Het tweede Vaticaanse concilie heeft vijftig jaar geleden omtrent de liturgie een belangrijke doelstelling geformuleerd:

Transcriptie

1 LITURGIE Het tweede Vaticaanse concilie heeft vijftig jaar geleden omtrent de liturgie een belangrijke doelstelling geformuleerd: Wil echter de liturgie deze volle werkdadigheid bereiken, dan moeten de gelovigen met de juiste innerlijke gesteltenis opgaan naar de heilige liturgie, hun geest doen overeenstemmen met hun woorden en medewerken met Gods genade om deze niet tevergeefs te ontvangen. Daarom moeten de herders van de Kerk ervoor zorgen, dat bij de liturgische handeling niet alleen de wetten omtrent een geldige en geoorloofde viering worden onderhouden, maar ook dat de gelovigen er bewust, actief en met vrucht aan deelnemen. (SC 11) Onze Moeder de heilige Kerk verlangt er vurig naar, dat alle gelovigen worden gebracht tot dat volledig, bewust en actief deelnemen aan de liturgische vieringen waar de aard van de liturgie zelf om vraagt (SC 14) Bewuste, actieve en vruchtbare deelname aan de liturgie is voor vele mensen die hebben deelgenomen aan de gespreksronde een cruciaal element voor de toekomst van onze kerk. Niet alleen in de gesprekken over knooppunt twee (Viering en gebed) kwam dit naar voor. Alle knooppunten hebben aanleiding gegeven om te spreken over liturgie. Het toont hoe centraal kerkbetrokken mensen het vierende element plaatsen in hun denken over de kerk. Het is duidelijk dat de aangehaalde liturgische doelstelling van Vaticanum II vandaag niet is gerealiseerd in nogal wat geloofsgemeenschappen. Uit de verslagen van de gespreksronde blijkt dat het overgrote deel van de deelnemers een kloof ervaart tussen liturgie en leven. Deze kloof vertaalt zich onder andere in een dalend aantal deelnemers, de bijna totale afwezigheid van jongeren en jonge gezinnen en een gebrek aan actieve deelname tijdens onze vieringen. Het fundamentele probleem is wellicht breder dan enkel de beleving van liturgie. Recent verklaarde de bisschop in een interview: Onze problemen komen eerder van binnenuit. Wij beleven in het westen een worsteling met de godsvraag zelf. Is er een God? Is het een God die luistert, tot wie je kunt bidden? Als er vandaag minder volk in de kerk zit dan vroeger, heeft het vooral met die vragen te maken 1 De afstand tussen het dagelijkse leven en de christelijke blijde boodschap is een obstakel voor het deelnemen aan het leven van de Kerk in het algemeen en aan de liturgie in het bijzonder. Professor Geldhof spreekt in deze context over liturgievreemd leven als tegenhanger van de zogenaamde levensvreemde liturgie. Werken aan Kerk en liturgie heeft slechts zin als het kadert in het werken aan een verdieping van de spiritualiteit: de beleving van de relatie met de Christus die mensen roept en zendt om te leven vanuit het visioen van het Rijk Gods. Enkel zo kan de liturgische beleving doorwerken in het dagelijkse leven en krijgt de band tussen vieren, verkondigen en dienen gestalte. Het liturgische vraagstuk is in wezen dus een spiritualiteitvraagstuk. Het kan niet volstaan te sleutelen aan de buitenkant van de liturgische vormgeving. Het moet 1 Cf. De Standaard april 2012, p. 27

