% % 88% 85% 24 HBO Civiele Techniek 5% % 89% 93% 25 HBO Orthoptie 0% % 86% 96% 26 HBO AOT Techniek 3% % 70% 84% 27 HBO Technische Bedrijfskunde 3% % 90% 77% 28 HBO Chemische Technologie 8% % 90% 87% 29 HBO Docent muziek 1% % 91% 90% 30 HBO Aviation 4% % 84% 73% 31 HBO Business Administration in Hotel Management 5% % 87% 73% 32 HBO Engineering, Design and Innovation 5% % 86% 86% 33 HBO Informatie en Communicatie Technologie 9% % 90% 84% 34 HBO Fiscaal Recht en Economie 5% % 91% 85% 35 HBO Technische Natuurkunde 5% % 93% 86% 36 HBO Bedrijfseconomie 5% % 87% 84% 37 HBO Leraar maatschappij vak (2e gr) 5% % 90% 88% 38 HBO Opl. tot Fysiotherapeut 5% % 95% 92% 39 HBO Logistiek en Economie 3% % 82% 84% 40 HBO Huidtherapie 2% % 94% 96% in richting 41 HBO Financial Services Management 4% % 79% 76% 42 HBO Industrieel Produdukt Ontwerpen 6% % 91% 85%

10 rang Studierichting loosheid Bruto maandinkomen Flexibel werk op niveau 43 HBO Opleiding tot Verpleegkundige 2% % 65% 94% 44 HBO Logistiek en Technische Vervoerskunde 7% % 81% 84% 45 HBO Docent drama 3% % 95% 90% 46 HBO Opleiding voor Ergotherapie 4% % 84% 91% 47 HBO Business Management 0% % 89% 52% 48 HBO Bouwtechnische Bedrijfskunde 8% % 88% 78% 49 HBO Docent dans 2% % 75% 79% in richting 50 HBO Vertaalacademie 5% % 90% 76% 51 HBO Technologie Groene sector 5% % 79% 79% 52 HBO Opleiding voor Logopedie 4% % 88% 92% 53 HBO Bedrijfsmanagement MKB 5% % 82% 66% 54 HBO Educatie Groene sector 7% % 85% 84% 55 HBO Chemie 7% % 80% 87% 56 HBO Opl. tot Oefentherapie-Mensendieck 6% % 81% 83% 57 HBO Applied Science 6% % 81% 86% 58 HBO Bouwmanagement en Vastgoed 8% % 88% 75% 59 HBO Game Architecture and Design 10% % 84% 72% 60 HBO 2e gr Nederlandse Gebarentaal/Tolkenopleiding 3% % 84% 78% 61 HBO Commerciële Economie 7% % 81% 68% 62 HBO International Business and Management Studies 13% % 85% 65% 63 HBO Hoger Hotelonderwijs 6% % 74% 69% 64 HBO Technische Commerciële Confectiekunde 9% % 80% 75% 65 HBO Vastgoed en Makelaardij 6% % 81% 69% 66 HBO Communication & Multimedia Design 9% % 82% 68% 67 HBO Leraar basis-/speciaal onderwijs 7% % 91% 91% 68 HBO International Business and Languages 10% % 80% 60% 69 HBO Small Business en Retail Management 5% % 72% 57% 70 HBO Food design and innovation 5% % 68% 53% 71 HBO Leraar lichamelijke opvoeding 3% % 77% 86% 72 HBO Gezondheidszorg Technologie 5% % 78% 62% 73 HBO Bouwkunde 9% % 75% 78% 74 HBO Bedrijfskunde MER 7% % 80% 59% 75 HBO Oefentherapie Cesar 2% % 80% 83% 76 HBO Biologie en Medisch Laboratoriumonderzoek 8% % 75% 87% 77 HBO Personeel en Arbeid 7% % 76% 70% 78 HBO Media, Informatie en Communicatie 8% % 78% 60% 79 HBO Management, Economie en Recht 8% % 76% 61% 80 HBO Theatermaker 2% % 76% 65% 81 HBO People and Business Management 8% % 72% 67%

