Demeter Monitor 2016/2017

Transcriptie

1 Biodynamische kwaliteit Demeter Monitor 2016/2017 Monitor voor trends en ontwikkelingen in de biodynamische landbouw en handel en de onderwijs- en kennisnetwerken die de biodynamische voedselketen ondersteunen 1

2 Demeter Demeter is sinds 1928 het internatio nale keurmerk voor producten uit de biodynamische (BD) landbouw. Een holistische benadering van de landbouw staat centraal. Biodyna mische landbouw gaat verder dan gewoon biologisch : de Demeter normen en richt lijnen vormen een aanvulling op de Europese wetgeving voor biologische landbouw. INHOUD VOORWOORD FEITEN EN CIJFERS 1 Demeter land- en tuinbouw 3 in Nederland en Vlaanderen R EPORTAGES Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie SOCIALE VERRIJKING Demeter handel en verwerking 8 in Nederland en Vlaanderen Stichting Demeter Stichting Demeter verzorgt de certificatie en promotie van het Demeter keurmerk. Vanuit normen en richtlijnen die door Demeter Internationaal worden bepaald, stelt ze voor Nederland en Vlaanderen interpretaties vast en laat de Demeter bedrijven hierop controleren. Zij bewaakt de kwaliteit van het keurmerk. BD-Vereniging De Vereniging voor Biologisch-Dynamische Landbouw en Voeding brengt boeren en burgers samen die enthousiast zijn voor BD-landbouw. Zij wisselen kennis, ervaring en ideeën uit via bijeenkomsten, studie- en intervisiegroepen (voor boeren en winkeliers), excursies en het ledenblad Dynamisch Perspectief. REPORTAGES Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie DE WINKEL VOOR EN DOOR KLANTEN 10 TRENDS EN ONTWIKKELINGEN 12 3 Demeter bouwt aan de LandbouwCultuur van de Toekomst 12 REPORTAGES Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie ONTWIKKELEN AAN COLLEGA S 15 KRACHTIGE KRUIDEN 18 4 Het werk van de organisaties; feiten en cijfers 19 Stichting Grondbeheer biologisch-dynamische landbouw Biodynamische landbouwgrond in goede handen over de generaties heen. Dat is waar Stichting Grondbeheer voor staat. Met geld uit schenkingen en obligaties verwerft deze stichting landbouwgrond en verpacht die aan biodynamische boeren en tuinders. De mensen in de organisaties 24 Warmonderhof Warmonderhof, onderdeel van Aeres, biedt mbo-onderwijs in de richtingen BD-landbouw en landbouw & zorg. De drie-eenheid wonen-werken-leren staat centraal. Daarom is aan de school een praktijkbedrijf (Warmonderhofstede) en studentenhuisvesting verbonden. Kraaybeekerhof Kraaybeekerhof Academie is een opleiding- en cursuscentrum dat zich richt op bewustzijn over aarde, voeding en gezondheid en gevestigd is op Landgoed Kraaybeekerhof in Driebergen. Hier bevinden zich ook een restaurant, een biodynamische groentenen kruidentuin en een bijentuin. De peildatum van de cijfers in deze monitor is 31 december De monitor kan niet eerder dan september verschijnen, omdat de cijfers van veel boeren en tuinders pas in mei beschikbaar zijn. In deze monitor zijn actualiteiten meegenomen uit het tweede halfjaar van 2016 tot 1 juli van 2017.

3 VOORWOORD Topkeurmerk met een missie Trots is een woord dat tegenwoordig veelvuldig wordt gebruikt. En iets te vaak om je te verheffen boven een ander. Toch zou ik in de context van biodynamische landbouw het woord trots willen gebruiken. Of het in onze reportages nu gaat om Kees van Gaalen van Noorderlicht met de beste boerenkaas van Nederland; Merle Koomans van Odin die het aandurft hun bedrijf tot een echte coöperatie om te vormen; Tineke van den Berg van de Stadsboerderij die alles uit de kast trekt om de sociale cohesie te versterken door jeugd en immigranten te betrekken op haar boerderij; of de Collegiale Toetsing waar Petra Derkzen over spreekt en waarbij Demeter boeren samenkomen om in openheid te praten over hun dilemma s en mogelijkheden tot kwaliteitsverbetering. En afgelopen jaar werd Demeter door Milieu Centraal uitgeroepen tot een van de elf topkeurmerken van Nederland. Vaak hebben ( grote ) merken met weinig of zelfs ongezonde inhoud de grootste marketingbudgetten. Bij ons is het omgekeerd. Enorm veel innovatiekracht, inhoud en kwaliteit, maar zeer beperkte middelen om dit aan de man te brengen. Trots is aanwezig, maar veelal ook bescheidenheid mensen die zonder opsmuk koersvast werken aan een landbouw die primair vanuit waarden werkt om met respect voor de natuur te bouwen aan een landbouw van de toekomst, zoals onze nieuwe missie verwoordt. Toch hebben we een heel relevant verhaal te vertellen. Ons microbioom (alle micro-organismen die in of op ons lichaam wonen) is onlosmakelijk verbonden met alle micro-leven in de bodems waarin onze gewassen groeien. Leven verwekt leven, zoals groenten- en zaadteler René Groenen het mooi verwoordde in het boek Barstenvol leven van Petra Essink en Paul Doesburg. Chemie en kunstmest doden het bodemleven. Dat vormt geen basis voor een gezonde landbouw. Ons verhaal gaat over het doorgeven van vitaliteit vanuit de bodem en via onze gewassen naar onze eigen gezondheid. Dit verhaal vraagt erom te worden gedeeld. Want het intuïtieve inzicht dat er een verbinding is tussen de gezondheid van de aarde en onze humane gezondheid dreigt verloren te gaan. Iedereen die onze producten verbouwt, verhandelt of verkoopt, is een potentiele Demeter ambassadeur. Ook dit jaar is er sprake van een toename in aantal boeren en areaal. Maar niet spectaculair. Het is een uitdaging aan ons allen om de inspirerende boeren en tuinders de ruimte te bieden die ze verdienen, op het land en in de schappen. Met gepaste trots. Bert van Ruitenbeek Directeur Stichting Demeter 1

