Sectorinstituut Openbare Bibliotheken. Meerjarenplan Datum: 16 juli 2012 Versie: 1.0

Transcriptie

1 Sectorinstituut Openbare Bibliotheken Meerjarenplan Datum: 16 juli 2012 Versie: 1.0 1

2 Inhoud 1. Inleiding Achtergrond Doel document Leeswijzer Omgevingsanalyse en huidige situatie Omgevingsanalyse Over de sector Bestuurlijke inrichting en stakeholders binnen de sector Ontwikkelingen in de sector Huidige situatie SIOB en bereikte resultaten Conclusies omgevingsanalyse en huidige situatie Missie, visie en strategie Missie Visie Strategie Strategie: rollen Strategie: werkwijze Doelen en resultaten Doelen en resultaten Landelijk regisseur Samenhang en efficiëntie inrichting van het bestel Hernieuwde visie op de bibliotheek in Innovatie in de sector De digitale bibliotheek Een samenhangend collectiebeleid Nederland Doelen en resultaten Facilitator Groter bereik, meer rendement voorzieningen speciale doelgroepen Vergroten taal- en mediavaardigheden Bevorderen mediawijsheid Doelen en resultaten Adviseur Gezaghebbende positie, gevraagd en ongevraagd advies Doelen en resultaten Expert Onderzoek aan de basis, samenhangende kennisbasis Efficiënte bundeling van gegevens, optimaal benutten Doelen en resultaten Kennisdeler Van decentrale kennis en vraagstukken, naar landelijk benutten van kennis en oplossingen Doelen en resultaten Kwaliteitsbewaker

3 4.6.1 Toekomstvaste normen Bijdragen aan specifieke kwaliteitsaspecten Toekomstvaste opleidingsstructuur Communicatie en Marketing Organisatie en partners Organisatie Partners Financiën Baten op basis van OCW/BIS subsidie (totaal ) Lasten op basis van OCW/BIS subsidie (totaal ) Beheerslasten personeel ( ) Beheerslasten materieel ( ) Activiteitenlasten personeel (totaal ) Activiteitenlasten materieel (totaal ) Andere inkomsten van het SIOB

4 1. Inleiding Voor u ligt het meerjarenplan SIOB Achtergrond In 2010 is het Sectorinstituut Openbare Bibliotheken (SIOB) ontstaan na een splitsing van de oude Vereniging Openbare Bibliotheken (VOB) in een sectorinstituut en een brancheorganisatie (de huidige VOB). In de tussenliggende periode is er veel gebeurd; SIOB heeft haar positie opgebouwd als sectorinstituut en haar regierol ingevuld om te komen tot een sterker stelsel dat veel meer samenhang kent. Tegelijkertijd gebeurt er ook veel in de omgeving van de bibliotheken, veranderingen die een grote impact hebben op de individuele bibliotheken maar ook op de sector als geheel. Een belangrijk voorbeeld is het ontstaan van één digitale bibliotheek. De fysieke- en digitale bibliotheek hebben invloed op elkaar, de klant verwacht integratie van fysieke en digitale kanalen. Dit betekent dat het ontstaan van de digitale bibliotheek er ook voor zorgt dat de inrichting en werkwijze binnen de fysieke bibliotheek opnieuw bekeken moet worden De bezuinigingen vormen een andere belangrijke ontwikkeling. De noodzaak van de overheid om fors te bezuinigen heeft een grote impact op de bibliotheken. De bibliotheken zijn voor het grootste deel afhankelijk van gemeenten voor de bekostiging. Gemeenten krijgen steeds meer verantwoordelijkheden en taken van het Rijk terwijl er toch bezuinigd moet worden. Het is belangrijk om te monitoren wat de invloed is op de bibliotheken (aantallen) en de kwaliteit van de dienstverlening, maar ook welke nieuwe (creatieve) keuzes gemaakt kunnen en moeten worden binnen het bestel. Deze en andere ontwikkelingen vragen in toenemende mate om samenwerking en regie. Om haar rol in de toekomst goed te vervullen heeft SIOB daarom een nieuw meerjarenplan opgesteld voor de periode Op basis van dit meerjarenplan is een aanvraag voor subsidiëring opgesteld die OCW ter advisering voorlegt aan de Raad voor Cultuur. 1.2 Doel document Doel van dit document is: - Inzicht bieden in de meerjarenstrategie en bijbehorende doelen en resultaten van het SIOB. - Handvatten genereren voor de verdere uitwerking van de meerjarenstrategie in concrete jaar- en projectplannen in de periode Leeswijzer Het plan is als volgt ingedeeld: - Omgevingsanalyse en huidige situatie (hoofdstuk 2) - Missie, visie en strategie (hoofdstuk 3) - Doelen en resultaten (hoofdstuk 4) - Communicatie (hoofdstuk 5) - Organisatie en partners (hoofdstuk 6) - Financiën (hoofdstuk 7) 4

5 2. Omgevingsanalyse en huidige situatie In dit hoofdstuk is een analyse van de omgeving van SIOB opgenomen (2.1). Vervolgens is aandacht voor de huidige situatie (2.2) om daarna conclusies te trekken op basis van de analyse en huidige situatie (2.3). Deze conclusies vormen de basis voor de missie, visie en strategie die in hoofdstuk 3 zijn uitgewerkt. 2.1 Omgevingsanalyse De analyse van de omgeving is als volgt opgebouwd: over de sector (2.1.1), bestuurlijke inrichting en stakeholders (2.1.2) en ontwikkelingen in de sector (2.1.3) Over de sector Het stelsel van openbare bibliotheken in Nederland bestaat uit circa 160 basisbibliotheken 1 die samen ongeveer 900 vestigingen 2 en een aantal servicepunten en bibliobushaltes verzorgen. In de periode is het aantal servicepunten aanzienlijk gestegen tot 553. Daardoor is het aantal fysieke locaties van de bibliotheek toegenomen 3. Er is veel diversiteit in verschijningsvormen van bibliotheken zoals flagshipbibliotheken -door SIOB ook wel aangeduid als culturele magneten waarmee SIOB doelt op bibliotheken die in hun (hoofd)vestiging ruimte creëren voor een breed cultureel en/of maatschappelijk aanbod, in een uitdagende omgeving die inspireert en waar beleving belangrijk is. Maar daarnaast zie je ook verschijningsvormen zoals nevenvestigingen, servicepunten en embedded diensten (bijvoorbeeld in de school of in een verzorgingshuis). Openbare bibliotheken hebben gezamenlijk 4 miljoen leden, iets meer dan de helft daarvan zijn jeugdleden 4. Er zijn ruim 100 miljoen uitleningen per jaar, waarvan 93,4 miljoen boeken en 6,5 miljoen AV-materiaal is. 5 De openbare bibliotheken vormen daarmee de grootste culturele sector. Daarnaast bezoeken veel mensen bibliotheken bijvoorbeeld om te studeren of een lezing bij te wonen. In 2010 werden er ca. 74,0 miljoen bezoeken geregistreerd. Tot de jaren concentreerde de dienstverlening van de bibliotheken zich vrijwel geheel rondom de vestigingen. Om gebruik te maken van de bibliotheek moesten leners, lezers, schoolklassen en andere gebruikers naar de bibliotheekvestiging toe. Nog steeds verloopt de uitleen van printmaterialen via de vestiging. Gaandeweg kregen gebruikers meer mogelijkheden om te communiceren met de bibliotheek: eerst de telefoon (aanvankelijk alleen voor informatie, later ook om boeken te verlengen), en daarna volgden en de website (aanvankelijk als digitale folder, later werden er diensten aan toegevoegd). Bibliotheken gaan vanaf het eind van de vorige eeuw steeds meer digitale diensten aanbieden, zoals het raadplegen van de catalogus en de mogelijkheid om te verlengen, of lid te worden, te betalen, of advies te geven via een digitale verbinding. Daarnaast is er een begin gemaakt met het leveren van mobiele diensten via smartphone en tablet. Vooralsnog is het grootste deel van deze kanalen nog gericht op de logistiek van print content. Eind jaren 90 deed voor de bibliotheek, die behalve print ook digitale media aanbiedt, de term hybride bibliotheek zijn intrede. Die term drukt dus het duale karakter van de bibliotheek uit. Ook legt het de

