Beoordeling sociaal aanpassingsvermogen bij jeugdigen

Transcriptie

1 kind en adolescent jaargang 32 (2011), nr. 3, p Beoordeling sociaal aanpassingsvermogen bij jeugdigen Ontwikkeling van een instrument Lianne Lekkerkerker en Carolien Konijn samenvatting Dit artikel is een verslag van de ontwikkeling van het instrument Beoordeling Sociaal Aanpassingsvermogen (bsa). Op basis van een internationale literatuurverkenning, een inventarisatie van de bestaande instrumenten op dit gebied en praktische inzichten van experts uit de zorgsector voor licht verstandelijk beperkte jeugdigen, is het begrip sociaal aanpassingsvermogen geoperationaliseerd in zo meetbaar en concreet mogelijke items. Drie vaardigheidsdomeinen van het sociaal aanpassingsvermogen (conceptueel, sociaal en praktisch) zijn in het instrument verwerkt. De onderzoeksversie van de bsa is op basis van een onderzoek onder 103 jeugdigen en 78 beoordelaars, afkomstig uit diverse praktijkinstellingen van de jeugdzorg en de zorg voor licht verstandelijk beperkte jeugdigen aangepast. De interne consistentie van de definitieve bsa is hoog; de begripsvaliditeit is voldoende. De predictieve validiteit is goed; ruim 80% van de onderzoeksgroep wordt door het instrument juist geclassificeerd. Verder onderzoek is geboden om de externe validiteit te verhogen. Achtergrond Toen enige jaren geleden werd overwogen de indicatiestelling voor jeugdigen met een lichte verstandelijke beperking van het Centrum Indicatiestelling Zorg over te hevelen naar bureau jeugdzorg, is in pilots nagegaan wat hiervoor (inhoudelijke) voorwaarden waren (Konijn, De Graaf & Van den Berg, 2004; Ministerie van vws, 2006). De diagnostiek binnen bureau jeugdzorg is niet gericht op problematiek die samenhangt met een lichte verstandelijke beperking en daarom werd een beter diagnostisch instrumentarium als voorwaarde voor de overheveling van de indicatiestelling geformuleerd. Naast de al bestaande instrumentaria voor het bepalen van het intellec- Mevr. Lianne Lekkerkerker MSc is medewerker Jeugdzorg en Opvoedhulp Nederlands Jeugdinstituut te Utrecht. Mevr. drs. Carolien Konijn is beleidscoördinator Effectieve Jeugdzorg bij Spirit te Amsterdam. 134

2 beoordeling sociaal aanpassingsvermogen bij jeugdigen tueel functioneren (iq-tests), bleek een instrument nodig om het sociaal functioneren te beoordelen. Vooralsnog heeft de overheveling niet plaatsgevonden. Dat wil niet zeggen dat de ontwikkeling van een diagnostisch instrument niet zinvol meer is. In de praktijk blijken ook nu al regelmatig jeugdigen met een lichte verstandelijke beperking (hierna te noemen lvg-jeugdigen) bij bureau jeugdzorg aan te kloppen (Konijn e.a., 2004; Vink & Matthaei, 2009). Hun problematiek wordt echter onvoldoende herkend en zij krijgen daarom niet altijd de zorg die zij nodig hebben. De term lvg-jeugdigen wordt in de praktijk voor een bredere groep jeugdigen gebruikt dan de definitie strikt genomen toelaat. Jeugdigen met een lichte verstandelijke beperking hebben een iq tussen 50 en 70. Maar in de praktijk blijkt dat zwakbegaafde jeugdigen met een iq tussen 70 en 85 met soortgelijke problemen kampen en soms zelfs erger, omdat hun sociaal functioneren voor derden niet goed zichtbaar is. Tegen deze achtergrond hebben het Nederlands Jeugdinstituut en de Vereniging Orthopedagogische Behandelcentra lvg (voorheen Landelijk Kenniscentrum lvg) in opdracht van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport een beoordelingsinstrument voor het sociaal aanpassingsvermogen voor jeugdigen ontwikkeld onder de naam Beoordeling Sociaal Aanpassingsvermogen (bsa). Doel Doel van het project was te komen tot een valide en betrouwbaar beoordelingsinstrument van het sociaal aanpassingsvermogen van jeugdigen van 4 tot en met 23 jaar, dat bruikbaar is voor de onderkenning van problemen van jeugdigen met een benedengemiddeld verstandelijk vermogen. De onderzoeksvragen waar dit project antwoord op moest geven, zijn: Hoe kan het sociaal aanpassingsvermogen bij jeugdigen worden geoperationaliseerd? Hoe valide is de inhoud van het instrument? Meet het instrument wat het zegt te meten? Is het instrument voldoende betrouwbaar? Op welke manier draagt het instrument bij aan de voorspelling van het