4 Biodynamische land- en tuinbouwbedrijven in Nederland en Vlaanderen Peildatum is 31 december Gecertificeerd Demeter In omschakeling naar Demeter De Stadshoeve, Amsterdam 2 V.O.F. Ridammerhoeve, Amstelveen 3 Land en Boschzigt, s-graveland 4 De Stadsboerderij, Almere 5 Hartstocht, Abcoude 6 Biologisch Fruitbedrijf Konijn, Z.O. Beemster 7 Sonnevanck, Beemster 8 Firma- Zijp-Melse, De Rijp 9 JW Rutte, Zaandam 10 Tuinderij Moervliet 11 Boerderij Veelust, Hensbroek 12 De Lepelaar, St. Maarten 13 Buitenplaats, Eenigenburg 14 Stichting Sint Donatus, Den Burg 15 Novalishoeve, Den Hoorn 16 Natuurlijk Genoegen vof, Driehuizen 17 De Noorderhoeve, Schoorl 18 Raphaelstichting Scorlewald, Schoorl 19 De Rodenburghoeve, Uitgeest 20 Wkg. De Klompenhoeve, Egmond a/d Hoef 21 C.T.M. van Swieten, Stompwijk 22 Druivenkwekerij Nieuw Tuinzight, Den Hoorn 23 Van Paassen - van Balkom vof, Oude Leede 24 Hoeve Biesland, Delfgauw 25 Be-Leaf, s-gravenzande 26 Weleda Nederland N.V., Zoetermeer 27 Vogeltuin, Rotterdam 28 A. de Winter, Oostvoorne 29 Tuinbouwbedrijf FJJ de Koning BV, Tinte 30 A. Poldervaart, Vierpolders 31 PC v/d Erve Biologische Akkerbouw, Goudswaard 32 Mts. Nieuw Bonaventura, s-gravendeel 33 Het Derde Erf, Soest 34 Schoonderbeek, De Glind 35 De Heerlijkheid Groot Weede, Hoogland 36 De Korenbloem, Zeewolde 37 De Zonnehoeve, Zeewolde 38 Ruimzicht, Scherpenzeel 39 A8, Doorn 40 Landgoed Kraaybeekerhof, Driebergen 41 Boerderij De Hondspol BV, Driebergen 42 Tuinderij Amelis hof, Bunnik 43 Groentekwekerij SchalkwijkBV 44 Thedinghsweert Zorg in Bedrijf B.V., Tiel 45 Fruitweelde, Ingen 46 Deeli, Ophemert 47 Fruitbedrijf Ruissen, Varik 48 Hoeve Catherine Elisabeth, Noordeloos 49 Kaasboerderij Noorderlicht, Noordeloos 50 Groenland Biologische Groentekwekerij Andel BV, Andel 51 De Muyehof, Nieuwerkerk 52 C.V. Ter Linde, Oostkapelle 53 Boomgaard Ter Linde, Oostkapelle 54 Eindelienge, Ritthem 55 Meulwaeter, Kruiningen 56 V.O.F. Fruitteelt bedrijf De Ring, Oud Sabbinge 57 De Kromme Lepel, Bergen op Zoom 58 Loverendale-Wilhelminahoeve CV, Anna Jacobapolder 59 Maatschap Niesten- De Poshoof 60 De Groenen Hof, Hilvarenbeek 61 De Kraanvogel, Esbeek 62 De Sterregaard, Hedel 63 De Boomgaard, Zeeland 64 J.A. Eijkelenburg, Gemert 65 L.A.C.M van Kessel, Sint Oedenrode 66 Saanenhof vof, Heeze 67 De Watertuin, Groeningen 68 Zorgboerderij de Lindelaar, De Seizoenen Bronlaak, Oploo 69 Mts. Slingenbergh - Houtepen, Siebengewald 70 De Hooge Weyer, Baexem 71 Doornik Natuurakkers, Bemmel 72 Veld en Beek, Doorwerth 73 De Grote Kamp, Drempt 74 De Pasop, Hummelo 75 Boerderij Ruimzicht, Halle 76 De Dennenkamp, Rekken 77 De Vijfsprong, Vorden 78 De Hooge Kamp, Beemte Broekland 79 De Oosterwaarde, Diepenveen 80 Keizersrande, Diepenveen 81 Het Groene Spoor, Rossum 82 De Zonnehorst, Punthorst 83 Het Willink, Ane 84 t Leeuweriksveld, Emmen 85 Mts G.H. & J. Katerberg-van der Veen, Klijndijk 86 Naoberhoeve, Echten 87 Belle Marie, Ruinerwold 88 Het Blauwe Huis B.V., Ruinerwold 89 Mts. Santing Meyling, Ruinervold 90 De Arnica Kwekerij, Dwingeloo 91 Overesch Ecologische Landbouw, Raalte 92 Overkempe, De Seizoenen, Olst 93 De Bolster biologische zaden, Epe 94 BioNico B.V. 95 BD-tuinderij De Stek, Lelystad 96 De Zonneboog, Lelystad 97 Mts. Warmonderhof - Waleson, Dronten 98 V.O.F. Warmonderhofstedebedrijf, Dronten 99 Mts Twisk, Dronten 100 Het Groene Weten 101 Gaos, Swifterbant 102 H.J. Westers, Biddinghuizen 103 Melkvee bedrijf Keurentjes-Pietersma 104 VOF Keij en van den Dries, Ens 105 Zonnegoed, Ens 106 Buitenbant, Bant 107 VOF Vermuë, Marknesse 108 Maatschap Vos, Kraggenburg 109 De Vrolijke Noot, Wapserveen 110 Villa Sterrebos, Frederiksoord 111 Mts Lindediek, Boijl 112 Burdineplaats, Nes gem. Boarnsterhim 113 Dijkgatshoeve 114 Mts Deinum S. Ensing J.M. Gerritsma A.S. Smink T.J, Elahuizen 115 Brandsma s Pleats, Bolsward 116 Ekoboerderij Arink 117 De Verte V.O.F., Sexbierum 118 Gerbranda State vof, Pietersbierum 119 Harmannahoeve, Harlingen 120 Obio, Drachten 121 De Kompenije, Drachtstercompagnie 122 Hansketien, Mantinge 123 Pluimveebedrijf Boerveenshof, Gasselternijveen 124 Flobus, Kiel Windeweer 125 B. Steenbergen, Onnen 126 van Zanten Biologisch Graanbedrijf/Het Geweide Hof, Garmerwolde 127 Nieuw Bromo, Hornhuizen 128 De Eemstuin, Uithuizermeeden 129 Aeres Biologisch Bedrijf B.V. 130 Widar Fonds VZW, Merksplas 131 Samenland, Haren 132 De Wassende Maan C.V., Deinze 133 De Blauwe Spie, Noordschote 134 H.G.P. van Beek en A.M.L. van Beek-Besselink, Flevoland 135 J.A.M. Rombouts 136 Mts van Nieuwenhyzen 137 Maatschap A.J.G. en S.W. Westra

5 FEITEN EN CIJFERS 1 Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen Bij Stichting Demeter zijn zowel bedrijven in Nederland als in Vlaanderen aangesloten. Informatie over de Nederlandse bedrijven staat beschreven in 1.1 en 1.2. De Vlaamse bedrijven komen aan bod in 1.3. De jaartallen in alle figuren geven de cijfers weer aan het eind van het jaar. Dus 2016 staat voor 31 december Aantal en areaal in Nederland Figuur 1.1 Ontwikkeling van het areaal (ha) van Demeter bedrijven inclusief omschakelaars in Nederland Het aantal Demeter bedrijven en het areaal blijft gestaag doorgroeien in 2016, waarbij het oppervlak relatief sneller groeit dan het aantal bedrijven. Het totale oppervlak van de Nederlandse land- en tuinbouwbedrijven die bij Stichting Demeter zijn aangesloten (zowel gecertificeerde bedrijven als bedrijven ,3% in omschakeling) is met 30,3% gestegen in de afgelopen 5 jaar (zie figuur 1.1). De 133 aangesloten boeren en tuinders bewerkten Stijging van samen 6466 hectare; dat is 177 hectare meer dan in Sinds 2012 is de grootte van Demeter bedrijven toegenomen van gemiddeld 41,7 naar 49,4 hectare, een stijging van 18,4% (zie figuur 1.2). Dit gemiddelde omvat zowel grote akker- en melkveebedrijven als kleine tuinbouwbedrijven. Stichting Demeter maakt een onderscheid tussen de bedrijven die in omschakeling zijn naar Demeter en de gecertificeerde bedrijven. De omschakelaars deze bedrijven zijn altijd al biologisch gecertificeerd hebben meestal een periode van ongeveer een jaar nodig om hun boerderij of tuinderij aan alle Demeter voorwaarden aan te passen. Zodra ze daaraan voldoen, krijgen ze hun certificering en mogen ze dus het Demeter keurmerk gebruiken. Figuur 1.2 Ontwikkeling van het gemiddeld areaal (ha) per Demeter bedrijf inclusief omschakelaars in Nederland 49,4 48,0 45,3 43,7 41,7 18,4% Stijging van