6 doorgaande ontwikkeling ervan uit: The name hybrid library is intended to reflect the transitional state of the library Bestuurlijke inrichting en stakeholders binnen de sector Er is binnen de sector sprake van vele spelers die op verschillende niveaus opereren (landelijk, regionaal en lokaal). De praktijk laat zien dat er een groot risico op versnippering binnen de sector ontstaat. Dit wordt ook onderkend en de afgelopen jaren is er meer samenhang aangebracht in de aansturing van- en uitvoering binnen de sector. Echter dit is nog niet voldoende om de slagkracht te organiseren om de zo noodzakelijke innovatie binnen de sector op korte termijn én in samenhang vorm te geven. Onderstaand wordt eerst ingegaan op de bestuurlijke inrichting, vervolgens wordt de situatie op landelijk en regionaal niveau beschreven en tenslotte wordt kort ingegaan op de lokale situatie. Bestuurlijke inrichting van de sector De openbare bibliotheken functioneren in een decentraal bestel. In de Wet op het specifiek cultuurbeleid is vastgelegd dat drie overheidslagen Rijk, provincies en gemeenten gezamenlijk verantwoordelijk zijn voor het bibliotheekstelsel. Omdat de bepalingen in deze wet nog maar in beperkte mate van toepassing zijn op de huidige situatie, waarbij bibliotheken een fysieke én een digitale component hebben, is in de Bibliotheekcharter een actuele invulling aan deze bepalingen gegeven. De charter is afgesloten door het ministerie van OCW, het IPO en de VNG. Voor de langere termijn is aanpassing van de Wet op het specifiek cultuurbeleid nodig, dit wordt momenteel voorbereid door het ministerie van OCW (zie 2.1.3). Onderstaand de rolverdeling tussen de overheidslagen op hoofdlijnen. - Het Rijk heeft de algemene bestelverantwoordelijkheid en de daaruit voortvloeiende bestel- en opdrachttaken. Ook is het Rijk opdrachtgever voor en bekostiger van het sectorinstituut inclusief de voorziening leesgehandicapten en varenden. Tevens is het Rijk verantwoordelijk voor het landelijk innovatieprogramma en de landelijke infrastructuur voor de digitale bibliotheek. Het voornemen is de verantwoordelijkheid voor de subsidiëring van e-content hieraan toe te voegen. - De Provincies hebben als belangrijkste taak het vormen en laten functioneren van netwerken van lokale/regionale bibliotheken. Onderdeel daarvan is het uitvoeren van het interbibliothecair leenverkeer. Via het interbibliothecair leenverkeer kunnen bibliotheekleden gebruik maken van de collecties van andere bibliotheken in of buiten de eigen provincie. Ze ondersteunen de implementatie van landelijk overeengekomen innovaties. De ondersteunende taken worden uitgevoerd door provinciale serviceorganisaties (PSO s). - De Gemeenten zijn verantwoordelijk voor de lokale/regionale basisbibliotheken (bekostiging, niveau van dienstverlening op lokaal niveau), de lokale netwerken en de aansluiting daarvan op provinciale en landelijke netwerken. Ze ondersteunen de implementatie van landelijk overeengekomen innovaties. Stakeholders op landelijk niveau Naast de verschillende overheden is op landelijk niveau een aantal organisaties actief. Onderstaand worden deze beschreven daarbij worden de organisaties die door hen worden aangestuurd tevens meegenomen. Sectorinstituut Openbare bibliotheken (SIOB). Het SIOB is begin 2010 ontstaan na een splitsing van de oude VOB in een sectorinstituut (SIOB) en een brancheorganisatie (huidige VOB). SIOB is de landelijke regisseur van het bibliotheekbestel en is verantwoordelijk voor de algemene strategische oriëntatie op het bestel. SIOB voert in opdracht van OCW de bestel- en opdrachttaken uit: 6 Rusbridge, C. (1998), Towards the hybrid library, D-Lib Magazine, juli-augustus. In die tijd en in dit artikel had het onderscheid digitaal fysiek, en dus ook de term hybride bibliotheek, vooral betrekking op de content, met name in een onderzoeksomgeving, en veel minder op de dienstverlening, advies en begeleiding van de openbare bibliotheek. 6

7 - Besteltaken: afstemming en coördinatie, Informatie en reflectie, vertegenwoordiging en promotie en instandhouding van een bibliotheekvoorziening voor zowel leesgehandicapten als varenden. - Opdrachttaak: digitale innovatie (vanaf 2012). Daarnaast heeft SIOB een belangrijke taak op het gebied van leesbevordering en mediawijsheid. Daarvoor voert zij samen met Stichting Lezen het project Kunst van Lezen uit. Bovendien speelt SIOB binnen Mediawijzer.net (het landelijke Expertisecentrum op het gebied van mediawijsheid) als één van de kernpartners een actieve rol op het gebied van mediawijsheid. Conform haar visie: Burgers hebben via verschillende kanalen die de bibliotheek aanbiedt toegang tot een pluriform en betrouwbaar aanbod van informatie in alle vormen en de bibliotheek ondersteunt hen bij het verwerven van mediavaardigheden om met deze informatie om te gaan geeft SIOB aandacht aan de toegankelijkheid van de bibliotheekdiensten voor laagopgeleide en minder taalvaardige burgers. SIOB is de opdrachtgever van een aantal organisaties die een deel van de bestel/opdrachttaken voor en met haar uitvoert. Het gaat om de volgende organisaties. - Stichting Loket Aangepast Lezen verzorgt het landelijke Loket van de openbare bibliotheekbranche voor mensen met een visuele beperking of een andere leeshandicap. Het Loket aangepast-lezen is bestemd en toegankelijk voor alle mensen met een leeshandicap, die geen gebruik kunnen of willen maken van de plaatselijke openbare bibliotheekvoorziening. Anderzijds functioneert het Loket als de centrale backoffice van openbare bibliotheken die hun dienstverlening willen verbreden naar de doelgroep van mensen met een visuele handicap of leesbeperking. - Dedicon en Christelijke Bibliotheek voor Blinden en Slechtzienden (CBB). In opdracht van het SIOB produceren Dedicon en CBB jaarlijks gesproken boeken, 700 brailleboeken en gesproken edities van kranten en tijdschriften die worden uitgeleend via het Loket aangepast-lezen. Het CBB produceert boeken in gesproken vorm en tijdschriften in braille en grootletter die eveneens via het Loket Aangepast Lezen worden uitgeleend. Er is sprake van uitleningen en kranten en tijdschriften per jaar. - Stichting Bibliotheek.nl heeft binnen de opdrachttaak Digitale innovatie van SIOB de taak om de digitale bibliotheek in stand houden en verder te ontwikkelen. Dit doet zij door: o een gezamenlijke portal om de zichtbaarheid van de openbare bibliotheek op internet te vergroten o een gemeenschappelijke informatie-infrastructuur waar alle bibliotheken op kunnen aansluiten. o de ontwikkeling en implementatie van digitale diensten. - Stichting Certificering ontwikkelt en bewaakt de kwaliteitsnormen voor bibliotheken en toetst de kwaliteit van de bibliotheekorganisaties aan deze normen. Vereniging openbare bibliotheken (VOB). Zoals eerder aangegeven is begin 2010 een splitsing gemaakt binnen de oude VOB. De zo ontstane brancheorganisatie heet tevens VOB. De VOB is de Nederlandse brancheorganisatie van openbare bibliotheken en provinciale serviceorganisaties en behartigt de gezamenlijke belangen van de openbare bibliotheekbranche door: strategie, collectieve belangenbehartiging en lobby, marketing en promotie, werkgeverszaken en HRM en dienstverlening en brancheforum. Stakeholders op regionaal niveau Samenwerkende PSO s Nederland (SPN) en individuele Provinciale Service Organisaties (PSO s) Provinciale Service Organisaties (PSO) ondersteunen basisbibliotheken bij het uitvoeren van de directe dienstverlening. Daarnaast is de PSO opdrachtnemer van het provinciale bibliotheekbeleid. Momenteel verzorgen elf provinciale serviceorganisaties (PSO s) de ondersteuning van de bibliotheken met infrastructuur, producten & diensten, transport & logistiek en innovatie. 7