type benodigde zorg? Wat is sociaal aanpassingsvermogen? Een beperkte mate van sociale redzaamheid is een van de kenmerken van een verstandelijke beperking (Kraijer & Plas, 2002; Stoll, Bruinsma & Konijn, 2004). Kraijer en Kema (1984) geven een eenvoudige definitie van sociale redzaamheid: kunnen voldoen aan de dagelijkse eisen die een samenleving aan het individu stelt. Om aan die eisen te voldoen zijn drie vaardigheidsgebieden van belang: conceptuele, sociale en praktische vaardigheden 1 (aamr, 2002; Buntinx, 2003). Uit onderzoek naar het sociaal functioneren van de lvg-jeugdigen blijkt dat zij op deze gebieden problemen ervaren. Zo hebben lvg-jeugdigen meer moeite met het interpreteren van bepaalde sociale intenties en kiezen daardoor in potentieel negatieve situaties vaker 1. In 2002 heeft de American Association on Mental Retardation (aamr) - inmiddels het American Association on Intellectual and Developmental Disabilities (aaidd) deze drie vaardigheidsgebieden op basis van empirisch bewijs (factoranalyse) onderscheiden. Deze definitie is een reactie op een eerdere definitie van diezelfde aamr waarbij de mate van sociale redzaamheid tot uiting komt in adaptieve vaardigheden op tien gebieden. Voor deze tien gebieden kon geen empirisch bewijs gevonden worden (Buntinx, 2003). 135

3 kind en adolescent jaargang 32 (2011), nr. 3 vijandige oplossingen. Lvg-jeugdigen zijn sociaal onhandig, hebben een beperkt sociaal inlevingsvermogen en weinig vrienden (Jacobs, Turner, Faust & Stewart, 2002; Kraijer & Plas, 2002; Oppenheimer & Rempt, 1986; Van Nieuwenhuijzen, Orobio de Castro & Matthys, 2006; Wallander & Hubert, 1987). Lvg-ers leren laat praten en hebben moeite met lezen en schrijven. Door deze verlate en gebrekkige (taal)ontwikkeling kunnen zij moeilijk denken in abstractheden, niet of nauwelijks denken op de lange termijn en niet denken alvorens te handelen (Došen, 2005; Kraijer & Plas, 2002; Szepkousi, Gauvain & Carberry, 1994; Van Hove, 1993). Dit zorgt zowel in de schoolsituatie als in het dagelijks leven voor problemen. Tot slot zorgen beperkte praktische vaardigheden ervoor dat het dagelijks leven lastig wordt. Vaak blijkt het lastig zichzelf goed te verzorgen (gepaste kleding, hygiëne), te zorgen voor de eigen veiligheid (bijv. uitkijken bij oversteken op straat), zelfstandig gebruik te maken van het openbaar vervoer, huishoudelijke taken te verrichten en verantwoord met geld om te gaan (aamr, 2002; Kraijer & Plas, 2002). Bestaande beoordelingsinstrumenten Voorafgaand aan het plan om een instrument te construeren, is nagegaan of er al een beoordelingsinstrument voor het sociaal aanpassingsvermogen voor jeugdigen bestaat, wellicht in een andere taal zodat een vertaling volstaat. Uit de literatuurverkenning komen tien instrumenten naar voren (Schouten, Lekkerkerker & Konijn, 2009; Stoll e.a., 2004). De twee bekendste instrumenten zijn de Vineland Adaptive Behavior Scales (vabs) en de Sociale Redzaamheidsschaal voor zwakzinnigen van hoger niveau (srz-p). De Vineland-schalen zijn internationaal veel gebruikt. De srz-p is een veel gebruikt Nederlands instrument. De survey-versie van de Vineland is in het Nederlands vertaald en inmiddels ook toepasbaar en betrouwbaar gebleken. De versie die in Nederland gebruikt wordt, is bekend onder de naam Vineland-Z (De Bildt & Kraijer, 2003). Helaas bleek geen van de bestaande instrumenten geschikt voor de indicatiestelling in de jeugdzorg. De instrumenten zijn te lang soms wel meer dan 200 items en de items te specifiek om na een screeningsgesprek te kunnen invullen. Wel is een aantal instrumenten als inspiratiebron gebruikt. Constructie van het conceptinstrument Op basis van de gevonden instrumenten, de bijdrage van experts en de onderzoeksbevindingen over het sociaal functioneren van lvg-jeugdigen is het conceptinstrument Beoordeling Sociaal Aanpassingsvermogen, kortweg bsa, opgesteld. Het theoretisch raamwerk bestaat uit de drie vaardigheidsgebieden: conceptueel, sociaal en praktisch. De bsa bestaat uit twee versies: een voor kinderen op het (speciaal) basisonderwijs (bsak) en een voor jongeren die het (speciaal) basisonderwijs hebben afgesloten (bsa-j). De conceptversies bestaan uit respectievelijk 64 en 81 items die betrekking hebben op de drie vaardigheidsgebieden. Het definitieve instrument bevat een deel van deze items. Voor elk item kan worden aangeven of de uitspraak helemaal niet klopt (score 0), een beetje klopt (score 1) of helemaal klopt (score 2). Als er geen informatie voor handen is om het item te kunnen scoren, kan weet niet worden geantwoord. De bsa kan worden afgenomen door een hulpverlener of leerkracht. 136

