Wie levert assurance over het MVO-jaarverslag?

Transcriptie

1 Wie levert assurance over het MVO-jaarverslag? Kan de auditor met een referentiemodel bijdragen aan de beheersbaarheid van MVO? Ir. R.P.G. Bosma Afstudeerscriptie Post Doctorale Opleiding Operational Auditing.

2 Wie levert assurance over het MVO-jaarverslag? Kan de auditor met een referentiemodel bijdragen aan de beheersbaarheid van MVO? Afstudeerscriptie Post Doctorale Opleiding Operational Auditing. Mei Ir. R.P.G. Bosma (studentnummer ) Scriptiebegeleider: Dr. F.J. de Graaf.

3 Voorwoord Dit referaat over Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) is geschreven ter afsluiting van de Postacademische Opleiding Operational Auditing aan de Universiteit van Amsterdam. Het onderwerp MVO gaf mij de gelegenheid een verbinding te leggen tussen de door mij eerder afgeronde studie Milieuhygiëne aan de Landbouwuniversiteit Wageningen en deze Postacademische Opleiding Operational Auditing. Het is leuk als een meer inhoudelijke studie gecombineerd kan worden met een studie die over het algemeen de procesgang centraal neemt, wat mij motiveerde om vol enthousiasme aan de slag te gaan. Met zeer veel plezier heb ik dit referaat dan ook geschreven. Desalniettemin waren er soms enkele momenten waarop ik dacht, hoe nu verder. De songtekst van Kermit de Kikker 1 It's Not Easy Bein' Green zong dan rond in mijn hoofd. "It's Not Easy Bein' Green" (lyrics by Joe Rapposo) It's not that easy bein' green; Having to spend each day the color of the leaves. When I think it could be nicer being red, or yellow or goldor something much more colorful like that. It's not easy bein' green. It seems you blend in with so many other ordinary things. And people tend to pass you over 'cause you're not standing out like flashy sparkles in the water- or stars in the sky. But green's the color of Spring. And green can be cool and friendly-like. And green can be big like an ocean, or important like a mountain, or tall like a tree. When green is all there is to be It could make you wonder why, but why wonder why? Wonder, I am green and it'll do fine, it's beautiful! And I think it's what I want to be. Gelukkig kon ik terugvallen op een luisterend oor van mijn begeleider Frank Jan de Graaf. Door met hem over het onderwerp te spreken, tijdens onze bijeenkomsten in het café-restaurant Eik en Linde, ontstond spelenderwijs het inzicht voor de volgende fase. Naast hem zijn er nog verscheidene personen geweest die mij geïnspireerd hebben om op deze wijze met het onderwerp aan de gang te gaan. Zonder iedereen bij naam te noemen spreekt het voor zich dat ik hen daarvoor erkentelijk ben. 1 Kermit de Kikker is een muppet die in de jaren 50 in Leland (Mississippi) werd bedacht door Jim Henson.

4 In het bijzonder wil ik toch nog even mijn vrouw bedanken voor het luisterend oor, de scherpe blik naar mijn vorderingen en het geduld dat zij heeft opgebracht tijdens mijn grote investeringen in tijd voor deze studie. Nu de studie bijna is afgrond is onze zoon Joris geboren en lijkt me dit een mooi moment om de verantwoordelijkheid op me te nemen voor de nieuwe generatie en de scriptie hiermee af te sluiten. Veel leesplezier. Remco Bosma. Emmeloord, 28 mei

5 Inhoudsopgave Samenvatting... 1 Hoofdstuk 1: Inleiding en Probleemstelling... 3 Hoofdstuk 2: Need to know definities inzake MVO... 5 Hoofdstuk 3: Assurance van MVO-verslagen Hoe wordt transparantie van de prestaties inzake MVO gegeven? Waaraan kunnen de prestaties inzake MVO worden afgemeten? Wie biedt er thans assurance over de prestaties inzake MVO? Conclusie over verkregen assurance inzake de MVO-prestaties Hoofdstuk 4: Het MVO-referentiemodel voor de auditor Waaruit bestaat de meetlat van een auditor? Hoe kan MVO terugkomen in het referentiemodel? Hoe ziet de basisstructuur van het MVO-referentiemodel eruit? Werkbaarheid referentiemodel bij MVO-verslagen Conclusie ten aanzien van het MVO-referentiemodel voor de auditor...28 Hoofdstuk 5: Conclusie...29 Literatuurlijst...31 Bijlage Bijlage

6 Samenvatting Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) is een actueel thema waar veel bedrijven mee bezig zijn. MVO wordt door de Sociaal Economische Raad als volgt omschreven: In de visie van de raad maken de maatschappelijke activiteiten dus onlosmakelijk deel uit van het ondernemingsbeleid, zodat een onderscheid tussen core business en niet-core business niet relevant is. Dat betekent ook, heel concreet, dat maatschappelijk ondernemerschap niet louter op liefdadigheid gebaseerd kan zijn. ( ) Naar de mening van de raad bepalen in de kern twee elementen of, in deze tijd met recht van maatschappelijk (verantwoord) ondernemen kan worden gesproken: 1. het bewust richten van de ondernemingsactiviteiten op waardecreatie in drie dimensies Profit, People, Planet en daarmee op de bijdrage aan de maatschappelijke welvaart op langere termijn; 2. een relatie met de verschillende belanghebbenden onderhouden op basis van doorzichtigheid en dialoog, waarbij antwoord wordt gegeven op gerechtvaardigde vragen uit de maatschappij. Ondanks de nodige handvatten, bijvoorbeeld in de vorm van GRI-richtlijnen, blijft MVO voor velen nog een ongrijpbare materie omdat het duurzaamheidvraagstuk nog volop in beweging is. Wanneer doe je het nu goed op MVO-gebied? Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen hoeft niet af te wijken van de reguliere doelstellingen. De vraag is alleen of de MVO-doelstellingen in navolging van de reguliere doelstellingen ook feitelijk gebruikt worden om de organisatie aan te sturen. Beide doelstellingen zouden dan geïntegreerd terug moeten komen in de planning & control cyclus van de onderneming. De verantwoording aan het einde van het jaar over de geleverde prestaties kan dan eenvoudig worden opgesteld door de voortgangsrapportages van dat jaar te bundelen. Vaak blijkt dat de inbedding van MVO doelstellingen in de reguliere planning & control cyclus niet heeft plaatsgevonden. De accountant aan wie dan gevraagd wordt de betrouwbaarheid van de MVO-jaarverslag te beoordelen geeft daarom maar vaak zekerheid in termen van er is niet gebleken dat er onjuistheden in staan. De vraag is of deze vorm van assurence echter volstaat op de langere termijn. Bedrijven en auditors zoeken daarom naarstig naar een manier om MVO te toetsen. Hoewel binnen de planning & control cyclus de procesbeheersing het domein van de operational auditor is, lijkt de auditor ten aanzien van MVO-doelstellingen nog geen prominente rol te spelen. Daarom is gekomen tot de volgende centrale onderzoeksvraag: Kan de auditor met een referentiemodel bijdragen aan de beheersbaarheid van MVO? De centrale vraag wordt vergezeld door de volgende drie subvragen: Wie biedt er thans assurance over de prestaties inzake Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen? Waaruit bestaat de gegeven assurance momenteel uit en hoe ontwikkelt die zich? Hoe moet het referentiemodel er uitzien voor de internal auditor om MVO te kunnen toetsen? 1