6 FEITEN EN CIJFERS 1 Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen Het aantal agrarische bedrijven dat bij Stichting Demeter is aangesloten is in 2016 gestegen van 132 naar 133 (zie figuur 1.3). Er waren 7 nieuwkomers en 6 opzeggers. Sinds 2012 is het aantal boerenbedrijven met 11,8% gegroeid, terwijl het biodynamische areaal in dezelfde periode met 30,3% toenam, zoals figuur 1.1 laat zien. Dit hangt samen met het feit dat de bedrijven gemiddeld steeds groter worden (figuur 1.2). In figuur 1.4 is duidelijk zichtbaar, dat het grootste deel van de biodynamische landbouwgrond te vinden is in Flevoland: hier ligt 27,7% van het totale areaal. Daarna volgen Gelderland, Zuid-Holland, Noord-Holland en Friesland. In Flevoland zijn de bedrijven het grootst: er zijn 21 bedrijven van gemiddeld 86 hectare. In Drenthe zijn ze het kleinst, met 11 bedrijven van gemiddeld 15 hectare. Kijken we naar de gehele biologische landbouw (naast Demeter bedrijven ook de andere biologische bedrijven) dan is Flevoland de meest biologische provincie. Op de jonge zeeklei wordt 10,9% biologisch bewerkt, terwijl landelijk gezien 3,4% van het landbouwareaal biologisch is. Van het totale biologische areaal in Nederland werd in ,5% bewerkt door Demeter bedrijven (zie figuur 1.5), een minimale daling ten opzichte van de 10,6% van Dit aandeel ligt iets lager als je naar het aantal bedrijven kijkt: 7,3% van de biologische bedrijven heeft een Demeter licentie. De reden van dit verschil is dat Demeter bedrijven gemiddeld groter zijn dan biologische, namelijk 49,4 tegenover 33,7 hectare. Opvallend is dat afgelopen jaar dit gemiddelde areaal bij Demeter bedrijven is toegenomen (van 48,0 naar 49,4 ha), terwijl biologische bedrijven juist gemiddeld kleiner zijn geworden (van 36,4 naar 33,7). Ter vergelijking: volgens het CBS was in 2016 het gemiddeld areaal van alle landbouwbedrijven in Nederland 32,3 hectare. Demeter veebedrijven zijn groter, omdat hogere eisen worden gesteld wat betreft grondgebondenheid (het percentage veevoer dat op het eigen bedrijf moet zijn geteeld). Het aantal biologische boerderijen steeg in 2016 van 1625 naar 1831, een forse stijging van 12,7%. Bron biologische cijfers: Skal 1.2 Uitsplitsing naar sectoren Het ideale biodynamische bedrijf is een gemengde boerderij, waar de dierlijke en plantaardige productie elkaar aanvullen en een kringloop vormen. Bedrijfseigen voer en bedrijfseigen mest dragen bij aan het eigen karakter van de boerderij, Figuur 1.3 Ontwikkeling van het aantal bedrijven aangesloten bij Stichting Demeter in Nederland Figuur 1.4 Areaal van Demeter bedrijven (ha) inclusief omschakelaars per provincie eind 2016 Figuur 1.5 Aandeel van Demeter binnen de totale biologische land- en tuinbouw in Nederland Totaal areaal (ha) Aantal land- en tuinbouwbedrijven Gemiddeld areaal (ha) ,6% Flevoland (1.811) 27,7% Gelderland (850) 13,0% Zuid-Holland (844) 12,9% Noord-Holland (771) 11,8% Friesland (534) 8,2% Zeeland (401) 6,1% Overijssel (351) 5,4% Noord-Brabant (279) 4,3% Groningen (257) 3,9% Drenthe (166) 2,5% Utrecht (129) 2,0% Limburg (72) 1,1% Biologisch Demeter ,5% Aantal bedrijven in omschakeling naar Demeter ,1% ,3% Aantal gecertificeerde Demeter bedrijven ,8% Stijging van het totale aantal van Areaal (ha) 48,0 49,4 36,4 33,7 4

7 FEITEN EN CIJFERS 1 Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen de bedrijfsindividualiteit. Liefst zijn er meerdere soorten dieren aanwezig en zijn de gewassen divers. In de praktijk is een veelzijdig, gemengd bedrijf niet altijd haalbaar en veel biodynamische boeren en tuinders specialiseren zich in een bepaalde bedrijfstak. Daarbij gaan akker- en veebedrijven vaak een samenwerkings verband aan om elkaar voer en mest te leveren. Zo kan de kringloop toch rond worden gemaakt, zij het op enige afstand. Dieren De melkveehouderij komt als veetak het meest voor: 42 van de 133 Demeter boerderijen hebben melkvee (zie figuur 1.6), evenveel als in Niet alleen voor de melk, maar ook voor de mest zijn koeien waardevol. Vaste mest met stro is van groot belang voor de bodemvruchtbaarheid. Dat Demeter bedrijven divers zijn, blijkt bijvoorbeeld uit het overzicht van het aantal dieren per bedrijf. Zo zijn er naast de 35 grotere melkveehouderijen ook 7 bedrijven die minder dan 35 koeien melken. En 4 van de 8 geitenhouderijen hebben minder dan 100 melkgeiten. Naast de 5 legkippen bedrijven met meer dan 4000 kippen, zijn er 17 bedrijven met kleinere koppels, vaak bedoeld voor de verkoop van eieren aan huis. Voor deze bedrijven vormen melkkoeien, melkgeiten of legkippen niet de hoofdtak, maar ze staan in dienst van de rest van het bedrijf: voor de mestvoor ziening, de zorg en/of de kaasmakerij. De Demeter vleessector is klein met 654 vleesrunderen, 65 vleesvarkens, 680 vleesschapen en 210 stuks vleespluimvee. Er zijn nog weinig afzetkanalen voor Demeter vlees. Dit wordt voornamelijk verkocht via boerderijwinkels en boerderij-bezorgdiensten. De dieren worden dan onder verantwoordelijkheid van de boer bij een lokale slachterij geslacht. Vanuit Demeter zijn er geen specifieke extra regels voor de slacht. Gewassen Van het biodynamische areaal bestaat verreweg het grootste deel uit weiland en voedergewassen, namelijk 45,2% (zie figuur 1.7). Rundveebedrijven moeten minimaal 80% van hun voedergewassen zelf verbouwen. De veehouders gebruiken dus veel voer van eigen bodem en er wordt weinig voer geïmporteerd uit het buitenland. Bijna een kwart van het Demeter areaal bestaat uit land onder natuurbeheer. Dit zijn voornamelijk (graan)akkers of weides die zijn gepacht van natuurorganisaties, zoals Staatsbosbeheer of Natuur monumenten. Natuurorganisaties die pachters zoeken, werken graag samen met biodynamische boeren, omdat hun werkwijze goed aansluit bij natuurbeheer. Zorgboerderijen De zorglandbouw is ontwikkeld vanuit de biodynamische landbouw en de heilpedagogie (antroposofische gehandicaptenzorg). Figuur 1.6 Aantal landbouwdieren op Demeter bedrijven inclusief omschakelaars in Nederland eind 2016 Aantal dieren Aantal bedrijven Gemiddeld per bedrijf Melkvee Vleesrundvee Vleesvarkens Melkgeiten Vleesschapen Paarden Leghennen Vleespluimvee a waarvan 35 bedrijven met meer dan 35 melkkoeien b waarvan 6 bedrijven met meer dan 35 vleesrunderen c waarvan 4 bedrijven met meer dan 100 melkgeiten d waarvan 7 bedrijven met meer dan 35 vleesschapen e waarvan 5 bedrijven met meer dan leghennen Figuur 1.7 Demeter areaal (ha) per gewasgroep inclusief omschakelaars in Nederland eind 2016 Akkerbouw (graan, aardappel, ui, biet) Overige grove groenteteelt Fijne groenteteelt Fruitteelt (hard en zacht fruit) Bedekte teelt (kas en platglas) Overig (erf, water, bos) Voedergewassen en weiland ,2% Land onder natuurbeheer Industriegroenten 432 6,7% 264 4,1% 107 1,7% 111 1,7% 24 0,4% 144 2,2% ,7% 31 23,3% Aantal bedrijven zonder zorg Aantal bedrijven met zorg ,2% ,9% Figuur 1.8 Het aandeel zorgboerderijen van alle biodynamische bedrijven en het soort zorg in Nederland eind Gehandicaptenzorg Re-integratietraject Jeugdzorg Psychiatrische zorg Het aantal zorgfuncties (36) is groter dan het aantal zorgboerderijen (31), omdat sommige boerderijen meerdere soorten zorg aanbieden 5