4 beoordeling sociaal aanpassingsvermogen bij jeugdigen Onderzoeksopzet Om te onderzoeken in hoeverre het conceptinstrument betrouwbaar en valide is, is het instrument afgenomen bij cliënten van bureaus jeugdzorg en zorginstellingen voor jeugdigen met een lichte verstandelijke beperking in de regio s Noord-Holland, Gelderland en Haaglanden. Bij gebrek aan een echte Gouden Standaard zijn de scores op de bsa vergeleken met de scores op een door experts van het Landelijk Kenniscentrum lvg ontwikkelde richtlijn. Deze richtlijn (hierna te noemen: Gouden Standaard) levert op basis van uitgebreide dossieranalyse en observaties een conclusie op over het sociaal aanpassingsvermogen van de jeugdige (meer hierover in Schouten e.a., 2009). De problematiek van de cliënten is beoordeeld door in totaal 78 codeurs van verschillende organisaties: bureaus jeugdzorg, mee-organisaties, William Schrikker Groep, orthopedagogische behandelcentra, Leger des Heils, hulporganisatie voor autistische jeugdigen en een scholencombinatie. Het was hun taak de bsa-k en/of bsa-j in te vullen voor nieuwe cliënten. Daarnaast hebben 22 diagnostici en behandelaars werkzaam bij drie orthopedagogische behandelcentra volgens de opgestelde richtlijn (Gouden Standaard) het sociaal aanpassingsvermogen van deze cliënten beoordeeld. Van elke cliënt zijn dus twee beoordelingen beschikbaar, van twee verschillende informanten. Om te beoordelen of het instrument voldoende differentieert tussen verschillende maten van het sociaal aanpassingsvermogen is het onderzoek uitgevoerd onder een steekproef van cliënten van bureaus jeugdzorg en van lvg-instellingen. Op basis van de verzamelde gegevens is de interne consistentie van de vragenlijst nagegaan. Daarnaast is de bruikbaarheid van het instrument onderzocht voor de voorspelling van de kans dat de jeugdige een beperkt sociaal aanpassingsvermogen heeft. Hoe dit is onderzocht, staat in de paragraaf Analysemethode. Naast deze statistische analyses is ook de hanteerbaarheid van de vragenlijst voor hulpverleners in de praktijk geëvalueerd. Een bruikbaar instrument moet niet alleen voldoen aan de eisen van interne consistentie en validiteit. Degenen die het in hun dagelijks werk gaan gebruiken, moeten er ook mee kunnen omgaan. Om de hanteerbaarheid te onderzoeken, hebben de codeurs na afloop een evaluatieformulier ingevuld. Onderzoeksgroep De bsa-k is ingevuld voor 63 kinderen. Van 50 kinderen is de ingevulde bsa-k gebruikt voor het onderzoek. Onder Resultaten leggen we uit waarom niet alle kinderen in de analyses zijn meegenomen. De leeftijd van deze 50 kinderen varieert van 3 tot 14 jaar. De meesten zijn 6 tot 12 jaar, gemiddeld ruim 9 jaar. Het merendeel (68%) is een jongen, heeft een Nederlandse culturele achtergrond (64%), woont bij zijn ouders (82%) en volgt onderwijs (84%): 54% gewoon basisonderwijs en 30% speciaal (basis)onderwijs. Ongeveer de helft (46%) leeft bij twee ouders en de andere helft (48%) bij één ouder. Ongeveer 40% was cliënt van een lvg-instelling en 60% van een bureau jeugdzorg. De bsa-j is ingevuld voor 59 jeugdigen; 53 hiervan zijn bij de analyses betrokken. Hun leeftijd varieert van 9 tot 20 jaar. De meesten zijn 13 tot 18 jaar, gemiddeld bijna 15 jaar. Deze groep bestaat uit minder jongens (49%) dan de jongere groep, heeft minder vaak een Nederlandse achtergrond (58%), woont minder vaak bij zijn ouders (47%) 137