8 In 2010 hebben de PSO s gezamenlijk de Stichting Samenwerkende PSO s Nederland (SPN)opgericht. Doelstellingen van de stichting zijn: het vormgeven van bibliotheekinnovatie en het ontwikkelen van diensten en producten. Er is een grote mate van variatie in het aanbod van de PSO s. Nadat de rol van de provincies nader is uitgewerkt en is geland in de nieuwe wetgeving zal een basispakket voor de PSO s kunnen worden vastgesteld. In elk geval is door OCW aangegeven dat de provincie géén taken meer op het vlak van digitale bibliotheken zal uitvoeren aangezien er sprake zal zijn van één landelijke digitale bibliotheek en dit geen ruimte laat voor regionale initiatieven op dit vlak. Stakeholders: bibliotheken - Lokale openbare bibliotheken: Lokale openbare bibliotheken bieden als zelfstandige organisatie een bibliotheekvoorziening aan. Financiering vindt hoofdzakelijk plaats door de gemeenten. - Koninklijke Bibliotheek (KB): De KB is de nationale bibliotheek van Nederland. De KB is het depot van Nederlandse gedrukte en digitale publicaties en Nederlandse Bibliografie en richt zich op het behoud, beheer, documentatie en beschikbaarstelling van nationaal cultureel erfgoed. Zij richt zich tevens op de bevordering van samenwerking tussen bibliotheken en het zijn van expertisecentrum op het terrein van digitalisering, digitale archivering en conservering. Tot slot richt de KB zich op onderzoek naar en ontwikkeling van wetenschappelijke informatievoorziening en is internationaal aanspreekpunt van bibliotheken. - Universiteitsbibliotheken; aan elke universiteit of ander hoger opleidingsinstituut is een wetenschappelijke bibliotheek met specialistische vakliteratuur verbonden - Europeana is een uitgebreide Europese multimedia online-bibliotheek. Deze geeft vrij toegang tot een collectie van miljoenen digitaal beschikbare teksten en afbeeldingen van voorwerpen uit collecties van Europese musea en galerieën, bibliotheken, archieven en multimediacollecties. Europeana wordt gehost door de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag Ontwikkelingen in de sector Er is een aantal ontwikkelingen in de sector met een grote impact op de positie van de openbare bibliotheken. Als gevolg daarvan zijn zij van invloed op de wijze van de inrichting van het stelsel. Deze ontwikkelingen beïnvloeden elkaar, waardoor innovaties en oplossingen in samenhang ontwikkeld en geïmplementeerd moeten worden. Niet alleen in samenhang binnen de sector van openbare bibliotheken maar met de bibliotheeksector als geheel. Onderstaand een overzicht van de belangrijkste ontwikkelingen. Informatiemaatschappij digitale innovatie ICT en internet hebben een enorme impact op de beschikbaarheid van informatie en de wijze waarop informatie beschikbaar kan worden gesteld. TNO verwacht dat 40% van de Nederlanders in 2016 beschikt over een e-reader of tablet 7. Klanten van de bibliotheek verwachten dat de bibliotheek aansluit op deze ontwikkelingen en digitale dienstverlening biedt onafhankelijk van tijd en plaats én digitale content en meer gepersonaliseerde informatie levert. Daarnaast biedt ICT kansen voor de sector om de bedrijfsvoering efficiënter in te richten, door bijvoorbeeld uniforme systemen, standaardisatie en registraties te bewerkstelligen. Het effect van de digitale ontwikkelingen is dat bibliotheken in toenemende mate een digitale en fysieke component kennen. De sector streeft naar een pluriform aanbod van en gemakkelijke toegang tot digitale en niet-digitale bronnen. De rol van de digitale bibliotheek wordt steeds groter, maar deze kent een andere structuur dan de fysieke bibliotheek. 8 Dit betekent dat het ontstaan van de digitale bibliotheek er ook voor 7 ebooks via de bibliotheek, TNO in opdracht van stichting bibliotheek.nl, 28 april Staatssecretaris van OCW, brief Tweede Kamer Actualisering bibliotheekwetgeving, 7 december

9 zorgt dat de inrichting en werkwijze binnen de fysieke bibliotheek opnieuw bekeken moet worden. De klant verwacht nu eenmaal een integraal aanbod waarin fysieke en digitale media samen één collectie vormen. De digitale bibliotheek wordt gezien als verreweg als belangrijkste innovatie in de bibliotheeksector 9. OCW geeft aan dat de fysieke bibliotheek een lokale verantwoordelijkheid is en de digitale bibliotheek een landelijke verantwoordelijkheid. Daarom is de opdrachttaak Digitale innovatie neergelegd bij het SIOB. De website Bibliotheek.nl is de digitale portal van de openbare bibliotheken in Nederland. In 2012 moeten alle openbare bibliotheken aangesloten worden op de door de stichting Bibliotheek.nl ontwikkelde infrastructuur. OCW is verantwoordelijk voor de bekostiging van de landelijke digitale infrastructuur. Naast de infrastructuur voor de openbare bibliotheken en de aansluiting van de openbare bibliotheken daarop, is het de opgave om te komen tot één nationale digitale bibliotheek. Dit gaat verder dan alleen de openbare bibliotheken, in elk geval wordt samengewerkt met de Koninklijke Bibliotheek en de DBNL. Daarnaast moet deze digitale bibliotheek aansluiten op Europeana 10. De digitalisering heeft ook impact op de modellen met betrekking tot content. De inkoop van digitale content komt als lokale taak te vervallen omdat het landelijk efficiënter is te organiseren. Het Rijk zal de inkoop van digitale content bekostigen door middel van een uitname uit het Gemeentefonds. Via nieuwe wetgeving, die momenteel in voorbereiding is, wordt dit formeel geregeld. Naast beleid t.a.v. inkoop-, contract- en licentiemodellen zullen ook collectiebeleid en management opnieuw gedefinieerd moeten worden. Bezuinigingen Er zijn structurele bezuinigingen in de bibliotheeksector: zowel lokaal als landelijk. De noodzaak van de overheid om fors te bezuinigen heeft een grote impact op de bibliotheken. Hun inkomsten zijn voor een zeer groot deel afkomstig van de gemeenten. 11 Sinds 2009 wordt jaarlijks in opdracht van SIOB - in kaart gebracht hoe de gemeentelijke bezuinigingen bij bibliotheken zich ontwikkelen en welke effecten dit heeft op de bibliotheeksector. In juni 2012 is een tussenbalans opgeleverd. 12. Hieruit blijkt dat in 2010 en/of 2011 ongeveer de helft van alle bibliotheken feitelijk heeft moeten bezuinigen. 20% van de bibliotheken kreeg van de meeste of alle gemeenten in het verzorgingsgebied een bezuiniging opgelegd. 33% van enkele gemeenten. De bezuinigingen hebben in de afgelopen jaren geleid tot: - het terugbrengen van de personeelsomvang in de front-office (35% van de bibliotheken) en de back-office (19% van de bibliotheken). - het verminderen van de omvang van de collectie (26% van de bibliotheken). - minder ruime openingsuren (23% van de bibliotheken). - terugbrengen van het aantal vestigingen (8% van de bibliotheken). - het verhogen van de tarieven (bijna een kwart van de bibliotheken). Naast de decentrale bezuinigingen zijn er ook bezuinigingen op landelijke organisaties en programma s. Zo wordt het budget voor SIOB met 50% gekort in 2013 (van 6,4 miljoen naar 3,2 miljoen). Ook is er een generieke korting op het budget lectuurvoorziening leesgehandicapten en zeevarenden doorgevoerd (2,2% in 2012 en ca. 5% in 2013). 9 Staatssecretaris van OCW, brief Tweede Kamer Actualisering bibliotheekwetgeving, 7 december Staatssecretaris van OCW, brief Tweede Kamer Actualisering bibliotheekwetgeving, 7 december Kasperkovitz beleidsonderzoek en advies in opdracht van SIOB, Tussenbalans: de bibliotheeksector in 2012 Gemeentelijke bezuinigingen in de periode : effecten en vooruitblik, Amersfoort juni