8 FEITEN EN CIJFERS 1 Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen Nog steeds houdt een hoog percentage (23,3%) van de Demeter bedrijven zich bezig met één of meerdere vormen van zorg, namelijk 31 van de 133 boerderijen (zie figuur 1.8). Er worden verschillende soorten zorg aangeboden: gehandicaptenzorg (op 12 boerderijen), re-integratie op de arbeidsmarkt (15 keer), jeugdzorg (5 keer) en psychiatrische zorg (4 keer). Opgeteld zijn dit 36 zorgfuncties op 31 zorgboerderijen. Sommige bedrijven bieden dus meerdere soorten zorg aan. De visie achter de heilpedagogie is dat zorgvragers écht werk doen en ervaren dat hun werk deel is van een zinvol geheel. Het is voor hen helend om het hele proces van het dekken van de koe tot de yoghurt in de boerderij winkel in zich op te nemen en daar een bijdrage aan te leveren. 1.3 Demeter land- en tuinbouw in Vlaanderen Het aantal Vlaamse bedrijven dat is aangesloten bij Stichting Demeter (zie figuur 1.9) en hun areaal zijn in 2016 gelijk gebleven. De vier bedrijven bewerken samen een oppervlak van 70 hectare, waarvan 29 hectare in de categorie land onder natuurbeheer valt. De Vlaamse biodynamische sector heeft een ander karakter dan de Nederlandse: er zijn geen grote polder akkerbouwbedrijven en geen grote melkveehouderijen. Gemiddeld zijn ze kleiner: 17,5 hectare in vergelijking met de 49 hectare in Nederland. Wie figuur 1.9 bekijkt zou vermoeden dat er in Vlaanderen weinig verandert, maar er vinden dynamische ontwikkelingen plaats. In 2005 ontdekte een student van Landwijzer, de Vlaamse deeltijdopleiding voor biologische en BD-landbouw, de Community Supported Agriculture (CSA) beweging. Hij pikte het idee op bij biodynamische boerderij Oosterwaarde bij Deventer en startte een CSA bij Leuven. De aanpak, waarbij klanten deelnemen in de boerderij, sloeg aan en ieder jaar komen er CSA s bij. Het zijn er nu al meer dan 40. Onderling is er veel uitwisseling en samenwerking, want veel boeren en tuinders kennen elkaar via Landwijzer, die in jaar bestaat. De opleiding geeft de cursisten een biodynamische visie mee en heeft werken aan gemeenschapsvorming en samenwerking expliciet in het leertraject opgenomen. Deze aanpak werkt door in de Vlaamse biologische gemeenschap. Hoewel biodynamisch voor diverse CSA-bedrijven een inspiratiebron is, hebben zij geen Demeter licentie. Vanwege de directe verbinding met hun klanten, zien ze het keurmerk niet als een noodzakelijke aanvulling. Wel bezoekt een deel van hen de winterconferenties van de BD-Vereniging en/of doet mee aan BD-beroepsontwikkeling of Collegiale Figuur 1.9 Ontwikkeling van het aantal Demeter bedrijven in Vlaanderen Aantal gecertificeerde Demeter bedrijven 1 Duitsland 2 Frankrijk 4 Verenigde Staten 5 Spanje 6 Nederland 7 Oosterijk 8 Hongarije 9 India 10 Zwitserland 2014 Toetsing. Collegiale Toetsing (zie paragraaf 3.2) is ontwikkeld als instrument voor Demeter certificering, maar in Vlaanderen doen ook niet- Demeter bedrijven eraan mee. Naar verwachting zullen enkele bedrijven de komende jaren wel de stap zetten om zich aan te sluiten bij Stichting Demeter. 1.4 Demeter Internationaal 3 Italië Wereldwijd waren er in bij de peiling van juni biodynamische bedrijven in 54 landen. Het totale areaal was hectare (zie figuur 1.10), een groei van 10% in vergelijking met Verreweg het grootste deel van het internationale Demeter areaal ligt in Duitsland, namelijk 43%. Nederland staat ,7% ,0% ,3% ,0% ,0% ,6% ,6% ,7% ,4% ,7% ,1% ,4% ,1% ,5% ,8% ,0% ,7% ,6% Aantal bedrijven in omschakeling naar Demeter Figuur 1.10 De Top 10 van landen met Demeter landbouw (areaal in ha) in 2015 en 2017 In deze tabel zijn de bedrijven die in omschakeling zijn naar Demeter niet meegenomen. Daarom wijken de Nederlandse cijfers af van eerder genoemde cijfers (Bron: Demeter Internationaal) ,0% ,2% Totaal areaal wereldwijd (ha) met 6233 hectare (3,4%) op de zesde plaats. Dit areaal is lager dan elders in dit hoofdstuk, omdat in deze gegevens van Demeter Internationaal de bedrijven in omschakeling niet zijn meegenomen. Opvallend is de toename in de Verenigde Staten van 4195 hectare in 2015 naar 9001 in Demeterproducten worden daar als geloofwaardiger ervaren dan biologische. In veel landen is de biodynamische sector nog relatief klein. Er zijn 9 landen met minder dan 100 hectare. Deze cijfers zijn afkomstig van Demeter Internationaal, een vereniging van nationale Demeter organisaties wereldwijd. Er zijn 18 landen aangesloten die volledig lid zijn ze hebben een eigen Demeter-organisatie en 4 gastlanden die door Demeter Internationaal worden begeleid. Andere landen (zoals België) worden door buurlanden gecertificeerd. 6