5 kind en adolescent jaargang 32 (2011), nr. 3 maar volgt ongeveer even vaak onderwijs (87%): 57% gewoon voortgezet onderwijs, 30% voortgezet speciaal onderwijs. Ongeveer 70% van deze groep was cliënt van een lvg-instelling en 30% van een bureau jeugdzorg. Analysemethode Na de dataverzameling zijn alle data ingevoerd in spss en is een bruikbaar databestand gemaakt. Allereerst zijn met behulp van frequentieverdelingen een aantal casussen verwijderd waarbij de helft van de items van de bsa niet of met weet niet is ingevuld. Vervolgens zijn de items verwijderd die door 25 procent of meer van de codeurs niet of met weet niet zijn ingevuld. Wanneer er veelvuldig op een item niet of weet niet is gescoord, is het item niet bruikbaar omdat het kan betekenen dat het item door de codeur niet kan worden beantwoord na één of twee gesprek(ken) met de cliënt(en). De scores op de overgebleven items zijn bij elkaar opgeteld tot één totaalscore. Door middel van een correlatieanalyse (Spearman s correlatiecoëfficiënt) is de samenhang vastgesteld tussen de totaalscore op de bsa enerzijds en de conclusie over het sociaal aanpassingsvermogen volgens de Gouden Standaard anderzijds. Vervolgens is met behulp van een chikwadraattoets bepaald welke items van de bsa significant samenhangen met de conclusie over het sociaal aanpassingsvermogen volgens de Gouden Standaard en de items uit de bsa. Daarna is met behulp van een logistische-regressieanalyse (methode enter) vastgesteld in hoeverre de (significant correlerende) items uit de bsa de conclusie over het sociaal aanpassingsvermogen volgens de Gouden Standaard voorspellen. De items met een significante voorspellende waarde vormen de basis van de definitieve versie van de bsa. Analyses op de definitieve bsa Met behulp van een schaalanalyse is de onderlinge samenhang (de interne consistentie) tussen de items van de definitieve versie van de bsa-k en bsa-j gemeten. Als maat is de Cronbach s alpha gebruikt. Met behulp van een roc-analyse (roc = Receiver Operator Characteristic) zijn de sensitiviteit, specificiteit en predictieve validiteit van de bsa in kaart gebracht (meer hierover in Schouten e.a., 2009). De sensitiviteit zegt iets over de proportie van jeugdigen met een beperkt sociaal aanpassingsvermogen die een positieve uitkomst hebben op het onderzochte instrument (terecht-positieven). De specificiteit zegt iets over de proportie van jeugdigen die een goed sociaal aanpassingsvermogen hebben en negatief scoren op het onderzochte instrument (terecht-negatieven). De sensitiviteit en specificiteit hangen met elkaar samen. Dat wil zeggen dat bij verhoging van de specificiteit, de sensitiviteit zal afnemen. De predictieve of voorspellende waarde van het instrument geeft het antwoord op de vraag: als het instrument aangeeft dat een jeugdige een beperkt sociaal aanpassingsvermogen heeft, wat is dan de kans dat dat ook zo is? Deze roc-analyse is gebruikt om te bepalen wat het optimale afkappunt is: de kans dat jeugdigen die lager scoren dan het afkappunt een beperkt sociaal aanpassingsvermogen hebben is klein en de kans dat jeugdigen die hoger scoren dan het afkappunt een beperkt sociaal aanpassingsvermogen hebben, is groot. 138

6 beoordeling sociaal aanpassingsvermogen bij jeugdigen BSA-k Versie voor kinderen op het (speciaal) basisonderwijs Jeugdige: klopt helemaal niet klopt een beetje klopt helemaal weet niet 1 oogt gefrustreerd als er meerdere dingen tegelijk van hem/haar gevraagd worden 2 vraagt veel aandacht 3 reflecteert niet op situaties (bijv. kan eigen aandeel niet benoemen) 4 houdt zich niet aan regels 5 wordt niet sociaal geaccepteerd door anderen 6 is niet in staat (kleine) ruzies/geschillen op te lossen 7 heeft geen echte vrienden (heeft geen vrienden of is een allemansvriend ) 8 doet weinig verschillende activiteiten in vrije tijd 9 kan zich niet goed samen met anderen vermaken 10 geeft de schuld altijd aan anderen 11 lijkt zich niet in een ander te kunnen verplaatsen 12 lijkt jonger dan andere kinderen in de klas 13 kan geen ordening in taken aanbrengen 14 vertoont geen gepaste interactie in een een-op-een situatie 15 heeft problemen in acceptatie van gezag (bijv. leerkracht) 16 stelt zich afhankelijk op van anderen 17 weet het altijd beter 18 kan niet samenwerken met andere kinderen Score x 0 x 1 x 2 x wn Totaalscore. punten Punten Sociaal aanpassingsvermogen Vervolgstap 0-10 Waarschijnlijk redelijk of goed Mogelijk beperkt Uitgebreider onderzoek Waarschijnlijk beperkt Uitgebreider onderzoek Resultaten bsa-k: van conceptversie naar definitieve versie Er is in totaal voor 63 jeugdigen een bsa-k ingevuld. Er zijn 4 vragenlijsten, waarbij de helft van de