10 Binnen de gehele cultuursector worden bezuinigingen doorgevoerd; de bibliotheeksector vormt daar geen uitzondering op. Echter omdat het zwaartepunt van de bekostiging voor bibliotheken vanuit de budgetten van gemeenten komt, is het van belang dat de ontwikkelingen en de impact op de kwaliteit van de dienstverlening van de bibliotheken goed gemonitord worden zodat signalen over erosie van het bestel tijdig worden ontvangen. Maar er moet vooral richting gegeven worden aan creatieve oplossingen voor de bezuinigingen en het is van belang om bibliotheken te ondersteunen bij de verschillende scenario s en keuzes die voorhanden zijn hoe om te gaan met deze realiteit. Organisatie van de sector De bibliotheeksector is (nu) sterk decentraal georganiseerd. Dit heeft als voordeel dat de bibliotheek zich kan richten op de specifieke behoeften van de klanten in haar gebied en goed kan aansluiten op behoeften binnen een gemeente. Keerzijde is dat het ontwikkelen van diensten en concepten ook vaak lokaal plaatsvindt en er een versnipperd aanbod ontstaat dat steeds opnieuw moet worden gefinancierd (het wiel opnieuw uitvinden). Dit in een periode waarin bibliotheken worden geconfronteerd met bezuinigingen en veranderingen in de sector die te veelomvattend zijn om lokaal op te lossen. We zien een ontwikkeling waarin steeds meer geaccepteerd wordt dat landelijke regie op een aantal onderwerpen noodzakelijk is. Dit vergt echter nog veel inzet en een efficiëntere inrichting van de uitvoering van landelijk beleid. Aanpassing wetgeving herinrichting bestuurlijke verantwoordelijkheden De bibliotheekbepalingen in de Wet op het specifiek cultuurbeleid (Wsc) zijn verouderd en bieden geen goede basis meer voor de huidige praktijk van het bibliotheekwerk en voor de digitale ontwikkelingen in de bibliotheeksector. De staatssecretaris van OCW heeft daarom een actualisering van het wettelijke kader voor de openbare bibliotheken aangekondigd. Deze actualisering richt zich op de opname van het digitale domein, het (her)definiëren van de maatschappelijke functie van de bibliotheek en het vergroten van de samenhang en effectiviteit van het bestel. 13 De hoofdlijnen van de aanpassing zijn puntsgewijs: - De herdefiniëring van de taak van de openbare bibliotheek. Uitgangspunten daarbij zijn dat fysiek én digitaal één collectie vormen en de fysieke bibliotheek een lokale verantwoordelijkheid is. Om de taak te kunnen herdefiniëren is overeenstemming over de maatschappelijke functie van de bibliotheek nodig. In de Tweede Kamer is hier aandacht voor gevraagd. De staatssecretaris van OCW heeft aangegeven dat hij de functies lezen, leren, informeren als de maatschappelijke functies van de bibliotheek ziet. - Er komt één digitale bibliotheek met een centrale bekostiging voor de aankoop van e-content. Er komt één digitale bibliotheek waarin in ieder geval de Koninklijke Bibliotheek (KB), de openbare bibliotheeksector en DBNL samenwerken. Deze digitale bibliotheek sluit aan op de Europese digitale bibliotheek Europeana en houdt rekening met een taalgebied breed perspectief. Op termijn zullen ook universiteitsbibliotheken en andere partners aansluiten. De staatssecretaris beschouwt de inkoop van digitale content als een taak die uit efficiencyoverwegingen beter landelijk dan lokaal kan worden uitgevoerd. In de nieuwe wet komt de inkoop van digitale content als lokale taak te vervallen. Via een groeipad wordt een daarmee samenhangend bedrag uit het gemeentefonds genomen en op centraal niveau aan de bibliotheekbranche ter beschikking gesteld. Op landelijk niveau komt daarmee een toereikend budget voor digitale content beschikbaar. De bibliotheeksector kan met dit budget in collectief verband ten gunste van alle bibliotheken content inkopen. De openbare bibliotheeksector en de KB werken daarbij samen. - Opnieuw vaststellen van de rol- en taakverdeling van de verschillende bestuurslagen (Rijk, provincie en gemeente). 13 Staatssecretaris van OCW, brief Tweede Kamer Actualisering bibliotheekwetgeving, 7 december

11 Op basis van de Wsc dragen drie overheden gezamenlijk de verantwoordelijkheid voor het bibliotheekstelsel. De Raad van Cultuur heeft al eerder aangegeven dat dit teveel bestuurslagen zijn (maximaal twee) en er sprake is van bestuurlijke drukte. In de praktijk is de inhoud van de gemeentelijke- en van de rijkstaken het meest duidelijk. Over de taken van de provincie bestaat discussie. Naast de wettelijke taken hebben de provincies en PSO s een belangrijke rol gespeeld in het proces van bibliotheekvernieuwing met een schakelfunctie voor de PSO s tussen het landelijke en regionale niveau. Met de afronding van die activiteiten in 2012 en het niet meer vanzelfsprekend zijn van deze laag in het digitale domein adviseert de Raad voor Cultuur om het provinciale niveau te schrappen. Met het geheel laten vervallen van de provinciale ondersteuning ontstaan echter lacunes, bijvoorbeeld in het interbibliothecair leenverkeer. De staatssecretaris is daarom voornemens om de rol van de provinciale organisaties te beperken tot het fysieke domein en hiervoor een basispakket aan ondersteuning te definiëren. Van belang is dat er duidelijkheid komt over de uitvoerende taken van de PSO s voor de bibliotheken. Ondanks dat de samenwerking met de PSO s goed is, blijft het zo dat verschillende organisaties (namelijk 11) zich bezighouden met uitvoering binnen het bestel. Als het gaat om landelijk beleid en het effectiever en efficiënter werken, zal deze uitvoering eenduidiger moeten worden aangepakt en is een zeker mate van regie op deze uitvoering noodzakelijk. Daarnaast roept de digitalisering vragen op rond lidmaatschap en contributie. De vraag is of het lidmaatschap van de openbare bibliotheek altijd zowel de onderdelen fysiek als digitaal omvat of dat ook andere combinaties mogelijk worden. In de verdere uitwerking van het wetgevingstraject komt dit aan de orde. 2.2 Huidige situatie SIOB en bereikte resultaten Sinds 1 januari 2010 is SIOB in de nieuwe constellatie gestart. Het SIOB werkt in zeven programma s: - Vertegenwoordiging en samenhang. In dit programma vinden regisserende activiteiten plaats op het terrein van beleids- en visievorming op (onderdelen van) het bibliotheekstelsel. Tevens vind vertegenwoordiging van de sector vanuit de rol van SIOB plaats in (inter)nationale gremia zodat aansluiting kan worden gezocht bij de internationale standaarden voor bibliotheken. - Onderzoek en kennisdeling. Dit programma heeft tot doel de kennis over de sector te bevorderen en de in de sector beschikbare kennis te delen. Deze kennis moet de sector ondersteunen in haar ontwikkeling en sterker maken in haar effectiviteit. - Digitale innovatie. Dit programma richt zich op de sturing van de ontwikkeling van de digitale openbare bibliotheek, het ontstaan van de daarvoor benodigde infrastructuur en de organisatie van de vulling van de nationale bibliotheek catalogus. - Maatschappelijke verankering (inclusief leesbevordering). Het programma richt zich op het vergroten van de maatschappelijke betekenis van bibliotheken door het voeren van regie op de leesbevorderingsprojecten, het ondersteunen, coördineren van mediawijsheidprojecten van bibliotheken en PSO s en deelname aan het landelijk netwerk leven lang leren. - Opleidingen. Dit programma houdt zich bezig met het inrichten van een toekomstvaste opleidingsstructuur voor opleidingen in de bibliotheeksector, die meer toegespitst is op de huidige informatiesamenleving. - Certificering. Met dit programma wil het SIOB bereiken dat openbare bibliotheken een bepaalde kwaliteit leveren volgens normen die gezamenlijk zijn vastgesteld. Alle bibliotheken die lid zijn van de nieuwe VOB moeten voldoen aan deze kwaliteitsnormen. Datzelfde geldt voor bibliotheken die subsidies wensen te ontvangen van gemeenten en die landelijke of provinciale steun wensen. - Aangepast lezen/speciale doelgroepen. Het in stand houden en verder ontwikkelen van een bibliotheekvoorziening voor leesgehandicapten is een publieke taak evenals het in stand houden van een voorziening voor varenden. OCW heeft de regie over deze taken en de bijbehorende middelen bij SIOB belegd. 11