7 Aan de hand van een literatuurstudie zijn antwoorden gezocht op bovenstaande onderzoeksvragen. Ten aanzien van de eerste twee subvragen kan gesteld worden dat thans vooral de onafhankelijke externe deskundige (lees: accountant) in beeld is om het separate MVO jaarverslag of het geïntegreerd (financieel) verslag met daarin maatschappelijke aspecten te verifiëren. Hoewel het geïntegreerde verslag nadrukkelijker ingaat op de verankering & verantwoording van MVO in de organisatie, blijkt, dat MVO niet met dezelfde volledigheid en juistheid tot stand komt als de financiële verslaglegging. De reden daarvoor is, dat veel organisaties MVO niet hebben vertaald naar concrete doelstellingen met daaraan gerelateerde prestatie-indicatoren. Standaardisatie-initiatieven voor maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) blijken tevens niet van voldoende voorschrijvend karakter. Door het ontbreken van concrete doelstellingen met daaraan gerelateerde prestatie-indicatoren, kan bij veel bedrijven MVO niet worden opgenomen in een centraal informatiesysteem. Hierdoor zal de externe accountant bij toetsing van het MVO-verslag zich moet baseren op beschikbare gegevens, die via navraag bij de operaties kunnen worden verkregen. Derhalve geeft de accountant alleen beperkte assurance over de aan hem aangeboden MVO verslagen. Ten aanzien van de laatste subvraag kan gesteld worden, dat via de procesbenadering van Wood, althans voor de procesovergang Formuleren Missie & Visie Strategie formuleren, een referentiemodel is op te stellen welke het processes of responsiveness herleidbaar kan maken. De internal auditor heeft door dit referentiemodel de mogelijkheid gekregen om vast te stellen in hoeverre de door de topleiding geformuleerde MVO-ambities van de organisatie feitelijk worden gebruikt om de interne organisatie aan te sturen. Nadat de interne auditor heeft vastgesteld dat er aansluiting is tussen de MVO ambities en de feitelijke aansturing van de organisatie, biedt dit de externe accountant de mogelijkheid om bij toetsing van het MVO jaarverslag een hogere waardering te geven dan die van beperkte zekerheid. Het referentiemodel blijkt bij twee onderzochte MVO-verslagen, die gelden als best practise, bruikbaar om de totstandkoming van de strategische keus na te gaan. De meeste elementen uit het referentiemodel blijken namelijk expliciet terug te vinden in de betreffende MVOverslagen. Ten aanzien van enkele elementen kan impliciet afgeleid worden dat daarvoor aanvullende informatie binnen de organisatie beschikbaar zal moeten zijn. Omdat de internal auditor meer en andere informatiebronnen en gegevens tot zijn of haar beschikking heeft dan de externe auditor, is het niet exact mogelijk om aan te geven hoe toepasbaar het referentiemodel is om de procesgang van de strategische keus na te gaan. Daarvoor zal een casestudy gestart moeten worden binnen één of enkele bedrijven. Die viel uitdrukkelijk buiten de opzet van dit literatuuronderzoek. Tevens dient gerealiseerd te worden dat het vaststellen van (eventueel) onethisch gedrag binnen organisaties, eveneens buiten de scope van dit onderzoek is gebleven. 2

8 Hoofdstuk 1: Inleiding en Probleemstelling In dit hoofdstuk wordt de achtergrond over het onderwerp beschreven, gevolgd door een discussie en de probleemstelling van het onderzoek. Vervolgens wordt het doel van het onderzoek uitgelegd en de bijbehorende onderzoeksvragen besproken inclusief een korte inhoudsopgave per hoofdstuk. Aanleiding Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) is een actueel thema waarmee veel bedrijven bezig zijn. Dit is te lezen in de vele MVO jaarverslagen op internet. Om de waarde van de jaarverslagen te vergroten laten veel bedrijven de betrouwbaarheid van het verslag bevestigen door externe accountants er een oordeel over te laten uitspreken. De accountants toetsen de MVO verslagen vooral op transparantie en consistentie en maken daarbij gebruik van de Global Reporting Initiative (GRI, 2006) als richtlijn voor niet financiële verslaglegging. Om ook de relevantie van de onderwerpen te toetsen, kunnen bedrijven een stakeholderdialoog voeren. Door de weerslag van de stakeholderdialoog tevens op te nemen in het MVO jaarverslag, kan het bedrijf de relevantie van de beschreven onderwerpen aantonen. In de GRI staat eveneens de werkwijze van een stakeholderdialoog beschreven. Ondanks de nodige handvatten blijft MVO voor velen nog een ongrijpbare materie, omdat het duurzaamheidsvraagstuk nog volop in beweging is. Wanneer doe je het nu goed op MVOgebied? Veel duurzaamheidsvoornemens blijven daardoor nu nog bij de topleiding hangen, zodat het beleid (nog) niet in hanteerbare targets voor de lagen daaronder is vertaald. De accountant die gevraagd wordt de betrouwbaarheid van het MVO-jaarverslag te beoordelen is derhalve opgezadeld met een lastige opgave. Daarom geeft de externe accountant vaak zekerheid in termen van er is niet gebleken, dat er onjuistheden in staan. De vraag is of deze vorm van assurence echter volstaat op langere termijn (Driessen & Molenkamp, 2004; Kolk, 2005). Bedrijven en auditors zoeken daarom naarstig naar een manier om MVO te toetsen. Dit betekent dat de (internal) auditor nog nadrukkelijker dan bij financiële verslaglegging moet nagaan welke doelstelling, normen en afbakening dienen te worden gehanteerd, omdat daarvoor duidelijk omschreven criteria ontbreken (Chatterij & Levine, 2005). De internal auditor lijkt echter binnen het thema van MVO nog geen nadrukkelijke rol te vervullen (Dijk, Gros, Kamp-Roelands, Munster-Huisman & Verhaegh, 2008). Onderzoeksaanpak Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen hoeft niet af te wijken van de reguliere doelstellingen. De vraag is alleen of deze doelstellingen in navolging van de reguliere doelstellingen ook feitelijk gebruikt worden om de organisatie aan te sturen. Beide doelstellingen zouden dan geïntegreerd terug moeten komen in de Planning & Control Cyclus van de onderneming. De verantwoording aan het einde van het jaar over de geleverde prestaties kan dan eenvoudig worden opgesteld door de bundeling van de voortgangsrapportages van dat jaar. In het volgende figuur (figuur 1) staat deze aanpak grafisch weergegeven. 3