items niet of met weet niet is ingevuld, uit het databestand verwijderd. Vervolgens zijn 20 van de 64 items verwijderd die door 25 procent of meer van de codeurs niet of met weet niet zijn ingevuld. De scores op de 44 overgebleven items zijn bij elkaar opgeteld tot één totaalscore. De resultaten van een correlatieanalyse tonen een significant verband tussen de totaalscore op de bsa en de conclusie over het sociaal aanpassingsvermogen volgens de Gouden Standaard (Spearman s rho = -.56, p<.05). Ook is de samenhang tussen de totaalscore en de conclusie over het sociaal aanpassingsvermogen berekend per invuller. Hieruit bleek bij één invuller een zeer 139

7 kind en adolescent jaargang 32 (2011), nr. 3 Jeugdige: 1 begrijpt niet wat je bedoelt als je hem/haar iets vertelt (volgt daardoor bijv. aanwijzingen niet op) 2 kan niet duidelijk maken wat hij/zij bedoelt 3 begrijpt non-verbale communicatie niet 4 BSA-j Versie voor jongeren die het (speciaal) basisonderwijs hebben afgesloten oogt gefrustreerd als er meerdere dingen tegelijk van hem/haar gevraagd worden klopt helemaal niet klopt een beetje klopt helemaal 5 loopt weg uit lastige situaties 6 past zich niet aan als de situatie verandert weet niet 7 kan niet duidelijk meningen en gevoelens verwoorden (verbaal en nonverbaal) 8 bekijkt zaken/problemen niet van meerdere kanten 9 hanteert in een situatie maar één oplossing (is niet creatief) 10 wordt niet sociaal geaccepteerd door anderen 11 is niet in staat (kleine) ruzies/geschillen op te lossen 12 leert niet van fouten (verbetert zijn/haar vaardigheden op basis daarvan niet) 13 geeft de schuld altijd aan anderen 14 lijkt zich niet in een ander te kunnen verplaatsen 15 vertoont gedrag dat ongepast is in de situatie (m.b.t. lopen, zitten, spreken, zelfbeheersing; bijv. is niet stil in bioscoop) 16 weet het altijd beter 17 laat geen gepaste hygiëne zien (bijv. wast handen en gezicht niet regelmatig, trekt geen schone kleren aan wanneer dat nodig is) 18 neemt geen of weinig initiatief m.b.t. huishoudelijke taken Score x 0 x 1 x 2 x wn Totaalscore. punten Punten Sociaal aanpassingsvermogen Vervolgstap 0-11 Waarschijnlijk redelijk of goed Mogelijk beperkt Uitgebreider onderzoek Waarschijnlijk beperkt Uitgebreider onderzoek lage correlatie; de kwaliteit van de conclusie over het sociaal aanpassingsvermogen volgens de Gouden Standaard is in twijfel getrokken (ook na nadere bestudering van de ingevulde formulieren). De negen vragenlijsten van deze invuller zijn verwijderd. Er bleven zo 50 vragenlijsten over. Vervolgens toont een chikwadraattoets een significante (p <.10) correlatie tussen de conclusie over het sociaal aanpassingsvermogen volgens de Gouden Standaard en de 140

8 beoordeling sociaal aanpassingsvermogen bij jeugdigen 16 items. Uit een logistische regressie blijkt dat van deze zestien significant correlerende items er tien een bijdrage leveren aan de voorspelling van het sociaal aanpassingsvermogen volgens de Gouden Standaard. De overige zes items zijn verwijderd. Uit het onderzoek blijkt dat het voor de meeste invullers onmogelijk is om alle items te beantwoorden. Om die reden is het wenselijk dat het instrument uit meer dan tien items bestaat. Hoe korter het instrument, hoe groter de consequenties voor de betrouwbaarheid van instrument als er een of meerdere items niet worden ingevuld. Aan ieder bovengenoemd item met een significante voorspellende waarde is daarom een extra item gezocht dat er in hoge mate mee samenhangt. Dit heeft acht extra items opgeleverd. Deze achttien items vormen de definitieve versie van de bsa-k (Lekkerkerker & Schouten, 2009; lijst bsa-k). bsa-j: van conceptversie naar definitieve versie Er is in totaal voor 59 jeugdigen een bsa ingevuld. Er zijn 6 vragenlijsten, waarbij de helft van de items niet of met weet niet is ingevuld, uit het databestand verwijderd. Vervolgens zijn 14 van de 81 items verwijderd die door 25 procent of meer van de codeurs niet of met weet niet zijn ingevuld. De resultaten van een correlatieanalyse laten een significant verband zien tussen de totaalscore op de bsa en de conclusie sociaal aanpassingsvermogen volgens de Gouden Standaard (Spearman s rho = -.48, p <.05). Vervolgens geeft een chikwadraattoets een significante (p <. 