2 duidelijk zijn dat de relatie tussen God, mens en wereld aan de orde is. Daar zit de belangrijkste uitdaging voor onze kerkgemeenschappen. Toegespitst op de liturgie worden twee problemen vaak aangehaald: de verbinding van het voorgaan met het sacramentele ambt en de afstand die mensen ervaren tegenover de liturgische taal. We gaan dieper in op deze twee punten. 1. Voorgangers De afwezigheid van inwonende priesters in de kerkgemeenschappen vormt de directe aanleiding tot het zoeken naar alternatieve oplossingen. Achterliggend is de overtuiging dat een levende, authentieke liturgie thuishoort in de lokale gemeenschap met een voorganger die betrokken is op de plaatselijke omstandigheden. Liever dan aan te sluiten bij een eucharistische gemeenschap veraf, kiezen velen voor een liturgische samenkomst ter plekke. Daarom klinkt de oproep om ook niet-gewijden een plaats te geven als volwaardig voorganger in liturgische samenkomsten op zondag. Zo komt tegelijk een dieperliggende onvrede aan het licht. Zeer veel kerkbetrokken mensen ervaren de toelatingsvoorwaarden tot het sacramentele ambt als onaanvaardbaar en onrechtvaardig. Een kerkelijke hiërarchie die hierover weigert in gesprek te gaan, wordt op den duur zelf ervaren als problematisch. Wij erkennen deze vraagstukken en weten dat de genoemde onvrede breed verspreid is: bij mensen die zich gedeeltelijk identificeren met onze kerkgemeenschap en bij geëngageerde sleutelfiguren, bij vrouwen en mannen, bij jong en oud, bij priesters, diakens en pw s, bij professionelen en vrijwilligers. Tegelijk maken wij als kerkgemeenschap van het bisdom Antwerpen deel uit van de universele kerk. Een diocesaan beleid kan geen ingrijpende stappen ondernemen met betrekking tot het sacramentele ambt en de vormgeving van de sacramenten. De onvermijdelijke spanning is voor velen een bron van lijden en frustratie. Welke stappen kunnen wij ondernemen om tegemoet te komen aan de noden en verzuchtingen van onze lokale gemeenschappen en verbonden te blijven met de universele kerk? Een mogelijkheid zou erin kunnen bestaan gebedsleiders te mandateren om voor te gaan in woord- en communiediensten op zondag. In een aantal geloofsgemeenschappen bestaat deze liturgische vorm al vele jaren. Op andere plaatsen is dit nog niet ingeburgerd. Hoe dan ook zijn duidelijke richtlijnen nodig om de praktijken op elkaar af te stemmen. Het systeem van mandatering van voorgangers in uitvaartliturgie biedt daartoe een model. We moeten ook erkennen dat de stappen die wij hieromtrent kunnen nemen niet de fundamentele liturgische kwesties zullen oplossen. De kwaliteit van de liturgie hangt niet uitsluitend af van de - al dan niet sacramentele - voorganger. De kwaliteit van een geloofsgemeenschap is niet enkel verbonden met wie in deze gemeenschap voorgaat. 2. Taal Velen ervaren de taal van onze liturgie als vreemd en onbegrijpelijk. Vooral de verbale taal komt daarbij in het vizier. Woorden die in onze liturgie klinken, worden in het dagelijkse leven niet of anders gebruikt. Concepten zijn beladen met historische balast. Inhouden lijken niet van deze tijd. Vanuit deze ervaring klinkt de roep naar een nieuwe taal, die wel van deze tijd is en aansluiting vindt bij het leven. In de verslagen van de gespreksronde wordt op dit vlak een ongelijktijdigheid zichtbaar. Een groot aantal plaatselijke gemeenschappen heeft op dit vlak de voorbije veertig jaar geëxperimenteerd. In kinder-, jeugd- en gezinsvieringen, in dopen,