9 Reguliere doelstellingen MVO doelstellingen Geïntegreerde doelstellingen Proces van totstandkoming waarover auditor een mening kan vormen t.a.v. de beheersing. Planning & Control Cyclus Verantwoording realisatie doelstellingen Figuur 1: Onderzoeksmodel voor beantwoording vraagstelling. Hoewel binnen de planning & control cyclus de procesbeheersing het domein van de operational auditor is, lijkt de auditor ten aanzien van MVO doelstellingen nog geen prominente rol te spelen. Dit brengt mij op de volgende centrale onderzoeksvraag: Centrale onderzoeksvraag Kan de auditor met een referentiemodel bijdragen aan de beheersbaarheid van MVO? Subvragen Wie biedt er thans assurance over de prestaties inzake Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen? Waaruit bestaat de gegeven assurance momenteel en hoe ontwikkelt die zich? Hoe moet het referentiemodel er uitzien voor de internal auditor om MVO te kunnen toetsen? De beantwoording van deze vragen wil ik uitvoeren op basis van literatuuronderzoek inzake governance, strategisch management, operational auditing en natuurlijk Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen. Dit onderzoek heeft een exploratief karakter, omdat een andere aanpak een grote kans geeft dat op niet alle facetten van de probleemstelling literatuur is. Aan de hand van het literatuuronderzoek probeer ik vervolgens een voorzet te geven hoe zo n referentiemodel opgebouwd zou kunnen worden. Leeswijzer In hoofdstuk 2 worden de belangrijkste definities inzake MVO kort opgesomd en in hoofdstuk 3 wordt beschreven welke assurance op basis van de MVO verslagen wordt verkregen. In hoofdstuk 4 wordt het referentiemodel, de meetlat van een auditor, beschreven en hoe zo n meetlat voor MVO eruit zou kunnen zien. Tenslotte staat in hoofdstuk 5 de conclusie van dit afstudeeronderzoek beschreven. 4

10 Hoofdstuk 2: Need to know definities inzake MVO Over maatschappelijk verantwoord ondernemen is al veel geschreven. In dit hoofdstuk zal daarom heel kort een overzicht gegeven worden van de meest relevante definities en begrippen die van het lezen van de overige gedeelten van het afstudeerreferaat van belang kunnen zijn. Maatschappelijk verantwoord ondernemen wordt door de Sociaal Economische Raad als volgt omschreven (SER, 2003): In de visie van de Raad maken de maatschappelijke activiteiten dus onlosmakelijk deel uit van het ondernemingsbeleid, zodat een onderscheid tussen core business en niet-core business niet relevant is. Dat betekent ook, heel concreet, dat maatschappelijk ondernemerschap niet louter op liefdadigheid gebaseerd kan zijn. ( ) Naar de mening van de Raad bepalen in de kern twee elementen, of in deze tijd met recht van maatschappelijk (verantwoord) ondernemen kan worden gesproken: 1. het bewust richten van de ondernemingsactiviteiten op waardecreatie in drie dimensies Profit, People, Planet en daarmee op de bijdrage aan de maatschappelijke welvaart op langere termijn; 2. het onderhouden van een relatie met de verschillende belanghebbenden op basis van doorzichtigheid en dialoog, waarbij antwoord wordt gegeven op gerechtvaardigde vragen uit de maatschappij. In het artikel Een metafysisch perspectief op de verificatie van maatschappelijke jaarverslagen (Veltrop & De Waard, 2007) wordt de relatie tussen MVO en regulier ondernemen als volgt grafisch afgebeeld: Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (III) Regulier Ondernemen (I) Korte termijn Economisch handelen Lange termijn Economisch handelen (II) Ethiek / Ethisch handelen Korte termijn Lange termijn Economisch gewin Figuur 2: MVO en regulier ondernemen. 5

11 Over de definitie van MVO heeft in het verleden vrij veel discussie plaatsgevonden. Hoewel er geen vaste definitie van MVO is, bestaat inmiddels brede consensus over de volgende elementen van MVO, die ook reeds in het kabinetsstandpunt uit 2001 zijn terug te vinden (Holt, Broer & Uri, 2007): - MVO is ondernemen met zorg voor de maatschappelijke effecten van dat ondernemen in binnen- en buitenland. MVO richt zich daarmee op de maatschappelijke effecten van de (kern)activiteiten van de onderneming. - De onderneming is een waardescheppende organisatie; deze waardecreatie kent een financieel-economische, ecologische en sociale dimensie (Triple P). Indien het bedrijf zich bewust richt op alle drie de dimensies van waardeschepping door negatieve gevolgen te corrigeren en/of positieve effecten te versterken, onderneemt het maatschappelijk. - Het maatschappelijke karakter ligt vooral besloten in de actieve en vrijwillige - maar niet vrijblijvende - maatschappelijke rol die een bedrijf op zich neemt en die verder gaat dan het in acht nemen van wettelijke voorschriften. - Voor bedrijven in het buitenland geldt het gebod dat zij zich aan de nationale wet- en regelgeving van het gastland houden. Van bijzonder belang voor internationale ondernemers zijn de fundamentele arbeidsrechten, zoals vastgelegd binnen de IAO. Het kabinet hecht er grote waarde aan dat Nederlandse ondernemers deze rechten overal en te allen tijde in de praktijk brengen. - De dialoog die met de verschillende belanghebbenden (stakeholders) gevoerd wordt, is medebepalend voor de invulling van maatschappelijk verantwoord ondernemen. - Maatschappelijke verantwoording - door het verstrekken van objectiveerbare en controleerbare informatie over MVO - door bedrijven maakt deel uit van MVO (transparantie). - MVO is maatwerk. De invulling van MVO en de gewenste transparantie verschilt tussen bijvoorbeeld het MKB en internationaal opererende concerns. - MVO is het product van een houding van ondernemers die gericht is op hun omgeving. Ondernemers geven naar de maat van hun aard en vermogens inhoud aan MVO. In twee eerdere afstudeerscripties van de postacademische opleiding operational auditing over het onderwerp maatschappelijk verantwoord ondernemen (Bosma 2, 2005) en (Loonen, 2005) wordt ook de definitie van Wood (1991) gebruikt. De definitie volgens Wood luidt: configuratie van uitgangspunten van maatschappelijke verantwoordelijkheid, processen van sociale responsiviteit en het beleid van uitkomsten van beleid zoals ze gerelateerd zijn aan maatschappelijke relaties van een onderneming. Volgens beide studenten is de definitie van Wood in de wetenschap de meest geciteerde definitie ten aanzien van maatschappelijk verantwoord ondernemen. De waarde van de definitie van Wood is dat deze maatschappelijk verantwoord ondernemen benadert vanuit de procesgedachte. Door deze benadering kunnen aan het proces normen toegekend worden, welke de operational auditor kan toetsen (Bosma, 2005). 2 Hoewel zowel voornaam als achternaam het zelfde zijn, betreft het hier Remko Bosma en niet Remco Bosma, de auteur van dit afstudeerreferaat. 6