10) correlatie aan tussen de conclusie over het sociaal aanpassingsvermogen volgens de Gouden Standaard en twintig items. Uit een logistische regressieanalyse blijkt dat van deze twintig significant correlerende items er tien een bijdrage leveren aan de voorspelling van het sociaal aanpassingsvermogen volgens de Gouden Standaard. Net als bij de bsa-k is aan ieder bovengenoemd item een extra item gezocht dat er hoog mee correleert. Dit levert acht extra items op. De definitieve versie van de bsa-j bestaat dus uit achttien items (Lekkerkerker & Schouten, 2009; zie lijst bsa-j). Interne consistentie Een schaalanalyse van de definitieve versies van de bsa-k en bsa-j heeft een Cronbach s alpha opgeleverd van 0.89 voor de bsa-k en 0.90 voor de bsa-j. Dit betekent dat respectievelijk 89% en 90% van de variatie in de antwoorden op de items verklaard kan worden door eenzelfde, achterliggend begrip. Afkappunten Voor elk mogelijk afkappunt zijn de sensitiviteit, de specificiteit en de predictieve waarde van de bsa berekend. Aan de hand van deze gegevens kunnen we voor de bsa-k concluderen dat er bij een afkappunt van 13 of 14 punten sprake is van een optimale verhouding tussen de sensitiviteit en de specificiteit: 77% terecht-positieven (sensitiviteit) en 79% terecht-negatieven (specificiteit). We geven echter de voorkeur aan twee afkappunten: een score van 11 punten als benedengrens en een score van 15 punten als bovengrens. De kans is groot dat wanneer een jeugdige lager scoort dan 11 punten, hij/ zij een redelijk tot goed sociaal aanpassingsvermogen heeft. Bij een jeugdige die hoger scoort dan 15 punten is de kans groot dat hij/zij een beperking heeft in het sociaal 141

9 kind en adolescent jaargang 32 (2011), nr. 3 aanpassingsvermogen. Het tussenliggende gebied is het twijfelgebied. Met deze indeling wordt 84% van de onderzoeksgroep juist en 16% onjuist geclassificeerd. Aan de hand van de gegevens over de sensitiviteit en de specificiteit van de bsa-j kunnen we concluderen dat er bij een score van 14 punten sprake is van een optimale verhouding tussen de sensitiviteit en de specificiteit: 73% terecht-positieven (sensitiviteit) en 81% terecht-negatieven (specificiteit). Net als bij de bsa-k hebben we een voorkeur voor twee geschikte afkappunten: een score van 12 punten als benedengrens en een score van 14 punten als bovengrens. Het tussenliggende gebied is het twijfelgebied. Op basis van deze indeling wordt 80% van de onderzoeksgroep juist geclassificeerd en 20% onjuist. Tabel 1 laat het aantal jeugdigen zien dat volgens de Gouden Standaard een zeer beperkt, beperkt, redelijk of goed sociaal aanpassingsvermogen heeft, afgezet tegen het aantal punten dat de jeugdige op de bsa-k scoort. Hetzelfde is in tabel 2 weergegeven voor de bsa-j. Tabel 1 Sociaal aanpassingsvermogen van jeugdigen volgens Gouden Standaard (gs) en volgens bsa-k. Score bsa-k Conclusie sociaal aanpassingsvermogen volgens gs Totaal zeer beperkt redelijk goed beperkt 0-10 punten punten punten Totaal Tabel 2 Sociaal aanpassingsvermogen van jeugdigen volgens Gouden Standaard (gs) en volgens bsa-j. Score bsa-j Conclusie sociaal aanpassingsvermogen volgens gs Totaal zeer beperkt redelijk Goed beperkt 0-10 punten punten punten Totaal Hanteerbaarheid De 37 codeurs die een evaluatieformulier hebben ingevuld, zijn variërend van een half tot 27 jaar (gemiddeld ruim 7 jaar) werkzaam binnen de hulpverlening aan jeug- 142

10 beoordeling sociaal aanpassingsvermogen bij jeugdigen digen. Bijna alle respondenten hebben één vragenlijst ingevuld, slechts enkele meerdere. Het invullen van de conceptversies van de bsa-k en de bsa-j kostte de respondenten tien tot dertig minuten, gemiddeld zestien (bsa-k) en achttien (bsa-j) minuten. De definitieve versies van de bsa s bevatten aanzienlijk minder items dan de conceptversies; het streven om een instrument te maken dat niet veel tijd kost om in te vullen is dus geslaagd. De codeurs vonden het invullen van de bsa niet gemakkelijk. Enkele lastige punten volgens sommige codeurs: beperkt zicht op de leefsituatie van de jeugdige, items zijn negatief geformuleerd, sommige items zijn lastig in te vullen omdat gedrag situatiegebonden is, items zijn te concreet geformuleerd. Het