3 huwelijken, schoolvieringen en begrafenissen heeft men gewerkt met teksten op het niveau van de aanwezigen. Op een aantal plaatsen is dit niet gebeurd en worden de liturgische teksten gebruikt zoals die in de goedgekeurde liturgische boeken te vinden zijn. Hier en daar grijpen mensen terug naar de liturgie van voor Vaticanum II. Vanuit de verschillende realiteiten klinkt een gelijkaardig signaal. Er is een verlies aan dynamiek en een groeiende vermoeidheid. Het wordt moeilijker om mensen te motiveren deel te nemen en zeker om zich te engageren om mee te werken. Het probleem van de taalkloof situeert zich op de eerste plaats in de bijbel. Zowel op vormelijk als inhoudelijk vlak is het niet vanzelfsprekend om zich te plaatsen in de wereld van de bijbelse taal. Belangrijke elementen van de bijbelse woordenschat staan ver van het dagelijks taalgebruik, worden niet of nauwelijks begrepen en zijn beladen met historische balast. De weerbarstigheid van deze taal wegfilteren, is echter geen oplossing. Het doet geen recht aan de blijde boodschap die we hebben ontvangen. Onze opdracht is het de verbinding te maken tussen de bijbelse taal en onze geleefde realiteit. Dit behoort tot de doelen van verkondiging en catechese en krijgt vlees en bloed in de diaconale zorg. De liturgie staat niet op de eerste plaats ten dienste van deze doelen. Gebed en viering hoeven niet nuttig en efficiënt te zijn. Ze bieden een rituele verdieping en een symbolische beleving van de relatie met de drie-ene God, in de gemeenschap van de kerk. In deze context is het problematisch dat velen in hun denken en spreken de kerkelijke activiteit beperken tot de liturgische samenkomst. Dit doet onrecht aan het wezenlijke belang van verkondiging en diaconie en stelt te hoge verwachtingen aan de liturgische samenkomsten. De overbrugging van de taalkloof vraagt op de tweede plaats ook specifiek liturgische inspanningen. De overgeleverde woorden en rituele handelingen werken pas als deelnemers de diepmenselijke dimensie ervan ervaren. Het verstaan van de woorden kan slechts groeien in een context van beleving. Terecht verwoorden vele mensen een allergie tegen woorden en gebaren die een betekenisloze gewoonte zijn geworden of de krampachtige uitvoering van regels en voorschriften. Cruciaal voor onze liturgie is de ervaring dat de bijbelse taalwereld ons leven kleur en richting geeft. Authentieke voorgangers die de boodschap uitstralen spelen daarin een belangrijke rol. Andere deeltaken binnen de liturgie dragen daar evenzeer toe bij. Zo mogelijk nog belangrijker is de vierende gemeenschap. In de herwaardering en verduidelijking van de verscheidenheid in taken wordt de actieve betrokkenheid van de gemeenschap gerealiseerd. Het gevoel deel uit te maken van een groep mensen die een gezamenlijk richtpunt hebben, is echter niet vanzelfsprekend in onze kerken. Velen noemen dit een enorm gemis. Er zijn te weinig plaatsen in ons bisdom waar mensen deze ervaring kunnen opdoen. Daaraan moeten we werken. Dit mag echter niet betekenen dat we liturgie gaan beschouwen als een consumptiegoed dat we aan de man willen brengen. Wie aan een dienst deelneemt, is geen toeschouwer of gebruiker. Bidden en vieren moet je leren. Daarin mag je enige begeleiding verwachten. Daarom is een geleidelijk proces van initiatie belangrijk. Dit geldt voor alle sacramenten van onze kerk. Zij kunnen niet zonder een mysterievolle taal. Een sacrament kan pas raken als het mysterie gevoeld wordt. Een vernieuwde ontdekking van de specifieke inhoud van de kerkelijke sacramenten zal bijdragen tot een diepere worteling in de kerkelijke liturgie. Aangezien catechisten en voorgangers