12 SIOB ontvangt tot 2013 per jaar een budget van ca. 18 miljoen. Hiervan is ca. 11 miljoen bestemd voor de opdrachttaak aangepast lezen. In 2013 wordt de totale subsidie ca. 14 mln in verband met de bezuiniging op de subsidie van SIOB. Daarnaast ontvangt SIOB vanaf miljoen voor digitale innovatie in het kader van haar opdrachttaak op dit terrein. SIOB heeft de afgelopen jaren veel stappen gezet. In een eerste periode waarin de nieuwe inrichting van het bestel zich moest bestendigen is in de zeven programma s gewerkt aan invulling van de regietaak van SIOB met betrekking tot het bestel. Belangrijke resultaten daarin zijn in onderstaande tabel per programma weergegeven. Programma Vertegenwoordiging en samenhang Onderzoek en kennisdeling Digitale innovatie incl. resultaten Stichting Bibliotheek.nl (BNL) (inclusief de periode voor overdracht opdrachttaak). Maatschappelijke verankering Belangrijkste resultaten Er is een aanzet gemaakt voor de visie op de maatschappelijke betekenis van de bibliotheek. Er is een eerste opzet van het advies over de regie op en de ontwikkeling van het collectiebeleid. Er is een bijdrage geleverd aan de voorbereiding van de nieuwe wetgeving. Er is een model voor het functioneren van het innovatienetwerk ontwikkeld. Er is aansluiting gezocht bij SPN voor de landelijke aansturing en uitvoering van niet-digitale diensten De Bibliotheekmonitor is opgezet, uitgebreid en online beschikbaar gesteld. Op basis van de data uit de St.Marktonderzoek Boekenvak worden extra gegevens aan de Bibliotheekmonitor toegevoegd Er is een bijzonder hoogleraarschap ingesteld ter bevordering van de wetenschappelijke kennis over de sector. Er is een onderzoek naar de mate van gemeentelijke bezuinigingen en de effecten daarvan gedaan. Er is een kwalitatief vooronderzoek meten maatschappelijke opbrengst bibliotheken gedaan. Er is een onderzoeksagenda langere termijn opgesteld. Er zijn diverse onderzoeken uitgevoerd t.b.v. programma s en projecten. Via de Bibliotheek tweedaagse is actief kennis gedeeld en er is een eerste kennisplatform opgesteld. De opdrachttaak voor de ontwikkeling van de digitale openbare bibliotheek is overgenomen van OCW. Daarvoor is een planning en control cyclus ingericht en duidelijkheid m.b.t. de rolverdeling gecreëerd. Er is een visie op digitale innovatie ontwikkeld als basis voor de opdrachttaak Overleg met partners (KB, DBNL) om te komen tot één digitale bibliotheek is gestart, voorstel is opgesteld. Er is advies gegeven over de opschaling van de innovatietaken. Er is een eerste innovatie-agenda opgesteld. Er is een verkenning gedaan naar de (voorwaarden voor) het kunnen opnemen van meerdere collecties in de NBC inclusief een kostenanalyse. Een groot aantal CMS-en kan worden aangesloten op de White Lable Websiteinfrastructuur (eenduidige uitstraling sites bibliotheken). De eerste versie van de Widgetstore is operationeel inclusief de eerste widgets. Voor wat betreft zoekfunctie is lokaal zoeken, geavanceerd zoeken, de zoekresultatenlijst en doorzoekbaar maken van de website gereed. De opslag voor webcontent is klaar en operationeel De bètaversie van de NBC is gereed en gekoppeld aan de productieversie van de GGC. De self-service componenten zijn voorbereid.. Versie 1 van het datawarehouse is ontwikkeld. Er is een visie op onderwijsdiensten (incl. leesbevordering, mediawijsheid, collecties op school) ontwikkeld. 12

13 Er is een projectplan leidend tot een landelijk dienstaanbod Bibliotheek op school ontwikkeld inclusief een geïntegreerd aanbod. Het programma Kunst van lezen is in samenwerking met Stichting lezen verder ingericht en uitgevoerd. Er is o.a. een meetinstrument ontwikkelen leesgedrag gemaakt, de effectiviteit van projecten is gemeten en er is een stijging in het aantal deelnemende scholen tot 170 en een verhoging in het aantal lidmaatschappen en uitleningen bereikt. De visie op mediawijsheid is aangescherpt en er is een stappenplan mediawijsheid inbedden in onderwijs ontwikkeld. Ook wordt het meetmodel uitgebreid met de module informatievaardigheden en is de landelijke dienstverlening mediawijsheid voor volwassenen voorbereid. Er is een onderzoek gedaan naar de aanpak van laaggeletterdheid door bibliotheken en een landelijk projectplan laaggeletterdheid ingediend en goedgekeurd door het min OCW/ directie Beroepsonderwijs en Volwasseneducatie. Opleidingen De basis voor de nieuwe opleidingsstructuur is gelegd: Er is een onderzoeksrapport nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties opgesteld. De nieuwe competentie-index is ontwikkeld Er zijn strategische allianties aangegaan om samenwerking op gebied van opleidingen te versterken en er is gebouwd aan de landelijke opleidingsinfrastructuur Projecten voor vernieuwing curriculum o.b.v. competentie-index zijn gestart. Voor het MBO is de aansluiting op de competentie-index en verbetering doorstroom HBO als project gestart. Er is een verkenning voor het leiderschapsprogramma gedaan. Certificering Er is een kwaliteitssysteem voor de sector ontwikkeld met als sluitstuk de certificering. Er zijn 43 bibliotheken bezocht door een auditor met positief resultaat Er zijn nieuwe standaarden ontwikkeld ter vergroting van de kwaliteit in de keten. Voor nagenoeg alle openbare bibliotheken is een afspraak voor de audit ingepland. Er zijn handreikingen ter voorbereiding op de audit gepubliceerd. Aangepast Lezen De opdrachtgeverrelatie voor het Loket aangepast lezen, CBB en Dedicon is strak ingericht. Er is een afspraak gemaakt met de Uitgevers (NUV) waardoor de uitlevering van gesproken boeken ook via streaming en onder voorwaarden- ook door te downloaden mogelijk wordt. De gebruikersraad voor Aangepast Lezen is omgevormd tot een lezersraad. Er is doelgroeponderzoek voorbereid evenals onderzoek naar de effecten van de subsidie aangepast lezen. Dit onderzoek is gepubliceerd 14. Er is een actieplan opgesteld voor de vergroting van het bereik binnen de doelgroep en een pilot is uitvoering. Er is een pilot aanvragen gesproken boek via de openbare bibliotheek in voorbereiding. Er zijn jaarlijks ca gesproken boeken vervaardigd (groei van 1379 in 2009 naar 1479 in Er zijn jaarlijks ca. 700 brailleboeken (groei van 480 naar 700 gerealiseerd) en 3700 gesproken edities van kranten gemaakt. Er worden jaarlijks 1 miljoen uitleningen van gesproken boeken gerealiseerd, 7300 van brailleboeken en van kranten en tijdschriften. 14 Een bredere kijk op Lezen, SIOB i.s.m. Loket aangepast lezen en Dedicon, juli Jaarverslag aangepast Lezen 2011, SIOB, april