is vanzelfsprekend onze intentie om rekening te houden met de bezwaren van de gebruikers. Echter, de kwaliteit van het instrument is juist dat het een vertaling biedt van het abstracte begrip sociaal aanpassingsvermogen in zo concreet en meetbaar mogelijke items. Het is daarom geen oplossing om de items minder concreet te maken. We hebben de oplossing gezocht in reductie van items. Daarnaast geven we in de instructie bij het instrument aan om bijvoorbeeld over het functioneren op school of werk aanvullende informatie in te winnen bij de aangewezen instanties. Overigens vinden we dat het van medewerkers van bureau jeugdzorg ook verwacht mag worden dat er informatie wordt ingewonnen over functioneren van jeugdigen thuis én op school of werk. Discussie De bsa is een kort instrument dat na een screeningsgesprek kan worden ingevuld. Het instrument biedt een vertaling van een abstract begrip in meetbare items. Na enige ervaring kost het invullen niet meer dan tien minuten. Na het invullen is duidelijk of verder en gerichter (diagnostisch) onderzoek naar de problematiek van de jeugdige nodig is. In het onderhavige onderzoek stonden vier onderzoeksvragen centraal: 1 Hoe kan het sociaal aanpassingsvermogen bij jeugdigen worden geoperationaliseerd? Op basis van een internationale literatuurverkenning van het begrip sociaal aanpassingsvermogen, een inventarisatie van de bestaande instrumenten op dit gebied en met behulp van professionals uit de lvg-sector, hebben de onderzoekers het begrip sociaal aanpassingsvermogen geoperationaliseerd in zo meetbaar en concreet mogelijke items. De bsa-k en bsa-j bevatten beide achttien items waarin de drie domeinen van sociaal aanpassingsvermogen (het conceptuele, sociale en praktische domein) zijn verwerkt. 2 Hoe valide is de inhoud van het instrument? Meet het instrument wat het zegt te meten? Er is een redelijke samenhang tussen de score op de bsa en de score op de Gouden Standaard. De begripsvaliditeit kan daarmee als voldoende worden beoordeeld. 3 Is het instrument betrouwbaar? De interne consistentie van beide versies van de bsa is hoog. Andere aspecten van betrouwbaarheid zijn niet onderzocht. 4 Op welke manier draagt het instrument bij aan de voorspelling van het type benodigde 143

11 kind en adolescent jaargang 32 (2011), nr. 3 zorg? Helaas is het niet gelukt te achterhalen welke zorg jeugdigen uiteindelijk hebben gekregen. Wel is bekend dat ruim 80% van de onderzoeksgroep juist geclassificeerd wordt door het instrument. De predictieve validiteit lijkt dus in orde. Beperkingen van het onderzoek De dataverzameling in het onderzoek is tamelijk moeizaam verlopen, met name de dataverzameling bij de bureaus jeugdzorg. Een van de redenen hiervoor was dat de voorgenomen overheveling van de indicatiestelling voor lvg ers van het ciz naar bureau jeugdzorg tijdens het onderzoek werd opgeschort. Daardoor verdween het directe belang van deelname aan het onderzoek voor de bureaus jeugdzorg. Daarnaast waren veel van de betrokken medewerkers overbezet, waardoor het onderzoek geen prioriteit kreeg. De grootste beperking van het onderzoek is de omvang van de steekproef. Hoewel de betrouwbaarheid en interne validiteit goed naar voren komen, is het aantal onderzochte jeugdigen te klein om te kunnen spreken van een goede externe validiteit van het instrument. De resultaten uit dit onderzoek kunnen dus niet zo maar gegeneraliseerd worden. De steekproef is niet alleen van beperkte omvang, maar ook niet representatief genoeg als het gaat om de leeftijd van de jeugdigen. Kinderen jonger dan 6 jaar en jongeren ouder dan 17 jaar zijn nauwelijks vertegenwoordigd, terwijl het instrument bedoeld is voor jeugdigen van 4 tot en met 23 jaar. De rol van de bsa in het indicatieproces Om de bsa goed in te kunnen zetten, is het belangrijk om aandacht te besteden aan de rol van het instrument in het indicatieproces. Het sociaal aanpassingsvermogen is een van de aspecten van het functioneren die onderzocht moeten worden als men vermoedt dat een jeugdige zwakbegaafd is of een lichte verstandelijke beperking heeft. Bij het vaststellen van de problematiek is uiteraard ook het iq van belang. Een gebrekkig sociaal aanpassingsvermogen hoeft echter niet te betekenen dat