4 hiervoor in de eerste plaats verantwoordelijkheid dragen, is het belangrijk dat zij zich hierin blijven verdiepen. De liturgische ervaringen in de gemeenschap van Taizé maken bijvoorbeeld duidelijk dat jonge christenen een dorst hebben naar zo n manier van geloofsbeleving. Cruciaal is dan telkens de inbedding in een ruimere beleving. Voor priesters en dominees zou er een pedagogie moeten komen die hen tracht te zeggen: Wat het meest kan raken is een mooie eenvoudige viering. Sommigen hebben bij momenten de indruk dat het gedaan is. Dat de mensen het beu zijn. Dat is een zeer grote vergissing. Zij moeten de kracht van de liturgie herontdekken. In het Westen moeten wij in de parochies werkelijk de zin voor het mysterie hervinden. 2 Initiatieven als Taizé, Wereldjongerendagen en abdijdagen sterken de overtuiging dat de liturgie slechts tot haar recht komt als ze een plaats krijgt in een levende ervaring van ontmoeting, stilte, gebed, dienstbaarheid en gemeenschap. Op zo n momenten blijkt de kloof tussen bijbelse taal en dagelijkse ervaring niet onoverkomelijk en worden liturgische vieringen vanzelf hoogtepunt en bron. Liturgie valt in het denken en spreken van vele kerkbetrokken mensen samen met de Eucharistie. Dat is spijtig. Het brede palet van rituelen, woorddiensten, gebedsdiensten, meditatiediensten en contemplatieve diensten wordt dan uit het oog verloren terwijl je juist daar de mogelijkheid tot een laagdrempelig aanbod aantreft. Het jongste liturgische congres riep in deze context op om de kansen te zien die volksreligiositeit biedt om verbinding te maken tussen diepmenselijke verlangens en evangelische bewogenheid. Zegeningen, sacramentaliën, bedevaarten en sacrale rituelen spelen op dat vlak in op zeer aanwezige vragen van mensen in onze samenleving. Ook het openstellen van kerkelijke ruimtes kan daartoe bijdragen. Het valt op dat nogal wat mensen in de knooppuntgesprekken de honger vermelden naar stilte en rust. Sacrale ruimtes bieden een duidelijk aanknopingspunt met het verlangen van jong en oud in onze samenleving. Dit alles vraagt inzet en doorzettingsvermogen. De weerbarstigheid maakt het niet gemakkelijk om het hart van de liturgie te ontdekken en te ervaren. Dit geleidelijke proces kan slechts slagen in het kader van een permanente initiatie. Strategische doelen 1. Liturgische samenkomst op zondag Elke gelovige kan de zondag vieren in een kerkgebouw in zijn buurt. Hij kan deelnemen aan een eucharistieviering in een zogenaamde zondagskerk of hij kan deelnemen aan een woord- en communiedienst in het kerkgebouw van de plaatselijke geloofsgemeenschap. Er komen eenduidige richtlijnen over woord- en communiediensten op zondag: zowel de legitimering van de vorm als de afbakening ervan worden daarin duidelijk gemaakt. Een commissie wordt opgericht die tegen juni 2013 het volgende realiseert: o orde van dienst van de woord- en communiedienst bepalen 2 O. Clément, Taizé. Un sens à la vie. Lettre-préface de frère Roger, de Taizé, Paris, Bayard/Centurion, 1999, 69

5 o systeem ontwikkelen van mandatering van lekengebedsleiders die voorgaan tijdens de woord- en communiedienst analoog aan dat van de uitvaartvoorgangers o relatie tussen de eucharistie en de woord- en communiedienst verhelderen o relatie tussen een plaatselijke geloofsgemeenschap en de grotere eucharistische gemeenschap verhelderen o inbedding in de plaatselijke geloofsgemeenschap: waar? wanneer? onder welke voorwaarden?... o inbedding in de brede kerkelijke context: keuzes onderbouwen vanuit theologische, canonieke en ecclesiologische inzichten o Uitgewerkte modellen aanreiken die concrete hulpmiddelen bieden Op verschillende momenten tijdens de totstandkoming van de uitwerking toetst de commissie de voorgestelde keuzes bij pastores en liturgische trekkers. Een werkgroep wordt opgericht om het proces van de implementatie te begeleiden: zij zorgen ervoor dat mensen bereid zijn mee te werken aan de gemaakte keuzes, op de eerste plaats de pastores en de gebedsleiders, in tweede instantie de brede gemeenschap. o Vormings- en begeleidingstraject opzetten voor voorgangers o Mensen die de cursus gebedsleider hebben gevolgd samenbrengen en uitnodigen tot medewerking aan dit project. o Vorming bieden aan wie zich nieuw aandient om deze taak op te nemen. o Good practices aanreiken