12 Hoofdstuk 3: Assurance van MVO-verslagen In dit hoofdstuk worden de twee subonderzoeksvragen Wie biedt er thans assurance over de prestaties inzake Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen? en Waaruit bestaat de gegeven assurance momenteel en hoe ontwikkelt die zich? beantwoord. 3.1 Hoe wordt transparantie van de prestaties inzake MVO gegeven? Prestaties inzake Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen worden door veel ondernemingen verantwoord in een MVO jaarverslag. Dit type verslag, in het bijzonder inzake sociale en milieuprestaties, ontmoet qua betrouwbaarheid de nodige scepsis (Driessen & Molenkamp, 2004). Het MVO jaarverslag komt in hoofdzaak in twee verschillende vormen voor (Kolk, 2005), te weten: Een verslag waarbij People, Planet, Profit apart worden verantwoord, het zogenaamde MVO jaarverslag. Geïntegreerde (financiële) verslagen met daarin maatschappelijke aspecten. Het onderscheid van beide typen is relevant omdat het geïntegreerde verslag nadrukkelijker ingaat op de volgende aspecten (Kolk, 2005): 1. Structurering van MVO in de organisatie. 2. Aanwezigheid van een aparte MVO-afdeling / eenheid. 3. Uiteindelijke verantwoordelijke persoon/eenheid voor MVO. 4. Aanwezigheid van klachtenregeling gerelateerd aan MVO aspecten. 5. Externe verificatie van MVO-verslaglegging. In tabel 1 staat een overzicht van de verschillende MVO verslagen per jaar zoals die gebruikt zijn bij het opstellen van de Transparantie benchmark van het Ministerie van Economische Zaken. De ontwikkeling van een apart verslag naar het recent ontwikkelde geïntegreerde verslag kan verklaard worden uit leereffecten, groeiende ervaring met verslaglegging, maar ook uit kritische stakeholders die vraagtekens zetten bij de betrouwbaarheid en validiteit van vrijwillige rapportage (Kolk, 2005). Hoewel een geïntegreerd verslag suggereert dat MVO met dezelfde volledigheid en juistheid tot stand komt als de financiële verslaglegging, blijkt dit echter veel minder gedetailleerd plaats te vinden (Kolk, 2005). Desalniettemin blijkt het geïntegreerde MVO jaarverslag meer gedetailleerd dan het afzonderlijke jaarverslag. 7

13 Jaar Bron Aantal onderzochte bedrijven in selectie 2003 Transparantie benchmark Transparantie benchmark Transparantie benchmark Transparantie benchmark 2007 Type MVO verslag Separaat MVO verslag Uitgebrachte aantal verslagen Waarvan verificatie heeft plaatsgevonden Integraal verslag (verant woording 3 via financieel Totaal aantal MVO verantwoordingen binnen geselecteerde bedrijven verslag) Geen gegevens 28 +? Geen gegevens 48 +? Tabel 1: Overzicht verslagen per type per jaar beoordeeld in de Transparantie benchmark van het Ministerie van Economische Zaken. In de context van MVO is het daarom goed stil te staan bij het doel van de externe accountantscontrole op het (integrale) jaarverslag. Het maatschappelijk verkeer verwacht dat accountants fraude ontdekken (Schilder, Gortemaker, Manen & Waardenburg, 2002). Het voornaamste doel van de accountantscontrole is de jaarrekening geloofwaardigheid te verlenen door daarover een onafhankelijk oordeel uit te spreken. De directie is verantwoordelijk voor het opstellen van die jaarrekening en bevestigt hiermee in feite de daarin verstrekte informatie (bijvoorbeeld dat de op de balans vermelde voorraden ook werkelijk bestaan, dat zij in bezit zijn van de huishouding en dat de waarde correct is vermeld). De accountant moet het risico van materiele fouten inschatten en controleprocedures ontwikkelen om dat risico aan te pakken (Schilder, Gortemaker, Manen & Waardenburg, 2002). Vervolgens dient de accountant te controleren of het jaarverslag overeenkomstig de wettelijke bepalingen is opgesteld en verenigbaar is met de jaarrekening (dus geen tegenstrijdigheden), en of de zogeheten overige gegevens zijn toegevoegd. Hiermee is uit te leggen dat een accountant over een geïntegreerd verslag een goedkeurende verklaring kan verlenen terwijl er verschil van detaillering is tussen financiële en niet financiële gegevens. In Moderne Accountantscontrole, de controle van de jaarrekening: risicoanalyse, interne beheersing en toegevoegde waarde (Schilder, Gortemaker, Manen & Waardenburg, 2002) wordt zelfs de vraag opgeworpen of het wel zo vanzelfsprekend is dat alles op de accountant wordt afgeschoven? 3.2 Waaraan kunnen de prestaties inzake MVO worden afgemeten? Over MVO is veel geschreven en zijn er ook veel standaarden uitgewerkt over hoe MVO zou kunnen worden beoordeeld. In de afstudeerscriptie Voldoen standaardisatie-initiatieven voor maatschappelijk verantwoord ondernemen? (Driessen, 2004) staat een tiental MVO standaardisatie-initiatieven beschreven; zij worden ook op hun bruikbaarheid beoordeeld. Op basis van dit onderzoek komt naar voren dat de AA1000:1999 de beste handvatten biedt. Minder dan 1% van de bedrijven gebruikt echter de AA1000 principes voor het vaststellen van de inhoud van het MVO verslag, maar veel bedrijven gebruiken wel de GRI richtlijnen voor het vaststellen van de inhoud (Loonen, 2005). In onderstaande tabel 2 staan de belangrijkste criteria vermeld waarvoor de standaardisatie-initiatieven gebruikt kunnen 3 Verificatie van financieel jaarverslag dient altijd plaats te vinden door een externe accountant. 8