14 2.3 Conclusies omgevingsanalyse en huidige situatie Op basis van de omgevingsanalyse en de huidige situatie kunnen de volgende conclusies worden getrokken. - Er is binnen de sector sprake van vele spelers die op verschillende niveaus opereren (landelijk, regionaal en lokaal). De praktijk laat zien dat hierdoor een groot risico is op versnippering binnen de sector. Dit wordt ook onderkend door de sector en de afgelopen jaren is er meer samenhang aangebracht in de aansturing van- en uitvoering binnen de sector. Echter, dit is nog niet voldoende om de slagkracht te organiseren om de zo noodzakelijke innovatie binnen de sector op korte termijn én in samenhang te vergroten. De urgentie wordt steeds groter onder invloed van de ontwikkelingen binnen de sector. - Er is een aantal ontwikkelingen in de sector met een grote impact op de positie van de openbare bibliotheken. Als gevolg daarvan zijn zij van invloed op de wijze van de inrichting van het stelsel. Deze ontwikkelingen beïnvloeden elkaar, waardoor innovaties en oplossingen in samenhang ontwikkeld en geïmplementeerd moeten worden. Niet alleen in samenhang binnen de sector van openbare bibliotheken maar met de bibliotheeksector als geheel. - De bibliotheeksector bevindt zich in een transitiefase: door de digitalisering en de structurele bezuinigingen neemt de innovatie een vlucht en zijn slagen in efficiëntie mogelijk geworden. De afname van het aantal leden en uitgeleende boeken en de nieuwe verwachtingen waar de openbare bibliotheek aan zal moeten gaan voldoen, scheppen kansen voor versnelling in de innovatie. - Bibliotheken kiezen met de mogelijkheden van de digitale bibliotheek in het vizier voor verschillende inhoudelijke wegen. De bezuinigingen vormen daarbij een driver om versneld te kijken naar de mogelijkheden van de digitale bibliotheek om de nadelige effecten van de bezuinigingen te verminderen. Een landelijke basis in de digitale bibliotheek en inzicht in modellen en effecten ondersteunt bibliotheken om in de lokale situatie de meest effectieve oplossing te kiezen. - Er is aanpassing van de wetgeving in ontwikkeling. Hiervoor is behoefte aan landelijke visies op (delen van) het bestel en worden de verantwoordelijkheden van bestuurslagen en actoren in het bestel opnieuw vastgesteld. Binnen de sector is heel veel in beweging, dit biedt kansen maar zorgt ook voor risico s indien de sector niet in staat is mee te bewegen in de veranderende omgeving en de uitdagingen niet gezamenlijk het hoofd kan bieden. Alle spelers binnen het stelsel moeten zich hiervoor inzetten wat vraagt om een sterke landelijke regiefunctie. Het SIOB voert deze functie uit in opdracht van OCW ten behoeve van een toekomstbestendige openbare bibliotheekfunctie. Vanaf 2010 zijn al veel resultaten bereikt op het gebied van samenhang en verbinding binnen het stelsel, digitale innovatie en efficiëntie van het openbare bibliotheekstelsel. Tevens heeft SIOB haar functie van onderzoeks- en kennisinstituut ingericht en ingevuld. Er moet de komende periode echter nog heel veel gebeuren en dit zal ook versneld tot stand moeten komen zodat de sector tijdig en adequaat inspeelt op de uitdagingen en kansen die er nu liggen. 14

15 3. Missie, visie en strategie In dit hoofdstuk is aandacht voor de missie (3.1), visie (3.2) en strategie(3.3) van SIOB. 3.1 Missie De missie geeft aan waar SIOB voor staat. SIOB heeft een regiefunctie in het bibliotheekbestel. Daarbij ligt het accent op die zaken die op landelijk niveau moeten worden gerealiseerd. Deze regiefunctie staat ten dienste van een sterk en toekomstbestendig bestel dat effectief en efficiënt functioneert. De missie van SIOB is dan ook: SIOB voert de landelijke regie op het bibliotheekbestel, bevordert de samenhang, verbinding en efficiëntie binnen het openbare bibliotheekstelsel als geheel en ontwikkelt en initieert beleid en innovatie binnen de sector. 3.2 Visie De visie is datgene wat SIOB wil bereiken. De visie van SIOB is gebaseerd op de visie op de maatschappelijke functie en meerwaarde van de bibliotheek en daarmee het bestel als geheel. Vast staat dat het startpunt van de visie op de maatschappelijke functie van de openbare bibliotheek ligt in het UNESCO-manifest inzake openbare bibliotheken. Volgens dat manifest is een openbare bibliotheek een voorziening die burgers in staat stelt de hun toekomende positie in een gedemocratiseerde samenleving volwaardig in te nemen. Een openbare bibliotheek wil verschillende soorten fysieke en digitale informatie- en cultuurdragers én de inhoud die ze bevatten ter beschikking stellen en toegankelijk maken voor alle inwoners uit haar werkgebied, ongeacht leeftijd, ras, sekse, godsdienst, levensbeschouwing, beroep, maatschappelijke positie etc. 16 Het bestel heeft tot doel dat alle burgers (ook burgers met een handicap) toegang hebben tot een pluriform aanbod aan betrouwbare informatie als basis voor lezen (lezen en literatuur), leren (ontwikkeling en educatie) en informeren (kennis en informatie) en -facultatief:- kunst en cultuur, ontmoeting en debat. 17 Maar de bibliotheek is er ook op gericht om het plezier in het lezen te vergroten. Om hun positie in de maatschappij volwaardig in te kunnen nemen is het nodig dat burgers ook over de vaardigheden beschikken om met deze informatie om te gaan. De visie van SIOB is dan ook: Burgers hebben via verschillende bibliotheekkanalen toegang tot een pluriform en betrouwbaar aanbod van informatie in alle vormen en beschikken over de media- en informatievaardigheden om met deze informatie om te gaan. De bibliotheeksector kent een kwalitatief sterk en toekomstbestendig bestel dat op flexibele wijze kan inspelen op de steeds veranderende behoeften van de burgers en de maatschappij. Alle actoren binnen de bibliotheeksector werken samen op die terreinen waar dit effectief is en vertonen ondernemerschap op lokaal niveau. 3.3 Strategie Om de visie te realiseren, kiest SIOB voor een heldere strategie. Zij wil haar regietaak invullen door middel van een aantal rollen en hanteert daarbij een duidelijke werkwijze. 16 Unesco Library Manifesto, a gateway tot knowledge, De kernfuncties zijn afkomstig uit de Richtlijn basisbibliotheken van VOB en VNG uit De kernfuncties lezen, leren en informeren worden daarbij gezien als een landelijke verantwoordelijkheid, kunst en cultuur en ontmoeting en debat een lokale verantwoordelijkheid. 15

16 3.3.1 Strategie: rollen Om haar regietaak invulling te geven vervult SIOB twee sturende rollen: - Landelijke regisseur: SIOB ontwikkelt landelijk beleid en innovaties en stuurt de implementatie daarvan aan. - Facilitator: SIOB faciliteert op strategisch niveau landelijke voorzieningen waar dit efficiëntie en effectiviteit ten goede komt. De sturende rollen worden versterkt én mogelijk gemaakt door een viertal andere rollen. - Adviseur: vanuit een gezaghebbende en onafhankelijke positie adviseert SIOB gevraagd en ongevraagd betrokken stakeholders over de ontwikkeling van de sector als geheel en ontwikkelingen in specifieke regio s als daartoe aanleiding is. - Expert: SIOB verricht als onderzoeks- en kennisinstituut (wetenschappelijk) onderzoek ter onderbouwing van strategische beleidsvoornemens. Zij monitort de stand van zaken van- en effecten op de (maatschappelijke opbrengst van de) sector. - Kennisdeler: SIOB bevordert de kennisdeling binnen de bibliotheeksector. - Kwaliteitsbewaker: SIOB bevordert en bewaakt de kwaliteit van het openbare bibliotheekstelsel als geheel Strategie: werkwijze SIOB kiest bij het invullen van deze rollen voor een werkwijze. Deze is in de volgende punten te vatten. Kennis en onderzoek aan de basis. Onderzoek en kennis nemen een centrale positie in binnen de werkwijze. SIOB gebruikt onderzoek als basis voor haar activiteiten door vooraf onderzoek te benutten voor haar programmering en aanpak en door gedurende en na uitvoering van activiteiten consequent te monitoren op resultaat en effect. Dit wordt weer gebruikt om beleid, innovaties en uitvoering daarvan bij te sturen. Samenhang en efficiëntie als leidraad. SIOB heeft als doel een samenhangend en efficiënt bestel. Daarom wordt eerst gekeken of er al een oplossing of kennis voorhanden is voor een vraagstuk. Deze wordt hergebruikt waar relevant. Waar partijen gezamenlijk aan een oplossing kunnen werken wordt dit gestimuleerd door netwerken of kennisuitwisseling en waar het efficiënter is om voorzieningen landelijk in te richten, stuurt SIOB hierop aan. Regisseur én partner. SIOB opereert vanuit een onafhankelijke regierol, maar kan niet zonder partners om haar doelen te bereiken. Vanuit haar regierol zoekt SIOB dus wel steeds naar partners om haar doelen te bereiken, maar verliest daarbij haar onafhankelijke positie niet uit het oog. 16