9 Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie REPORTAGES Sociale verrijking De Stadsboerderij in Almere is 22 jaar geleden opgezet door Tineke van den Berg en haar man Tom Saat. Akkerbouw en vleesvee op 200 hectare is hun basis. Daarnaast heeft een biodynamisch bedrijf de opdracht om te integreren met de samenleving, aldus Tineke. Zij richten zich op sociale integratie met stadsbewoners, waaronder schoolkinderen en vluchtelingen. Ken je de film Antonia?, vraagt Tineke. Daar word ik gelukkig van. Dat verhaal speelt zich af op een Limburgse boerderij met een lange tafel op het erf waar het hele dorp, van de dominee tot de fietsenmaker, aanschuift om liefdes te verklaren en ruzies uit te vechten. Vroeger had een boerderij die sociale functie. Door de specialisatie in de landbouw, zorgsector en het onderwijs is de samenleving versnipperd en vereenzaamd. De sociale cohesie, die in de loop der jaren is afgegooid, kan door biodynamische bedrijven weer worden opgeraapt. Althans, ik zie dat wij in onze omgeving een wezenlijke bijdrage leveren aan het weer gezond maken en verrijken van de menselijke verhoudingen. Kinderkookcafé Jaarlijks ontvangt Tineke circa honderdvijftig schoolklassen die op de boerderij les krijgen over koeien en gewassen. Gaandeweg ontdekte zij, dat mensen geen idee hebben wat de oorsprong van hun voedsel is. Appels in de boom kun je niet eten, hoorde zij moeders tegen hun kinderen zeggen. Zo ontstond het idee voor een kinderkookcafé. We hebben een grote keuken gebouwd, waar een schoolklas kan koken en eten. De kinderen verzamelen zelf de ingrediënten op de boerderij. Ik laat ze dankjewel zeggen tegen de hazelaar voor de hazelnoten en tegen de kippen voor de eieren. In de keuken kraken ze de noten en bakken ze koekjes die ze warm uit de oven opeten. Wat ze die dag leren, beklijft veel beter omdat het door hun hele lijf is gegaan. Samen eten en proeven Omdat alle akkers en weilanden in en rond de stad liggen, onderhouden Tom en Tineke de groene ruimte van Almere. Dat is een dienst die wij aan de stad bewijzen, aldus Tineke. Anderzijds wijst de stad ons ook de toekomst. Recent zijn er tweeduizend Syrische vluchtelingen in Almere neergestreken. Deze mensen mogen niet werken, terwijl er bij ons zoveel wiedwerk en oogstwerk te doen is, waarvoor wij arbeiders uit Polen inhuren. Ik moest een jaar met de gemeente onderhandelen, maar nu hebben we het voor elkaar dat vluchtelingen met een bonus op hun uitkering bij ons seizoenswerk kunnen gaan doen. Ook nodigen we vluchtelingen uit op onze oogstfeesten. Iedereen kookt dan zijn eigen recepten. Het samen eten en proeven werkt heel verbindend. Op zulke momenten ben ik extra blij dat ik boerin ben. Het boerenbedrijf biedt mij een platform om bij te dragen aan de ontwikkeling van de samenleving. Tineke van den Berg: Ik laat kinderen dankjewel zeggen tegen de kippen voor de eieren 7 7

10 FEITEN EN CIJFERS 2 Demeter handel en verwerking in Nederland en Vlaanderen 2 Demeter handel en verwerking in Nederland en Vlaanderen 2.1 Aantal licentiehouders Stichting Demeter certificeert bedrijven in Nederland en Vlaanderen die Demeter producten verwerken of verhandelen. Ook boerderijen met een verwerkingstak, zoals een bakkerij, een kaasmakerij of jambereiding, moeten naast hun landbouwlicentie een bereidingslicentie aanvragen. Een bewerkt Demeter product moet voornamelijk (90%) Demeter ingrediënten bevatten. Normen zijn erop gericht de producten zo puur mogelijk te houden (zie kader). Zo heeft Demeter melk een roomlaagje, omdat zij niet wordt gehomogeniseerd. Demeter vruchtenyoghurt bevat uitsluitend zuivere aroma-extracten, dus een door een gist geproduceerde bessensmaak is niet toegestaan. Demeter-normen voor verwerking Om het Demeter keurmerk te mogen voeren, moeten verwerkers voldoen aan eisen die verder gaan dan de eisen van het biologische keurmerk. Een greep uit de normen op diverse gebieden: Ingrediënten 90% is van Demeter-kwaliteit Verpakking Verpakkingsmateriaal van PVC is verboden en aluminium dient te worden vermeden Verpakkingen worden beoordeeld op milieu- en kwaliteitsaspecten Geur- en Smaakstoffen Alleen kruiden, specerijen en pure extracten zijn toegestaan Conservering Conservering op basis van nitriet, citroenzuur en ascorbinezuur (vitamine C) is niet toegestaan In 2016 steeg het aantal handelaren en verwerkers dat bij Stichting Demeter is aangesloten van 64 naar 65 (zie figuur 2.1). Daarvan zijn er 61 in Nederland en 4 in Vlaanderen gevestigd. Er kwamen 7 bedrijven bij en er vielen er 6 af. Het aantal boerderijverwerkers daalde van 31 naar 30, met 1 nieuw bedrijf en 2 afvallers. Van deze boerderijen ligt er 1 in Vlaanderen. Het aantal handelaren en verwerkers vertoont sinds 2012 een gestaag stijgende lijn (van 54 naar 65), terwijl het aantal boerderijverwerkers min of meer gelijk blijft. Een overzicht van alle licentiehouders staat op pag 11. Internationaal neemt de belangstelling voor Demeter vanuit supermarkten toe en in Nederland zijn Spaanse Demeter wijnen te vinden in supermarkten. Hiervoor is in 2015 een licentie verleend aan Superunie, een inkooporganisatie die 13 winkelformules belevert. Deze ontwikkelingen in de meer anonieme handelsketen roepen de vraag op, hoe de sociaaleconomische waarden die de Demeter beweging nastreeft (zie de missie op pag 12) geborgd kunnen worden. Bij een workshop tijdens het Demeter herfstcongres in 2016 bleek dat er interesse is om normen op dit vlak te ontwikkelen, al lopen de meningen nog sterk uiteen. Om het bewustzijn van het belang van eerlijke handel in de handelsketen te vergroten en vernieuwing op dit vlak te stimuleren, kan een structuur ontstaan met gesprekken tussen handelsen verwerkingsbedrijven, vergelijkbaar met de Collegiale Toetsing bij boeren. Ook bij de Members Assembly van Demeter Bewerking Melk mag niet worden gehomogeniseerd Het gebruik van een magnetron is niet toegestaan Beperkingen in het gebruik van proceshulpstoffen, zoals antischuimmiddelen Beperkingen in toegestane zoetstoffen Opslag Gebruik van ethyleengas in opslagruimten voor het rijpen van groenten is niet toegestaan Een volledig overzicht staat in het Handboek Demeter Voorwaarden, zie stichtingdemeter.nl Figuur 2.1 Aantal licentiehouders in Nederland en Vlaanderen Aantal boerderijverwerkers Internationaal in juni 2017 was veel aandacht voor het zoeken naar nieuwe vormen van associatieve ketensamenwerking, gebaseerd op gesprekken tussen ketenpartners die elkaar ondersteunen. Er werd een motie aangenomen, waarin is bepaald dat de Demeter-organisaties in alle landen gaan werken aan sociale criteria gekoppeld aan een nieuwe marktstrategie. Duitsland en Frankrijk willen met verschillende Aantal handelaren en verwerkers 13,1% Stijging van het totale aantal van bio dynamische keurmerken gaan werken: voor supermarkten een basismerk dat de garantie biedt dat producten biodynamisch zijn geproduceerd, en een nieuw Demetermerk als vlag van een beweging waar sociaal economische waarden vanzelfsprekend zijn. 8