14 worden om MVO prestaties te beoordelen en, hoe zowel de AA1000 alsmede de GRI daaraan voldoen. Op basis van het onderzoek van Driessen blijkt dat beide richtlijnen MVO niet uitwerken aan de hand van eisen met een voorschrijvend karakter (shall, should, must) of dat er een uitwerking plaatsvindt op basis van prestatie-eisen (output-eisen in algemene zin of output-eisen met een minimumniveau). Criteria AA1000:1999 GRI 1. Het bepalen van MVO-risico s 2. Het identificeren van stakeholders 3. Dialoog met stakeholders (incl. betrekken v. stakeholders) 4. Het bepalen van (geschikte) MVOactiviteiten 5. Creëren van draagvlak/ bewustwording binnen de organisatie 6. Het implementeren van MVO 7. Het meten/monitoren van MVO-prestaties 8. Het verslagleggen / rapporteren van MVOprestaties 9. Het afleggen van verantwoording op het gebied van MVO 10. Het (extern) vergelijken van MVOprestaties 11. Het continu verbeteren van MVOprestaties - het aspect wordt uitgewerkt aan de hand van eisen/richtlijnen m.b.t. processen voor MVO (separate processen, al dan niet samenhang) - het aspect wordt uitgewerkt aan de hand van algemene richtlijnen met ruimte voor eigen invulling (could, may) - het aspect wordt uitgewerkt aan de hand van eisen/richtlijnen m.b.t. processen voor MVO (separate processen, al dan niet samenhang) - het aspect wordt uitgewerkt aan de hand van praktische methoden en technieken (of verwijzingen ernaar) - het aspect wordt uitgewerkt aan de hand van algemene richtlijnen met ruimte voor eigen invulling (could, may) - het aspect wordt uitgewerkt aan de hand van eisen/richtlijnen m.b.t. processen voor MVO (separate processen, al dan niet samenhang) - het aspect wordt uitgewerkt aan de hand van algemene richtlijnen met ruimte voor eigen invulling (could, may) - het aspect wordt uitgewerkt aan de hand van eisen/richtlijnen m.b.t. processen voor MVO (separate processen, al dan niet samenhang) - het aspect wordt wel genoemd maar in beperkte mate uitgewerkt (uitleg, definitie, beschrijving) - het aspect wordt uitgewerkt aan de hand van eisen/richtlijnen m.b.t. processen voor MVO (separate processen, al dan niet samenhang) - het aspect wordt uitgewerkt aan de hand van praktisch methoden en technieken (of verwijzingen ernaar) - het aspect wordt uitgewerkt aan de hand van algemene richtlijnen met ruimte voor eigen invulling (could, may) - het aspect wordt uitgewerkt aan de hand van eisen/richtlijnen m.b.t. processen voor MVO (separate processen, al dan niet samenhang) - het aspect wordt uitgewerkt aan de hand van algemene richtlijnen met ruimte voor eigen invulling (could, may) - het aspect wordt uitgewerkt aan de hand van eisen/richtlijnen m.b.t. processen voor MVO (separate processen, al dan niet samenhang) - het aspect wordt uitgewerkt aan de hand van algemene richtlijnen met ruimte voor eigen invulling (could, may) - het aspect wordt uitgewerkt aan de hand van eisen/richtlijnen m.b.t. processen voor MVO (separate processen, al dan niet samenhang) - het aspect wordt uitgewerkt aan de hand van algemene richtlijnen met ruimte voor eigen invulling (could, may) - het aspect wordt uitgewerkt aan de hand van eisen/richtlijnen m.b.t. processen voor MVO (separate processen, al dan niet samenhang) - het aspect wordt uitgewerkt aan de hand van algemene richtlijnen met ruimte voor eigen invulling (could, may) - het aspect wordt uitgewerkt aan de hand van eisen/richtlijnen m.b.t. processen voor MVO (separate processen, al dan niet samenhang) het aspect wordt uitgewerkt aan de hand van algemene richtlijnen met ruimte voor eigen invulling (could, may) het aspect wordt uitgewerkt aan de hand van algemene richtlijnen met ruimte voor eigen invulling (could, may) het aspect wordt uitgewerkt aan de hand van algemene richtlijnen met ruimte voor eigen invulling (could, may) het aspect wordt uitgewerkt aan de hand van algemene richtlijnen met ruimte voor eigen invulling (could, may) GRI geeft daarover geen informatie. het aspect wordt uitgewerkt aan de hand van praktische methoden en technieken (of verwijzingen ernaar) het aspect wordt uitgewerkt aan de hand van eisen/richtlijnen m.b.t. een (management)systeem voor MVO (PDCA cyclus) het aspect wordt uitgewerkt aan de hand van eisen/richtlijnen m.b.t. een (management)systeem voor MVO (PDCA cyclus) GRI geeft daarover geen informatie. het aspect wordt alleen genoemd en niet uitgewerkt het aspect wordt alleen genoemd en niet uitgewerkt Tabel 2: Beoordeelde standaarden voor MVO op compleetheid (Driessen, 2004). In een onderzoek naar de toegevoegde waarde van de procesbenadering (Graaf, Maas & Bouma, 2005) blijkt dat de gegevens uit de MVO rapportage pas relevantie krijgen voor managers en stakeholders, wanneer ze gevat worden in een normatief kader. Dit kader blijkt uit de inrichting van een managementcontrolsysteem. Door de werking van dit managementcontrolsysteem te beoordelen, is het pas mogelijk te beoordelen hoe goed de onderneming functioneert. Zie voor een grafische weergave figuur 3a hoe op een gewenste wijze de informatievoorziening voor het MVO verslag tot stand zou moeten komen. 9