17 4. Doelen en resultaten In dit hoofdstuk is per rol (zie 3.3) aandacht voor de doelen die SIOB nastreeft en de resultaten die zij daarvoor wil bereiken. 4.1 Doelen en resultaten Landelijke regisseur Als landelijke regisseur wil SIOB een aantal doelen en resultaten bereiken op het terrein van: - samenhang en efficiëntie binnen het bestel (4.1.1) - visie op bibliotheek 2016 (4.1.2) - innovatie in de sector (4.1.3) - de digitale bibliotheek (4.1.4) - collectiebeleid (4.1.5) SIOB voert ook bestuurlijke regie over het beleidsterrein Aangepast Lezen. De nadruk van de activiteiten ligt echter op coördinatie van de ontwikkeling van voorzieningen en om die reden is dit beleidsterrein opgenomen onder de rol van facilitator (4.2) Samenhang en efficiëntie inrichting van het bestel SIOB stelt zichzelf ten doel om samenhang en efficiëntie in de inrichting van het bestel te bewaken en verbeteren. Meerdere (landelijke) organisaties hebben uitvoeringstaken waar verschillende bestuurlijke lagen voor verantwoordelijk zijn, zowel in beleidsmatige als uitvoerende zin. Deze bestuurlijke drukte leidt tot versnippering in de uitvoering. Dit komt de efficiëntie en innovatiekracht van de sector niet ten goede in een periode waarin er juist in rap tempo geïnnoveerd moet worden. Ook vragen digitalisering en vernieuwing van de wetgeving om een toekomstvast ontwerp van het bestel. Er is meer centrale regie nodig binnen de sector, dit manifesteert zich o.a. duidelijk bij de ontwikkeling van de digitale bibliotheek. OCW onderschrijft dat en heeft SIOB de opdrachttaak voor digitale innovatie 18 en daarmee voor de digitale bibliotheek verleend. Vooraf zijn afspraken gemaakt over de rolverdeling 19. In de praktijk blijkt er nog onduidelijkheid te zijn over de rollen en verhoudingen. Dit komt de ontwikkeling van de digitale bibliotheek niet ten goede. SIOB is daarom met OCW in gesprek om duidelijkheid te creëren en heeft goede hoop dat er eenduidige afspraken komen zodat SIOB nog beter in staat wordt gesteld haar opdrachttaak te vervullen. Naast ontwikkeling spreekt de Raad voor Cultuur (RvC) in het onderdeel «Sectoranalyses» van het advies over het cultuurstelsel over regie op het beheer van de digitale bibliotheek. De RvC geeft aan dat SIOB daarbij een sterkere rol moet hebben. SIOB gaat er vanuit dat de zorg van de RvC gelegen is in een samenhangende doorontwikkeling en beheer van de infrastructuur, content, context en diensten van de digitale bibliotheek. Deze elementen kunnen niet los van elkaar worden gezien en naarmate de ontwikkeling en het gebruik van de infrastructuur verder is gevorderd, is dit des te meer het geval. Vast staat dat de versnipperde aanpak eerst gestroomlijnd moet zijn om de openbare bibliotheeksector volop van de Digitale Bibliotheek te laten profiteren. Het is de verantwoordelijkheid van SIOB om de verschillende componenten die bij diverse stakeholders in de sector belegd zijn, uiteindelijk samen te brengen in een organisatievorm als basis voor de Digitale Bibliotheek. Dit moet leiden tot die éne digitale bibliotheek voor de gehele sector. En die houdt niet op bij de sector openbare bibliotheken alleen. 18 met ingang van Tussen OCW en SIOB en SIOB en BNL 20 d.d. 29 april

18 De Openbare bibliotheek kan niet zonder de verbinding met andere digitale aanbieders, zoals (U)KB, NA, wetenschappelijke instituties als KNAW en NWO. Samenwerking en integratie dat is de toekomst, gericht op efficiency in uitvoering, maar vooral gebruiksgemak voor de burger. Stroomlijnen op het terrein van content is ook noodzakelijk: het streven zal erop gericht zijn de huidige achterliggende financieringsstromen zoveel mogelijk te behouden en in te zetten voor een landelijke aanpak. De noodzaak voor stroomlijning wordt versterkt aangezien in de nabije toekomst via een uitname uit het Gemeentefonds de inkoop van digitale content centraal belegd zal worden en de middelen via OCW gerouteerd worden in plaats van via de lokale bibliotheken met Stichting Bibliotheek.nl (BNL) als uitvoerder. Eenduidige en onafhankelijke regie op het geheel, in combinatie met afstemming met de branche via de VOB is noodzakelijk om deze middelen goed te besteden. Beleid en uitvoering moeten hierbij nauw op elkaar aansluiten. Het ligt voor de hand om, gezien de samenhang die ontstaat tussen digitaal en niet digitaal, te zorgen dat daar waar digitaal en niet-digitaal elkaar raken geen obstakels ontstaan en om ook de logische verbindingen te leggen met die uitvoerende activiteiten. Dit sluit aan bij landelijke regieactiviteiten die SIOB uitvoert met de Samenwerkende PSO s Nederland (SPN). Ook activiteiten bij branchepartijen zoals NBD/Biblion moeten hierin worden betrokken. SIOB zal over het stroomlijnen van de genoemde activiteiten een advies uitbrengen. Om het bestel sterker, samenhangender en efficiënter te maken richt SIOB zich de komende jaren op de volgende resultaten: - Er zijn, mede gericht op nieuwe wetgeving, initiatieven ontplooid voor een vernieuwde bestuurlijke inrichting van de sector. - De uitvoering van taken binnen het bibliotheekstelsel is in samenhang gebracht en efficiënt en effectief ingericht. Dit betekent dat een uitvoeringsorganisatie voor het openbare bibliotheekbestel bestaat, waarin onder regie van SIOB de uitvoeringstaken zijn samengebracht die de basis vormen voor één digitale bibliotheek en er bestaan logische verbindingen naar andere uitvoeringsactiviteiten, zoals landelijke diensten Hernieuwde visie op de bibliotheek in 2016 Digitalisering, bezuinigingen en nieuwe wetgeving vragen om een hernieuwde visie op de bibliotheek in 2016, ook internationaal zien we deze behoefte aan een visie op de bibliotheek van de toekomst. SIOB heeft een visie ontwikkeld en stelt zichzelf ten doel om een gedragen visie in de sector op de bibliotheek in 2016 te bereiken op zo n manier dat deze handvatten biedt voor de ontwikkeling van de sector als geheel en bibliotheken afzonderlijk. SIOB ziet de bibliotheek in 2016 als een bibliotheek die nog meer aandacht heeft voor het bieden van context voor de vele bronnen die zijzelf en anderen aanbieden over bepaalde onderwerpen. Ook zal de bibliotheek zich ontwikkelen tot een geïntegreerde bibliotheek waarbij informatiekanalen gekoppeld worden en elkaar versterken. Dit wordt hieronder nader toegelicht. Voor een aantal informatiebehoeften zijn goede en eenvoudige alternatieven en er is steeds meer informatie beschikbaar. Informatie zoeken is met Google een stuk eenvoudiger geworden en heel veel informatie (vaak nog hyperactueel ook) is op het web als open content (vrije licentie) of public domain (rechtenvrij) te vinden (Google Books, Amazon, Gutenberg.org, digitale bibliotheek voor Nederlandse letteren (DBNL), YouTube), al 18