6 2. Kwaliteit van het liturgische vieren Zowel bij liturgische verantwoordelijken als bij deelnemers aan liturgie is significante vooruitgang geboekt in de realisatie van de liturgische opdracht van Vaticanum II: te werken aan actieve, bewuste en vruchtbare deelname. 2.1 Goede liturgie De kwaliteit van de liturgische diensten verhoogt door de graad van deelname van de deelnemers. De werkgroep liturgische vorming van CCV in het bisdom Antwerpen verdiept zich verder in de opdracht van Vaticanum II om gelovigen binnen te leiden in de liturgie opdat ze er actief, bewust en met vrucht aan kunnen deelnemen. Centraal staat de vraag hoe je mensen kan helpen de kloof tussen leven en liturgie te overbruggen. De leidraad wat betreft de visie op liturgie staat verwoord in het boek De liturgie begrijpen van Paul De Clerck. De werkgroep liturgische vorming van CCV in het bisdom Antwerpen zet vanuit het studiewerk initiatieven op om liturgische verantwoordelijken in ons bisdom te sensibiliseren en hun vorming aan te reiken omtrent het toewerken naar actieve, bewuste en vruchtbare deelname. Liturgische verantwoordelijken nemen initiatieven in hun geloofgemeenschappen om deelnemers aan liturgische diensten warm te onthalen en hen binnen te leiden in de dynamiek van de dienst. De diocesane beleidsverantwoordelijken ondersteunen de randvoorwaarden voor het vieren van goede liturgie: de kwaliteit van de ruimtes, van de muziek, van de logistieke voorwaarden. De diocesane beleidsverantwoordelijken gaan naar geloofsgemeenschappen toe om de diocesane visie op liturgie te verduidelijken en door te geven. 2.2 Geïntegreerde liturgie Liturgische diensten zijn op een aantal plaatsen in het bisdom ingebed in het bredere concept van de catechetische gemeenschap. CCV in het bisdom Antwerpen sensibiliseert pastorale verantwoordelijken verder omtrent catechetische gemeenschappen en reikt modellen aan om dit gestalte te geven in de concrete pastoraal. Plaatselijke verantwoordelijken die geloven in het concept verbinden verkondiging, diaconie en liturgie in intergenerationele samenkomsten waar de initiatiesacramenten doop, vormsel en eucharistie de hefboom zijn om mensen uit te nodigen. In deze samenkomsten is de (her)initiatie van alle betrokkenen het doel. Het diocesane beleid ondersteunt deze initiatieven maximaal door inzet van mensen en middelen. 2.3 Levensnabije heilige plaatsen en momenten Een breed aanbod van rituelen, meditatieplekken en spirituele initiatieven speelt in op het diepmenselijke verlangen naar zin.

7 Het diocesane beleid ontwikkelt een visietekst waarin de kansen en de valkuilen van volksreligiositeit worden verkend. Tevens reikt deze tekst ideeën aan over de realisatie van concrete projecten. Zowel op lokaal als op decanaal en diocesaan niveau worden regelmatig initiatieven genomen die ingaan op het verlangen naar volksreligiositeit en devotie. Kerkgebouwen zijn op zoveel mogelijk momenten open en bieden kans tot rust, stilte, gebed, ontmoeting en gesprek. Plaatselijke verantwoordelijken vormen een team van mensen die zorgen voor permanentie en voor onthaal. Kunst en cultuur van het kerkgebouw worden in de mate van het mogelijke geactiveerd als instrument van verkondiging en catechese.