11 rang Studierichting loosheid Bruto maandinkomen Flexibel werk op niveau in richting 82 HBO Technische Commerciële Textielkunde 13% % 78% 71% 83 HBO Wiskunde 19% % 84% 71% 84 HBO Bestuurskunde/Overheidsmanagement 11% % 78% 47% 85 HBO Landbouw 8% % 66% 69% 86 HBO Opl. Bewegingsagogie/Psychomotorische 2% % 63% 84% Therapie 87 HBO Built Environment 10% % 76% 77% 88 HBO Communicatiesystemen 14% % 81% 65% 89 HBO Farmakunde 9% % 61% 91% 90 HBO Communicatie 9% % 77% 62% 91 HBO Facility Management 7% % 73% 59% 92 HBO Sport, Management en Ondernemen 4% % 72% 42% 93 HBO Sociaal-Juridische Dienstverlening 10% % 74% 75% 94 HBO Kunst en Techniek 10% % 77% 63% 95 HBO Groene ruimte 11% % 75% 70% 96 HBO Event Management 2% % 65% 41% 97 HBO Danser 5% % 70% 78% 98 HBO Bewegingstechnologie 11% % 70% 60% 99 HBO Commercieel Management 13% % 70% 67% 100 HBO Milieukunde 20% % 84% 79% 101 HBO Journalistiek 11% % 79% 62% 102 HBO Informatiedienstverlening en - management 15% % 75% 67% 103 HBO Trade Management gericht op Azië 14% % 76% 53% 104 HBO Docent beeldende kunst en vormgeving 7% % 68% 73% 105 HBO Musicus 5% % 72% 64% 106 HBO Rechten 9% % 73% 65% 107 HBO Verkeerskunde 16% % 83% 74% 108 HBO Integrale Veiligheidskunde 8% % 66% 51% 109 HBO Sociaal Pedagogische Hulpverlening 5% % 42% 87% 110 HBO Toegepaste Biologie 14% % 75% 70% 111 HBO Sport en Bewegen 5% % 57% 52% 112 HBO Maatschappelijk en Dienstverlening 8% % 57% 78% 113 HBO Sportmarketing & Management 11% % 76% 52% 114 HBO Voeding en Diëtiek 8% % 69% 68% 115 HBO International Business 21% % 78% 54% 116 HBO Voortgezette opleiding muziek 4% % 34% 75% 117 HBO Media en Entertainment Management 11% % 72% 44% 118 HBO Hogere Juridische Opleiding 15% % 68% 60% 119 HBO Vormgeving algemeen 7% % 64% 55% 120 HBO Ruimtelijk ontwerp 10% % 70% 62% 121 HBO Vrijetijdsmanagement 9% % 64% 42%

12 rang Studierichting loosheid Bruto maandinkomen Flexibel werk op niveau in richting 122 HBO Visual Art and Design Management 8% % 70% 48% 123 HBO Theatre Management 5% % 67% 60% 124 HBO Visuele communicatie 7% % 66% 55% 125 HBO Pedagogiek 7% % 46% 84% 126 HBO Social work 8% % 50% 80% 127 HBO Creatieve Therapie 8% % 59% 73% 128 HBO Integrale Veiligheid 9% % 57% 40% 129 HBO Hoger Toeristisch en Recreatief Onderwijs 11% % 58% 49% 130 HBO Sport en Bewegingseducatie 5% % 55% 51% 131 HBO Godsdienst-pastoraal werk 8% % 76% 60% 132 HBO Music Management 9% % 63% 32% 133 HBO Hogere Europese Beroepen Opleiding 17% % 77% 36% 134 HBO Toegepaste psychologie 11% % 64% 50% 135 HBO Ruimtelijke Ordening en Planologie 12% % 65% 43% 136 HBO Toerisme en recreatie 11% % 57% 48% 137 HBO Sport, Gezondheid en Management 11% % 59% 41% 138 HBO Productontwerp 9% % 60% 49% 139 HBO Culturele en Maatschappelijke Vorming 9% % 55% 50% 140 HBO Antroposofische Gezondheidszorg 10% % 41% 65% 141 HBO Erfgoedprofessional 8% % 53% 45% 142 HBO Autonome beeldende kunst 11% % 60% 46% 143 HBO Oriëntaalse Talen en Communicatie 32% % 56% 19% HBO voltijd 7% % 76% 75%