15 Verklaring RvB inzake MVO Second loop learning Shareholder Strategie van de onderneming Doelstellingen Stakeholder dialoog inzake MVO Operaties van de onderneming KSFen, PI Rapport Management Accounting & Control Systemen First loop Learning Verklaring door externe accountant Verantwoording - financieel jaarverslag - MVO jaarverslag Bij deze werkwijze worden via de strategische analyse afgeleide doelstellingen concreet vertaald naar aanstuurbare maatstaven (Kritische Succesfactoren (KSF-en) en Prestatie-indicatoren (PI)) welke opgenomen kunnen worden in het Management Accounting & Control Systeem (MACS). Hierdoor worden de operaties aangestuurd (en afgerekend) om uitvoering te geven aan de PI s welke zijn opgenomen in de MACS. Doordat de verantwoording kan steunen op gegevens inzake de voorgang van de PI s uit de MACS, is het jaarverslag eenvoudig en betrouwbaar op te stellen (Hill & Jones, 2004; Veltrop & Waard, 2007). Figuur 3a: Basismodel MVO-toetsing a.d.h.v. Managementcontrolsystemen. 3.3 Wie biedt er thans assurance over de prestaties inzake MVO? In de Transparantiebenchmark 2006, Maatschappelijke Verslaglegging (Berg, Klooster & Koek, 2006) blijkt dat van de 174 ondernemingen, waarvan 98 beursgenoteerd, slechts 10% hun separate maatschappelijke jaarverslag of het maatschappelijke gedeelte van hun jaarverslag hebben laten verifiëren door een onafhankelijke deskundige. Dit percentage is zo laag, omdat in tegenstelling tot de accountantscontrole voor de jaarrekening (art 2: 393 BW) dit voor het MVO jaarverslag namelijk niet verplicht (Veltrop & De Waard, 2007) is. Ook in De balans opgemaakt, kwaliteitsvergelijking maatschappelijke jaarverslagen 2006 (Kamp-Roelands, De Waard, Laske, 2006) blijkt, dat van de 27 onderzochte ondernemingen maar 17 ondernemingen externe verificatie hebben gevraagd. Hiervan blijkt in 14 gevallen, dat er sprake is van een verslag, dat volgens de externe verificateur een beperkte mate van zekerheid geeft en dat in twee gevallen een redelijke mate van zekerheid wordt geleverd. In één geval blijkt het te gaan om een combinatie van redelijke en beperkte mate van zekerheid. 10

16 Naast de rol van de externe verificateur worden in de twee afstudeerscripties van de postacademische opleiding operational auditing over het onderwerp maatschappelijk verantwoord ondernemen (Bosma, 2005), (Loonen, 2005) ook de rol van de interne auditor (of operational auditor) ten aanzien van MVO beschreven. In Sawyer s Internal auditing, The practice of Modern Internal Auditing (IIA, 2005) wordt een definitie gegeven van internal auditing: Internal auditing is a systematic, objective appraisal by internal auditor of diverse operators within an organization to determine whether (1) financial and operational information is accurate and reliable; (2) risk to the enterprise are identified and minimized; (3) external regulations and acceptable internal policies and procedures are followed; (4) satisfactory operating criteria are met; (5) resources are used efficiently and economically; and (6) the organization s objectives are effectively achieved all for the purpose of consulting with management and for assisting members of the organization in effective discharge of their governance responsibilities. Ten aanzien van de rollen die de auditor bij MVO kan vervullen onderscheid Bosma (Bosma, 2005) de volgende: MVO Audit Rol Uitgangspunten Mission statement, code of Evaluator, Adviseur. (principes) conduct Beleid Code of conduct, operational geuidelines Inspecteur, Evaluator, Adviseur Beleidsverantwoording Duurzaamheidsverslag, MVO verslag Inspecteur, Evaluator, Adviseur Stakeholders Stakeholder agenda Evaluator, Facilitator. Tabel 3: Rollen operational auditor in theorie (Bosma, 2005). Ten aanzien van de rol van Inspecteur wordt aangegeven, dat in die rol beoordeeld wordt of bij het verzamelen van de gegevens voor het duurzaamheidsverslag de procedures worden nageleefd, zoals die in de werkinstructies en procesbeschrijvingen zijn opgesteld. De evaluator kan volgens de theorie de kwaliteit, de opzet en de uitwerkingen van de beheerskaders en beheersmaatregelen beoordelen van het beleidsverantwoordingsproces. Vanuit de natuurlijke adviesfunctie kan een operational auditor een verbeteringsadvies geven naar aanleiding van de beoordeling van het beleidsverantwoordingsproces. Tot slot wordt aangegeven dat de rollen los van elkaar staan en niet tegelijkertijd uitgeoefend kunnen worden (Bosma, 2005). In de afstudeerscriptie van Loonen (Loonen, 2005) wordt in een drietal passages het werk van de operational auditor en zijn werkveld verduidelijkt: De externe accountant kan extra zekerheid verschaffen, door verslagen te verifiëren en te certificeren. De externe accountant voert voornamelijk financiële audits uit, die gericht zijn op de betrouwbaarheid van de financiële informatievoorziening. MVO mist centrale informatiesystemen en uniforme standaarden, waardoor het niet mogelijk is voor een externe accountant om een MVO verslag op een vergelijkbare wijze te certificeren. De operational auditor neemt niet de inrichting en de werking van de financiële informatievoorziening, maar de feitelijke bedrijfsvoering als uitgangspunt. Bij de opzet van MVO dient het beleid te worden vastgesteld, de processen en de 11

17 systemen te worden ingericht, het beleid te worden uitgevoerd en de resultaten te worden geëvalueerd. De operational auditor kan onderzoeken of de effectiviteit en de efficiëntie van de beheersing van processen en systemen voldoende is om de door de onderneming gestelde doelen te bereiken. De externe accountant kan dus voor het verifiëren van een MVO verslag samenwerken met de internal auditafdeling, zodat zij voor de verificatie van het bewijs kunnen steunen op de werkzaamheden van de internal audit-afdeling. Wanneer een gedegen beleid en managementcontrolesysteem ten grondslag ligt aan de in het MVO-verslag gepubliceerde informatie, zal het verifiëren niet lastiger zijn dan bij historische financiële informatie. In de afstudeerscriptie van Loonen (Loonen, 2005) wordt echter ook aangegeven, dat voordat MVO is geïncorporeerd en een gestructureerd MVO-beleid is geformuleerd, de ondernemingen reeds overgaan tot de publicatie van een MVO-verslag. Vaak gebeurt dit, omdat andere, vergelijkbare ondernemingen ook een MVO-verslag publiceren, waardoor een indirecte externe druk op de onderneming komt te liggen. In zo n geval gaat de onderneming rapporteren zonder dat er een gestructureerd beleid en rapportagesysteem aan het rapport ten grondslag ligt. De nadruk komt dan bij de verificatie zwaar te liggen op het bewijzen van de gerapporteerde informatie. Het verschil in de theoretische werkwijze en de praktische, beperkte invulling herbergt wel het risico in zich, dat het niet duidelijk is, wat de auditor nu heeft uitgevoerd. Zie figuur 3b voor de grafische weergave hoe de feitelijke informatievoorziening ten aanzien van de meeste MVO verslagen is geregeld. Het tot publicatie van MVO verslagen overgaan zonder dat MVO binnen de onderneming is geïmplementeerd, kan ondermeer resulteren in de afname van de vraag naar verificatie van maatschappelijke jaarverslagen en uiteindelijk misschien zelfs tot afname van de vraag naar maatschappelijke jaarverslagen zelf (Velrop & De Waard, 2007). 12