de jeugdige per definitie gebaat is bij awbz-zorg. Voor het vaststellen van de benodigde zorg dient ook de opvoedingssituatie en omgeving (o.a. school) in kaart te worden gebracht, evenals de zorgbehoefte en de draagkrachten en -lasten van de ouders en de jeugdige. Alleen door al deze aspecten mee te nemen kan de juiste zorg worden geïndiceerd. Aanbevelingen Het onderzoek dat in dit artikel is beschreven, is een eerste onderzoek naar de betrouwbaarheid en de validiteit van de bsa. Het onderzoek laat zien dat het mogelijk is om met een beperkt aantal items het sociaal aanpassingsvermogen van jeugdigen globaal in beeld te brengen. Binnen de onderzoeksgroep wordt 90% van de jeugdigen met de bsa juist geclassificeerd. De onderzoeksgroep bestaat echter uit een beperkt aantal jeugdigen. Om de resultaten te kunnen generaliseren, is het belangrijk dat het onderzoek herhaald wordt bij een grotere steekproef, waarbij alle leeftijden van 4 tot en met 23 jaar voldoende vertegenwoordigd zijn. Daarnaast dient in vervolgonderzoek nog 144

12 beoordeling sociaal aanpassingsvermogen bij jeugdigen een aantal andere psychometrische eigenschappen onderzocht te worden, zoals de testhertest betrouwbaarheid en de interbeoordelaarsbetrouwbaarheid. Literatuur aamr (2002). Mental retardation: Definition, classification, and systems of supports, 10th edition. Washington: American Association on Mental Retardation. Buntinx, W. H. E. (2003). Wat is een verstandelijke handicap? Definitie, assessment en ondersteuning volgens het aamr-model. Nederlands Tijdschrift voor de Zorg aan Verstandelijk Gehandicapten, 29, De Bildt, A. A., & Kraijer, D. W. (2003). Vineland-Z (Handleiding). Leiden: pits. Došen, A. (2005). Psychische stoornissen, gedragsproblemen en verstandelijke handicap: Een integratieve benadering bij kinderen en volwassenen. Assen: Koninklijke Van Gorcum. Jacobs, L., Turner, L.A., Faust, M., & Stewart, M. (2002). Social problem solving of children with and without mental retardation. Journal of Developmental and Physical Disabilities, 14, Konijn, C., De Graaf, M., & Van den Berg, G. (2004). Betere toegang tot zorg en speciaal onderwijs. Eindrapport LVG-pilots. Utrecht: nizw Jeugd. Kraijer, D. W., & Kema, G. N. (1984). Sociale Redzaamheidsschaal voor zwakzinnigen van hoger niveau. Handleiding. Lisse: Swets en Zeitlinger. Kraijer, D. W., & Plas, J. (2002). Handboek psychodiagnostiek en verstandelijke beperking. Derde druk. Lisse: Swets & Zeitlinger. Lekkerkerker, L., & Schouten, R. (2009). Instrument Beoordeling Sociaal Aanpassingsvermogen (BSA). Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. Ministerie van vws (2006). Indicatiestelling lvg-jeugd. Brief kenmerk: djb/jz Oppenheimer, L., & Rempt, E. (1986). Social cognitive development with moderately and severely retarded children. Journal of Applied Developmental Psychology, 7, Schouten, R., Lekkerkerker, L., & Konijn, C. (2009). Ontwikkeling van en onderzoek naar het instrument Beoordeling Sociaal Aanpassingsvermogen. Eindrapport. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. Stoll, J., Bruinsma, W., & Konijn, C. (2004). Nieuwe cliënten voor bureau jeugdzorg. Jeugdigen met meervoudige problemen waaronder een lichte verstandelijke beperking en instrumenten voor herkenning en signalering. Utrecht: nizw Jeugd. Szepkouski, G. M., Gauvain, M., & Carberry, M. (1994). The development of planning skills in children with and without mental retardation. Journal of Applied Developmental Psychology, 15, Van Hove, G. (2003). Personen met een lichte mentale handicap: recente theorievorming met consequenties voor de dagelijkse begeleidingspraktijk. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, Kinderpsychiatrie en Klinische Kinderpsychologie, 18, Van Nieuwenhuijzen, M., Orobio de Castro, B., & Matthys, W. (2006). Lvg-jeugdigen: specifieke problematiek en behandeling. Utrecht: Universiteit Utrecht en Landelijk Kenniscentrum-lvg. Vink, H., & Matthaei, H. (2009). Adviesrapport LVG-problematiek in de jeugdzorg van de stadsregio Amsterdam. Amsterdam: sra. Wallander, J. L., & Hubert, N. C. (1987). Peer social dysfunction in children with developmental disabilities: Empirical basis and a conceptual model. Clinical Psychology Review, 7,