19 dan niet in ruil voor informatie over jezelf (interessant voor marketeers) of tegen geringe vergoeding (Spotify 21, Elinea, pay-per-view in digitale tv). Alle traditionele massamedia (kranten, periodieken, radio, televisie) hebben websites en zijn 24 uur per dag te raadplegen vanuit huis. Gebruikers wisselen momenteel digitale bestanden met meer dan 5000 deels recente e-boektitels uit, onder meer via torrentsites, usb-sticks en cd s. Maar meer informatie is niet altijd beter en het individuele gebruik van informatie vraagt om ondersteuning 22. Met de groei van de wereldwijd geproduceerde informatie met circa 55% per jaar 23, stijgt de behoefte om het kaf van het koren te scheiden. Lang niet iedereen beschikt over de kennis, vaardigheden en vooral tijd om zich in vele onderwerpen thuis te weten. Dat biedt kansen voor een gezaghebbende bron, zoals de bibliotheek, die wél over de kennis, vaardigheden en tijd beschikt om de gebruiker daarbij te helpen. Die assistentie kan bestaan hetzij uit een kant-en-klaar aanbod van voorgesorteerde en geordende digitale content, hetzij uit advies en begeleiding bij het vinden, selecteren, beoordelen en verwerken van informatie. Vanuit de maatschappelijke opdracht burgers in staat te stellen de hun toekomende positie in een gedemocratiseerde samenleving volwaardig in te nemen ligt het dus voor de hand dat bibliotheken juist deze expertise meer gaan inzetten en zich sterker gaan toeleggen op het zogenaamde contextualiseren van content, en minder op het puur doorleveren ervan. Deze accentverschuiving vatten we onder de noemer van content naar context oftewel van inhoud naar inbedding. In de toekomst zullen bibliotheken zich sterker kunnen toeleggen op het zogenaamde contextualiseren van content en minder op het doorleveren ervan. SIOB ziet de bibliotheek 2016 dan ook als een bibliotheek die nog meer aandacht heeft voor het bieden van context door de vele bronnen die zijzelf en anderen aanbieden. Dit krijgt vorm door verschillende collecties binnen de Nationale Bibliotheek Catalogus (NBC) toegankelijk te maken, bronnen te verbinden en te verrijken door ze te voorzien van extra lokale/regionale informatie die ook door gebruikers zelf (co-creatie) kan worden aangeboden. In aanvulling hierop zal de bibliotheek zich, in de visie van SIOB, ontwikkelen tot een geïntegreerde bibliotheek waarbij informatiekanalen gekoppeld worden en elkaar versterken. De klant wordt nu nog geconfronteerd met een hybride bibliotheek die parallelle, niet gekoppelde, diensten aanbiedt, met als gevolg een ongestructureerd aanbod. De opgave voor de komende jaren is dat bibliotheken zich sterker van de relatie tussen diensten bewust worden en die niet los van elkaar laten functioneren, maar ze elkaar onderling laten versterken in een geheel. SIOB noemt dit de geïntegreerde bibliotheek: de klant kiest zelf via welk kanaal hij de bibliotheek benadert en verwacht een dienstverlening die via deze kanalen op elkaar is afgestemd. Er ontstaat dan een situatie van een bibliotheek op elke plek waarbij elke burger zowel in de stad als op het platteland niet alleen toegang heeft tot de fysieke collectie van een bibliotheeklocatie, maar ook tot de complete collectie van de gezamenlijke bibliotheken van Nederland en de wereldcollectie. Kanalen waarlangs de klant de collectie kan en wil benaderen kunnen veranderen, maar de kracht moet liggen in het blijven streven naar het geheel dat de afzonderlijke kanalen versterkt. Dit model is het cross channel model. 24 De klant kiest daarbij zelf hoe hij de bibliotheek benadert en verwacht een dienstverlening die via al deze kanalen op elkaar is afgestemd. Door vanuit de visie van een geïntegreerde bibliotheek te werken met landelijk ontwikkelde en beheerde componenten en specifieke invullingen in de lokale situatie met behulp van deze componenten- kunnen bezuinigingen deels worden opgevangen. Good practices en voorbeeldmatige modellen kunnen bibliotheken 21 Spotify is een voorbeeld van een commerciële dienst die zeer toegankelijk is: het snuffelen is gratis, alleen wie meer wil dan dat moet betalen. Het aanbod is echter nog incompleet. Dergelijke cloudmodellen zijn er ook al voor boeken, zoals Public Library Online van Bloomsbury. 22 Innovatie met effect, Commissie Calff, april De meest recente IDC-studie naar de expanding digital universe spreekt over een vernegenvoudiging van de totale hoeveelheid geproduceerde informatie in vijf jaar; omgerekend is dat zo n 55% groei per jaar ( geraadpleegd 30 juni 2012)

20 daarbij helpen. Uiteraard zijn niet alle bezuinigingen op te vangen: er is een stevige basis nodig om de publieke voorziening in de nabijheid van de burger in stand te houden. SIOB richt zich de komende jaren op de volgende resultaten: - Er is een gedragen visie op de bibliotheek in 2016 die de sector als geheel en bibliotheken afzonderlijk handvatten biedt voor hun ontwikkeling. - Er zijn modellen ontwikkeld en beschikbaar gesteld die bibliotheken in hun lokale situatie kunnen benutten om de bibliotheek van de toekomst vorm te geven en tegelijk zoveel als mogelijk de bezuinigingen op te vangen. - Er zijn op basis van de visie meetinstrumenten voor de sector ontwikkeld Innovatie in de sector SIOB stelt zichzelf ten doel de veranderkracht van de sector te mobiliseren door het aanbrengen van samenhang in innovatie en zo bij te dragen aan het vergroten van het bereik en toekomstvastheid van de bibliotheeksector. De bibliotheeksector bevindt zich in een transitiefase: de digitalisering en de structurele bezuinigingen fungeren als een breekijzer voor innovatie en efficiëntie binnen de sector. Op alle niveaus in de sector zijn plannen voor innovatie en vindt innovatie plaats, zowel op digitaal als niet-digitaal vlak. Deze innovaties zijn vaak niet op elkaar afgestemd. Om de innovatiekracht te versterken is samenhang en prioritering nodig. Om het effect van innovaties te vergroten wordt draagvlak gezocht voor landelijke implementatie van resultaten. SIOB heeft hierin een sturende rol. SIOB richt zich de komende jaren op dan ook op de volgende resultaten: - Er is een samenhangende en door de sector en stakeholders gedragen innovatie-agenda met duidelijke prioriteiten. - De uitvoering van deze agenda vindt in samenhang plaats en resultaten van innovaties worden benut en gedeeld. SIOB stuurt hierop De digitale bibliotheek SIOB stelt zichzelf ten doel om de digitale innovatie te sturen en versnellen door het bieden van toegang tot content via de digitale bibliotheek en het initiëren van nieuwe ontwikkelingen. Nagenoeg alle Nederlanders hebben een internetaansluiting (gebruik makend van laptop, smartphone, tablet, etc.) waarmee ze continu in verbinding staan met elkaar en de wereld. Uit deze ontwikkelingen komen nieuwe gebruikersbehoeften voort. Het aanbod van bibliotheken zal zich in de komende jaren vooral daarop moeten richten en daarmee concurreren met andere aanbieders. De digitale innovatie in de openbare bibliotheekbranche is op basis van de agenda voor de toekomst en de bibliotheekcharter vanaf 2010 structureel ingezet. OCW wil bereiken dat door middel van de financiering van de innovatie en doorontwikkeling van de digitale infrastructuur de 4 miljoen klanten van de bibliotheek plaats- en tijdonafhankelijk gebruik kunnen maken van de producten en diensten van de digitale bibliotheek. Ook kunnen nieuwe doelgroepen worden bereikt door de digitale bibliotheek. De innovatie-activiteiten die in dit kader, sinds 2012 onder regie van SIOB, door BNL worden uitgevoerd hebben twee belangrijke lange termijn doelstellingen: a) Het vergroten van het bereik onder het publiek en in het onderwijs. Hiermee wordt zowel het fysieke als het digitale bereik bedoeld. De dienstverlening moet vraaggestuurd tot stand komen. Er wordt tot en met 2012 gewerkt aan de totstandkoming van de infrastructuur, bestaande uit: - Eén nationale bibliotheek catalogus (NBC) die met behulp van een zelf ontwikkelde zoekinterface maar ook via de meeste courante zoekmachines, zoals Google, snel is te vinden en te doorzoeken. De 20