11 FEITEN EN CIJFERS 2 Demeter handel en verwerking in Nederland en Vlaanderen Alle Demeter licentiehouders hebben ook een licentie bij Skal voor het verwerken of verhandelen van biologische producten. In 2016 waren er bij Skal 2480 biologische handelaren en verwerkers (inclusief boerderij verwerkers) gecertificeerd (zie figuur 2.2). Van deze bedrijven heeft 3,6% ook een Demeter licentie. Bron biologische cijfers: Skal 2.2 Demeter omzet van de licentiehouders Figuur 2.2 Het aandeel Demeter van het totale aantal biologische handelaren en verwerkers (inclusief boerderijverwerkers) in Nederland Biologisch Demeter ,8% Figuur 2.3 Omzet van Demeter handelaren, verwerkers en boerderijverwerkers in Nederland en Vlaanderen (in miljoen euro) ,6% De omzet van biologische producten in Nederland in de supermarkt, de speciaalzaak en de horeca zal binnenkort de grens van 1,5 miljard euro passeren. Van het biologische areaal wordt 10% op biodynamische wijze bewerkt, dus volgens een ruwe schatting liggen de consumentenbestedingen aan Demeterproducten rond de 150 miljoen euro. Deze raming kan echter niet worden gestaafd met harde cijfers, omdat in de statistieken van biologische omzetcijfers geen onderscheid wordt gemaakt tussen biologische en Demeter producten. Ook komen veel biodynamische producten zonder Demeter keurmerk in winkels terecht (zie kader Uitleg bij de cijfers ). 15,19 15,90 16,03 13,16 12,15 12,58 13,03 10,38 2,78 3,04 3,32 3, Totaal van handelaren, verwerkers en boerderijverwerkers Handelaren en verwerkers Boerderijverwerkers 16,36 13,22 3, ,3% Stijging van totale omzet Wel heeft Stichting Demeter betrouwbare cijfers die een indicatie geven van de ontwikkeling van de Demeter omzet van de licentiehouders door de jaren heen. De aangesloten bedrijven geven namelijk jaarlijks aan Stichting Demeter door welke omzet zij realiseren uit de verkoop van Demeter producten die ze verwerken of (opnieuw) verpakken. Uit deze gegevens blijkt dat de totale omzet van handelaren, verwerkers en boerderijverwerkers in ,1% is gestegen, van 16,03 naar 16,36 miljoen euro (zie figuur 2.3, grijze lijn). Sinds 2012 is de omzetgroei 24,3%. De omzet van boerderijverwerkers steeg 4,7%, van 3,0 naar 3,14 miljoen (zie groene lijn), en van handelaren en verwerkers 1,7%, van 13,03 naar 13,22 miljoen euro (zie oranje lijn). Demeter producten zijn in Nederland voor het overgrote deel te koop via de ruim 300 biologische speciaalzaken (natuurvoedingswinkels). Daarnaast zijn veel Demeter boerderijen gericht op rechtstreeks contact met de consument via boerderijwinkels, groenteabonnementen, boerenmarkten, webwinkels en bezorgdiensten. Om de bekendheid van het Demeter keurmerk te vergroten richt Stichting Demeter zich dus vooral op deze kanalen, maar omdat het budget daarvoor minimaal is, moeten biodynamische producten het vooral hebben Uitleg bij de cijfers Waarom is er zo n groot verschil tussen de grove schatting aan consumentenbestedingen aan biodynamische producten (10% van biologisch is ca. 150 miljoen euro) en de omzetcijfers in deze grafieken (ruim 16 miljoen euro)? Het antwoord is: die cijfers zijn om vijf redenen onvergelijkbaar: 1. De marge van de winkelier is wel meegeteld bij de biologische consumentenbestedingen en niet bij de omzetcijfers van de Demeterlicentiehouders. 2. Handelaren en verwerkers geven alleen de omzet door van producten die zij met het Demeter keurmerk op de markt brengen. Omdat er nog onvoldoende vraag naar is, komen niet alle producten van Demeter landbouwbedrijven met dit keurmerk op de markt. Een deel gaat mee in de stroom van gewoon biologisch. Een voorbeeld: als Demeter aardappels worden verpakt in een zak zonder Demeter keurmerk maar alleen met het Europees biologisch keurmerk dan worden ze niet in deze omzetcijfers meegenomen. 3. Alle onverpakte aardappelen, groente en fruit komen niet voor in deze omzetcijfers. 4. Geïmporteerde producten worden in het land van herkomst gecertificeerd. Het deel van de import dat niet in Nederland wordt verwerkt of herverpakt, verschijnt dus niet in deze omzetcijfers. 5. Export van Demeter producten gerealiseerd door de licentiehouders zit wel in deze omzetcijfers, maar de export van onbewerkte versproducten niet. De omzetcijfers in deze grafiek laten wel zien hoe de Demeter omzet zich bij de licentiehouders ontwikkelt door de jaren heen. Een gestaag stijgende trend is zichtbaar. Dit geeft een indicatie, maar dus geen compleet beeld. van free publicity. Demeter werd mooi in het zonnetje gezet als topkeurmerk door Milieu Centraal in haar onderzoek naar betrouwbare keurmerken (zie pag 17). Ook bij de fipronilaffaire kwam Demeter positief in het nieuws: alle Demeter-eieren waren vrij van dit luizenbestrijdingsmiddel. Demeter was het enige keurmerk dat al haar eieren schoon kon verklaren. 9