18 Verklaring RvB inzake MVO Shareholder Strategie van de onderneming Stakeholder dialoog inzake MVO Operaties van de onderneming Verklaring door externe accountant MVO jaarverslag Doordat de strategie van veel ondernemingen niet vertaald is tot concrete doelstellingen voor de ondermening in tegenstelling tot de situatie beschreven in figuur 3a, is de strategie niet meetbaar gemaakt in het Management Accounting & Control Systeem. Gedurende het verslagjaar is de realisatie / voortgang dan ook niet bijgehouden. Het jaarverslag kan derhalve alleen worden opgesteld aan de hand van beschikbare gegevens van de operaties voor zover deze door navraag kunnen worden verkregen (Kolk, 2005; Velrop & De Waard, 2007). Figuur 3b: Reguliere praktijk voor MVO-toetsing. Enkele bedrijven 4 hebben over hun maatschappelijk jaarverslag aanvullende zekerheid proberen te verkrijgen door in hun MVO verslag de reactie op te nemen van hun belangrijkste stakeholders over de gerapporteerde prestaties. Bij de bedrijven kwam de stakeholdersreactie in plaats van de externe verificatie. PriceWaterhouseCoopers (PWC), vaak benaderd als partij voor het verlenen van aanvullende zekerheid door op te treden als externe verificateur, heeft om op deze ontwikkeling te kunnen anticiperen een onderzoek gestart naar de rol van Stakeholders bij de verificatie van MVO verslagen. In het daarover verschenen rapport The Right Combination, Corporate Responsibility reports: the role of assurance providers and stakeholder panels (PWC, 2007) geeft PWC aan, dat de rol van de stakeholders vooral gelegen is in het aangeven of de juiste onderwerpen in het MVO verslag terug komen. Of de onderwerpen op de juiste wijze worden gerapporteerd blijft volgens deze publicatie echter vooral een taak van de externe verificateur. 4 Zie bijvoorbeeld The Shell Sustainability Report

19 3.4 Conclusie over verkregen assurance inzake de MVO-prestaties. Thans wordt er vooral inzicht gegeven over de prestaties inzake Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen via het separate MVO jaarverslag of via een geïntegreerd (financieel) verslag met daarin maatschappelijke aspecten. Hoewel het geïntegreerde verslag nadrukkelijker ingaat op de verankering & verantwoording van MVO in de organisatie, blijkt dat MVO niet met dezelfde volledigheid en juistheid tot stand komt als de financiële verslaglegging. De standaardisatie-initiatieven voor maatschappelijk verantwoord ondernemen blijken daarvoor ook niet van voldoende voorschrijvend karakter of ontbreekt een uitwerking met prestatieeisen. Een groot aantal bedrijven laat desondanks hun MVO verslag verifiëren door een onafhankelijke deskundige. Bij veel bedrijven is er echter geen centraal informatiesysteem waarin MVO normatief is opgenomen, zodat het niet mogelijk is voor een externe accountant om een MVO verslag op een vergelijkbare wijze als een financieel verslag te verifiëren. Ook stakeholders aan wie een oordeel wordt gevraagd over de gerapporteerde MVO prestaties kunnen alleen een reactie geven over de relevantie van de onderwerpen, maar hebben net zo min inzicht in de feitelijke prestaties van de bewuste onderneming. Naast de externe accountant zou ook de operational auditor een uitspraak kunnen doen over de betrouwbaarheid van het MVO jaarverslag. Doordat de operational auditor namelijk de werking van de feitelijke bedrijfsvoering als uitgangspunt neemt, kan deze wel onderzoeken of de effectiviteit en de efficiëntie van de beheersing van processen en systemen voldoende is om de door de onderneming gestelde MVO doelen te bereiken. Doordat andere vergelijkbare ondernemingen reeds overgaan tot het publiceren van een MVO-verslag, wordt door de onderneming vaak overgegaan tot ook de publicatie van een MVO-verslag voordat MVO in de onderneming is geïncorporeerd en een gestructureerd MVO-beleid is geformuleerd. Hierdoor ontbreekt derhalve ook het normatieve kader voor de auditor. Geconcludeerd kan worden dat thans de toetsing van de MVO prestaties lastig is, doordat in veel gevallen een uniform en herleidbaar referentiekader ontbreekt. Dit leidt ertoe, dat de externe accountant over de meeste MVO prestaties alleen beperkte assurance kan verlenen omdat onvoldoende informatie aanwezig is voor een uitgebreidere beoordeling. Omdat de procesbenadering van de auditor wel mogelijkheden biedt om (de voortgang van) de implementatie van MVO binnen een onderneming te beoordelen, wordt in het volgende hoofdstuk een beschrijving gegeven van het referentiemodel voor een auditor die de onderneming zou willen toetsen aan haar MVO aspiraties. 14

20 Hoofdstuk 4: Het MVO-referentiemodel voor de auditor In dit hoofdstuk wordt onderzocht waaruit de meetlat c.q. het referentiemodel van een auditor bestaat en hoe zo n referentiemodel voor de internal auditor er uit moet zien om MVO te kunnen toetsen. 4.1 Waaruit bestaat de meetlat van een auditor? In Operational auditing, een managementkundige benadering van internal auditing(driessen en Molenkamp, 2005). staat een passage opgenomen die een beschrijving geeft van de meetlat van de auditor: Er kan alleen geoordeeld worden als er ergens aan kan worden getoetst. Centraal staat dan het in kaart brengen van de aangetroffen situatie in vergelijking met de ideaalsituatie. Toetsing vindt dan plaatst aan opgelegde beheersingskaders alsmede aan breed geaccepteerde criteria van verantwoord managen (Driessen en Molenkamp, 2005). In het geval dat er niet getoetst kan worden aan opgelegde beheersingskaders alsmede aan breed geaccepteerde criteria van verantwoord managen, kan er ook worden getoetst aan ervaringscijfers, benchmarks, prestatienormen en dergelijke. In Operational auditing, een managementkundige benadering van internal auditing staat daarover het volgende: Soms moet de auditor volstaan met een dergelijke oordeelsvorming; met name in situaties waarbij de kaders of de regelgeving onvoldoende naar concrete normen zijn uitgekristalliseerd. Bij dit laatste moet wel worden opgemerkt dat de auditor in principe gehouden is om het door hem zelf samengestelde referentiekader bespreekbaar te maken en geaccepteerd te krijgen bij het management. Immers indien niet kan worden gesteund op een door het management vastgesteld of geaccepteerd geheel aan normen kunnen we moeilijk spreken van aanvullende zekerheid (Driessen en Molenkamp, 2005). Er kan alleen geoordeeld worden als er ergens aan kan worden getoetst (Driessen en Molenkamp, 2005). Wil een onderneming haar MVO prestaties laten beoordelen, dan zal zij dus een kader moeten stellen waaraan zij haar prestaties wil afmeten. De Graaf verwoordt dit als volgt: Een onderneming kan echter alleen verantwoording afleggen over haar beleid de passieve vorm van verantwoordelijkheid wanneer deze verantwoordelijkheid goed is gedefinieerd de actieve vorm van verantwoordelijkheid.. Door het ontbreken van duidelijke rapportage-eisen over maatschappelijke verantwoordelijkheid van een onderneming en het niet leggen van een relatie tussen business-principles en het middellange termijn beleid, bestaat er echter op corporate niveau beperkt inzicht in de (maatschappelijke) risico s en kansen die ontstaan in de verschillende regio s (De Graaf, 2007). In hoofdstuk 2 is een aantal definities gegeven van MVO, waarbij ook is aangegeven dat over de definitie van MVO in het verleden vrij veel discussie heeft plaatsgevonden. Nog steeds is er geen vaste definitie van MVO; er bestaat alleen brede consensus over een aantal elementen van MVO (Holt, Broer & Uri, 2007). Dat het komen tot een definitie, een ondoenlijke opgave is, blijkt wel uit de opsomming van de vele invalshoeken waaruit MVO kan bestaan in Sustainability Accounting and Accountability (Unerman, Bebbington & O'Dwyer, 2007). Door de pluriformiteit van het begrip MVO zal het voor de auditor lastig zijn om aan de hand van de opgelegde beheersingskaders alsmede aan breed geaccepteerde criteria van verantwoord managen of andere bronnen zoals ervaringscijfers, benchmarks of 15

21 prestatienormen een adequaat referentiemodel af te leiden waaraan hij de organisatie normatief kan toetsen. Het formuleren van het te voeren ondernemingsbeleid c.q. het stellen van beheersingskaders is geregeld binnen het domein van corporate governance. Corporate governance omvat het houden van toezicht op organisaties, het sturen en beheersen van organisaties en het afleggen van verantwoording daarover (Driessen, Molenkamp, 2004). MVO leidt nadrukkelijk tot een verandering in het beheersingskader van het management. NB: Het Institute of Internal auditors (IIA, 2004) geeft aan, dat via de regels van de New Yorkse beurs Corperate Governance ook behoort tot het domein van de internal auditor. In het boek De harde waarheid over zachte waarden (Ten Kate, e.a., ongedateerd) wordt ook aangegeven dat de aanleiding voor het toenemende belang van MVO steeds wordt gezocht in de veranderende buitenwereld, en dat die wensen van de omgeving zich openbaren via kritische consumenten, media, aandeelhouders, politiek, NGO s en al het andere dat een stem heeft. In de Levers of control (Simons, 1995) wordt aangegeven hoe de kaders voor de organisatieaansturing opgebouwd kunnen worden zodat organisaties zonder controle te verliezen, kunnen mee bewegen met de veranderingen in hun omgeving. Een visuele weergave van de levers of control staat afgebeeld in onderstaand figuur. Systeem van organisatiewaarden Beperkende systemen Waarden & Normen Te vermijden risico s Positieve krachten, Geven van ruimte aan nieuwe kansen. Organisatie Strategie Negatieve krachten, Richten van management attention. Strategische onzekerheden Kritieke prestatie indicatoren Interactieve beheersystemen Diagnostische beheersystemen Figuur 4: Levers of control van Simons. Simons onderscheidt de volgende vier Levers of control: Systeem van organisatiewaarden: een expliciete uiting van leidinggevend kader van de organisatie, waarin de basiswaarden, doelen en richting voor de organisatie zijn uitgezet (bv. beroepscode). Beperkende systemen: markeren het domein van de wenselijke activiteiten van de organisatie door het trekken van grenzen. Diagnostische beheersingssystemen: Ruggegraat van traditionele management control systemen gericht op doelrealisatie. Dit zijn de formele informatiesystemen die managers gebruiken om resultaten te monitoren en bij te sturen op afwijkingen. 16

22 Interactieve beheersingssystemen: zijn de formele informatiesystemen die managers gebruiken om gestructureerd en regelmatig in te grijpen in de besluitvormingsactiviteiten van ondergeschikten. Het raamwerk van Simons biedt de auditor derhalve een referentie om te beoordelen of alle typen levers of control aanwezig zijn in de beheersingskaders. Echter ook het raamwerk van Simons geeft geen normatieve invulling. Willen we komen tot een referentiemodel voor MVO, dan zullen we misschien wel de normatieve benadering dienen te verlaten. In de volgende paragraaf wordt de procesbenadering van Wood aangehaald omdat deze een niet normatieve beoordeling van MVO mogelijk maakt. 4.2 Hoe kan MVO terugkomen in het referentiemodel? Wood (Wood, ) omzeilt een normatieve benadering door in te steken op een procesbenadering en verwoordt dit als volgt: MVO = een configuratie van uitgangspunten van maatschappelijke verantwoordelijkheid, processen van sociale responsiviteit en het beleid van uitkomsten van beleid zoals ze gerelateerd zijn aan maatschappelijke relaties van een onderneming. Zie figuur 5 voor een grafische weergave van deze aanpak. MVO model van Wood (1991) Uitgangspunten op institutioneel, organisatie en individueel niveau Processen van ontvankelijkheid: Stakeholdermanagement Issuemanagement, Omgevingsanalyse Beleid, beleidsprogramma(s) en beleidsuitkomsten Figuur 5: MVO model van Wood. In de benadering van Wood wordt bij de invulling van de MVO uitgangspunten de omgeving betrokken. Ook in de standaardisatie-initiatieven van de GRI alsmede die van Accountability wordt de rol van de stakeholders expliciet genoemd en wordt er door de standaardisatieinitiatieven veel waarde gehecht aan adequate beschrijvingen in de MVO verslagen van de werkzaamheden die tijdens de stakeholderconsultatie zijn uitgevoerd. Ondanks technische vergelijkbaarheid van ondernemingen, mede door standaardisatie-initiatieven 6, zal er door de interactie met de omgeving / stakeholders voor elk bedrijf een maatwerkuitkomst voor MVO ontstaan. De aanpak van Wood wordt ondersteund in het artikel Ontwikkelingen in maatschappelijke verslaglegging aan de hand van de volgende passage: Voor MVO is geen eenduidige operationele definitie voorhanden. Het is maatwerk dat door ondernemingen in overleg met stakeholders nader geoperationaliseerd moet worden. Iedere onderneming heeft immers te maken met een specifieke maatschappelijke context (Kamps-Roelands, 2003).. De Graaf stelt echter dat de stakeholder-dialoog en corporate governance gecompliceerd is doordat het 5 Via (Loonen, 2005) 6 ISO certificering is bij multinationals thans gemeengoed. 17