12 REPORTAGES FEITEN EN CIJFERS Biodynamisch 2 Demeter als handel inspiratiebron en verwerking voor innovatie Nederland en Vlaanderen De winkel voor en door klanten Begin dit jaar is Merle Koomans van den Dries toegetreden tot het directieteam van biologische groothandel Odin. Als commercieel directeur is ze verantwoordelijk voor de 20 winkels, die recent van Estafette zijn omgedoopt in Odin Coöperatieve Supermarkt. Deze nieuwe naam staat voor de nieuwe economische koers: klanten zijn mede-eigenaar van Odin. De nieuwe koers is vier jaar geleden ingezet. Toen hebben we in kaart gebracht hoe wij de toekomst zien, vertelt Merle. Odin heeft duidelijke idealen en een stellige mening over handel. Met de oprichting van een coöperatie wilden we dat gedachtegoed krachtiger positioneren. Klanten kunnen lid worden van Odin. Daarmee zijn ze mede-eigenaar en hebben inspraak via een ledenraad. Maar het allerbelangrijkste vind ik de interactie met de leden via onder meer enquêtes, lokale ledenactiviteiten en gesprekken op de winkelvloer. Met deze community building staan we echter nog aan het begin. Het gemeenschappelijke verantwoordelijkheidsgevoel moet nog groeien, zich ontwikkelen. Koopgeld, schenkgeld en leengeld De geldstromen binnen de coöperatie zijn ingericht volgens de antroposofische visie op een sociale en duurzame economie. Wij onderscheiden drie soorten geld, aldus Merle. Met koopgeld ruilen we waarden uit: een boer teelt gewassen, verkoopt die via de groothandel aan de winkel waar klanten het kopen om op te eten. Als er in alle schakels van de keten eerlijke prijzen worden betaald, kan deze cirkel zich telkens herhalen met welbevinden van bodem, planten, dieren en mensen. Daarnaast kunnen leden hun boodschappen vooruit betalen in een maandelijkse bijdrage. Hiermee betalen wij de vaste lasten van de winkel en de klant krijgt 20% ledenkorting. De winst die wij maken, blijft in de keten. Zo heeft de coöperatie sinds kort een nieuw bedrijf erbij: een biodynamisch zaad- en groenteteeltbedrijf. We vinden het namelijk belangrijk dat er over dertig jaar nog steeds vrije zaden zijn. Voor dit project houden we acties in de winkels. Dat is schenkgeld waar klanten niet direct iets voor terugkrijgen, behalve de wetenschap dat er divers, vitaal en gentechvrij zaadgoed mee ontwikkeld wordt. Het grote geheel Leengeld is de geldsoort voor investeringen in de onderneming. Merle: Leden van de coöperatie kunnen geld aan ons uitlenen. Via dit leensysteem hebben circa 140 klanten gezamenlijk zeven ton ingelegd. Hoewel wij meer rente betalen dan de bank, vind ik het toch bijzonder dat onze klanten hun spaargeld aan ons toevertrouwen. Op dit moment hebben we ook nog leningen bij de bank lopen maar ons doel is dat we al het investeringsgeld via de coöperatie ophalen. Het feit dat Odin niet het eigendom is van aandeelhouders of privépersonen vindt Merle innovatief. Het maakt van haar een dienstbare ondernemer die zich inzet voor het grote geheel: Het is niet altijd makkelijk dat er vijfduizend leden meekijken, maar het is wel super stoer dat we dit gewoon doen. Merle Koomans van den Dries: Wij vinden het belangrijk dat er over 30 jaar nog steeds vrije zaden zijn 10

13 FEITEN EN CIJFERS 2 Demeter handel en verwerking in Nederland en Vlaanderen Licentiehouders in handel en verwerking, aangesloten bij Stichting Demeter in 2016 Handelaren en verwerkers Bedrijf Plaats Bedrijf Plaats Aaldering Bio ui Biddinghuizen Organic Flavour Company BV Veenendaal Aeres Biologisch Bedrijf BV* Nagele Organic Trade Company Holland BV Amsterdam Agrico (afd Bioselect) Emmeloord Respect4food BV* Made Agrifirm Plant BV (biologische afdeling) Apeldoorn Reudink BV Lochem AgroFair Barendrecht Sligro Food Group Nederland BV Veghel B.V. Handelsonderneming E. Zann Bergschenhoek Solid Organic Link B.V. Cothen Bakkerij Verbeek Brummen Stoker Holland Biddinghuizen BD Graan BV Middenmeer Thylbert BVBA Oedelem BD-Totaal Houten Tradin Organic Agriculture BV Amsterdam Bio Kaas BV Molenschot Twisk Organic Trade BV Dronten BioRey BV Lelystad Udea Veghel BioRomeo BV Ens Weerribben Zuivel BV Nederland BioWorld BV* Poeldijk Zonnemaire Biologische bakkerij Ad van der Westen BV Waspik Carel Bouma Biddinghuizen CIV Superunie Beesd Boerderijverwerkers Coenecoop Wine Traders BV Waddinxveen CZ. Rouveen u.a. De Grote Kamp BV De Halm BV De Nieuwe Band De Traay BV De Zaai-ster VOF* Deli Harmony BV Deli XL Do-it BV El Sauco Eleonas Sprl Eosta BV Estafette Odin BV Ets. Mandy-Mapol Flevolof BV Frenchtop Natural Care Products BV* Fritz Vanlerberghe Fruitraco BV Gebr. Rademaker BV* Green Organics BV Hermus Made BV Het Blauwe Huis Het Zonnelied BV Hortica B.V. J.M. Levarht & Zonen BV* Joannusmolen BV Kaasmakerij Henri Willig BV Kroon Biologisch BV Laarakker Bio BV Maasoever Cold Store BV Machandel BV Organic Foods Marc't Rouveen Uden Heeswijk-Dinther Marum Lelystad Leek Hedel Ede Barneveld Wageningen Brussels Waddinxveen Geldermalsen Brussel Nieuwe Niedorp Hoogwoud Passendale Venlo De Hoef Dronten Made Ruinerwold Zeewolde Andijk De Kwakel Cuijk Heerenveen Amsterdam Well Waspik Haulerwijk Marknesse Bedrijf Boomgaard Ter Linde Buitenplaats De Bolster biologische zaden De Dennenkamp De Hondspol VOF De Kompenije De Muyehof De Noorderhoeve De Verte VOF De Vijfsprong Ekoboerderij Arink Fruitbedrijf Ruissen* Fruitteeltbedrijf De Ring VOF Hansketien Het Willink Kaasboerderij Noorderlicht Maatschap Vos Maatschap Twisk Maatschap Nieuw Bonaventura Naoberhoeve Nieuw Bromo Novalishoeve Raphaelstichting, Dijkgatshoeve Ridammerhoeve VOF Saanenhof VOF Seaking Rotterdam BV (Deeli Fruits and Honey) Ter Linde CV Widar Fonds VZW Wkg. De Klompenhoeve Zorgboerderij de Lindelaar, De Seizoenen Bronlaak Plaats Oostkapelle Eenigenburg Epe Rekken Driebergen Drachtstercompagnie Nieuwerkerk Schoorl Sexbierum Vorden Lievelde Varik Oud Sabbinge Mantinge Ane Noordeloos Kraggenburg Dronten 's Gravendeel Echten Hornhuizen Den Hoorn Wieringerwerf Amstelveen Heeze Ophemert Oostkapelle Merksplas Egmond a/d Hoef Oploo Natudis Nederland BV Harderwijk Nautilus Organic Emmeloord ODI De Dageraad BV (Aurora) Ven-Zelderheide Oerlemans Foods Nederland BV Venlo * betekent: nieuw in

14 TRENDS EN ONTWIKKELINGEN 3 Demeter bouwt aan de LandbouwCultuur van de toekomst 3.1 Nieuwe missie Stichting Demeter Landbouwcultuur van de toekomst Stichting Demeter ziet het bouwen aan een levende landbouwcultuur als een essentiële basis voor zowel persoonlijke als maatschappelijke ontwikkeling. Dit zal aan belang toenemen, omdat het oplossingen biedt voor de brandende kwesties van deze tijd, wat betreft sociaaleconomische gelijkwaardigheid en ontwikkeling, culturele vrijheid en de ecologische houdbaarheid van onze voedselvoorziening We treden aarde, plant en dier tegemoet vol respect en met open bewustzijn. We werken aan een biodynamische landbouwcultuur die zorg draagt voor een toekomst-zekere wereld en een levende aarde. Vitale producten voortbrengend, die lichaam en geest voeden van ons en toekomstige generaties. Een in plakken gesneden biodynamische komkommer was na 16 dagen weer aan elkaar gegroeid; de gangbare komkommer was rot Dit is de nieuwe missie van Stichting Demeter. Het werken aan een levende landbouwcultuur die continu in ontwikkeling is, staat hierin voorop. Nederland sluit hiermee aan bij de missie van Demeter Internationaal die in juni 2016 haar visie, missie, principes en waarden heeft geactualiseerd, met als motto: Agri-Culture for the Future. Dit hele document Vision, Mission, Principles and Values is te lezen via demeter.net. De vraag hoe de missie in de praktijk verder vorm kan krijgen, stond eind 2016 centraal bij een bijeenkomst op biodynamische boerderij Veld en Beek met bestuurders, commissieleden en bureaumedewerkers van Stichting Demeter. Voedingskundige Petra Essink, auteur van het boek Barstensvol Leven, was hierbij aanwezig om meer invulling te geven aan het begrip vitale producten. Een krachtig beeld geeft de komkommerproef : een gangbare en biodynamische komkommer zijn in plakken gesneden en met folie in hun oorspronkelijke vorm bewaard. Na 16 dagen bleek dat de biodynamische komkommer weer aan elkaar was gegroeid, terwijl de gangbare rot was (zie foto s). De proef levert geen wetenschappelijk bewijs, maar illustreert goed hoe je op een meer procesmatige manier naar voeding kunt kijken. Petra Essink pleit ervoor om het stofjesdenken niet langer centraal te zetten, en ons in plaats daarvan te bekwamen in het procesdenken. Levensprocessen in voeding houden direct verband met levensprocessen in de bodem. Om deze aspecten van kwaliteit en smaak voor consumenten beleefbaar te maken, vormen korte ketens en directe verbinding de sleutel. Als ketenpartners uit handel, verwerking en winkels ook gaan deelnemen aan Collegiale Toetsing (zie 3.2), ontstaat een nieuwe bron om op dit vlak creatieve ideeën in de praktijk te realiseren. Het verzorgen van levensprocessen in hun samenhang staat centraal in het werk van biodynamische boeren en verwerkers. Stichting Demeter kiest er daarom voor om Barstensvol leven als slogan voor Demeter producten te gaan gebruiken. 12

15 TRENDS EN ONTWIKKELINGEN 3 Demeter bouwt aan de LandbouwCultuur van de toekomst 3.2 Demeter kernwaarden Normen en richtlijnen Vanuit de visie én vanuit ervaring in de praktijk zijn normen en richtlijnen ontwikkeld. Bedrijven die het Demeter keurmerk willen voeren, moeten daaraan voldoen. De belangrijkste criteria voor de landbouw staan op een rij in het kader Demeter kernwaarden. Criteria voor handel en verwerking staan in paragraaf 2.1. Deze voorwaarden zijn gericht op optimale verzorging en ontwikkeling van de levenskracht van bodem, plant en dier. Ook bij de verwerking staat een optimaal behoud van de vitaliteit van de grondstoffen centraal. Het continu werken aan ontwikkeling, dat aan de basis staat van de biodynamische beweging, is niet geheel in te passen in vastliggende normen. Daarom zijn er ook richtlijnen opgesteld, waar boeren voortdurend aan werken. Voorbeelden zijn: het ontwikkelen van een gemengd en divers bedrijf, het verzorgen van natuur en landschap, het realiseren van bedrijfseigen zaadteelt of fokkerij en het werken aan sociale en economische vernieuwing. Collegiale Toetsing Om vanuit deze richtlijnen aan de ontwikkeling van het bedrijf te werken, doen in Nederland alle Demeter boerderijen mee aan Collegiale Toetsing. Onder begeleiding van een coach van de BD-Vereniging brengen groepen van 4 à 5 boeren van verschillende sectoren een bezoek aan elkaar. Alle biodynamische aspecten worden bekeken en besproken met daarvoor ontwikkelde hulpmiddelen, zoals zelf-evaluatie, gespreks- en intervisietechnieken. Daarna formuleert de ontvangende boer welke aspecten hij verder wil ontwikkelen. In de nieuwe ronde, twee jaar later, kijkt de boer met de groep terug op hoe het sindsdien gegaan is. Op deze manier draagt Collegiale Toetsing bij aan de ontwikkeling van Demeter kwaliteit en is het een volwaardig instrument naast inspectie en certificering. Naast Nederland werkt ook Duitsland met een vorm van Collegiale Toetsing, elke deelstaat op zijn eigen manier. Internationaal is er veel belangstelling en in meerdere landen worden pilots opgestart met Farm Talks. De Collegiale Toetsing van Stichting Demeter werkt nauw samen met de BD-beroepsontwikkeling van de BD-Vereniging. Dit coachingsen intervisieprogramma is in 1996 opgezet om boeren en tuinders te begeleiden in hun persoonlijke ontwikkeling bij de opbouw van hun biodynamische bedrijf (zie ook 4.2). 3.3 Normen in ontwikkeling Kalveren bij de koe In 2016 heeft Margret Wenker als onderzoeksopdracht vanuit haar studie dierkunde aan de Wageningen Universiteit onderzocht hoe de Demeter melkveehouders omgaan met het scheiden van koe en kalf. Bij de presentatie van de resultaten op Zonnehoeve juni 2016, gaven de boeren aan dat ze wilden kijken bij bedrijven die kalveren langer bij de koe houden. Stichting Demeter en de BD-Vereniging hebben in het winterseizoen drie excursies georganiseerd: naar de melkveebedrijven van Durk Oosterhof, Armando Kok en Gerjo Koskamp. Op de Biobeurs (januari 2017) heeft Margret Wenker haar onderzoek nogmaals voor een uitpuilende zaal gepresenteerd en heeft Durk Oosterhof over de praktijk verteld. Op basis van deze uitgebreide uitwisseling onder melkveehouders onderzoekt de Demeter Voorwaarden Commissie (DVC, zie 4.1) of een nieuwe norm ontwikkeld kan worden. Bij Collegiale Toetsing denken collega s met elkaar mee Demeter kernwaarden De kernwaarden van Demeter komen tot uiting in onder andere de volgende normen: Levende bodem Bemesting gericht op evenwicht (max. 112 kg N/ha) Verbod op stomen van de grond Geen gangbare drijfmest Ruime vruchtwisseling en toepassing van groenbemesting Integriteit van dieren Verbod op onthoornen en knippen van snavels en staarten 2 hanen per 100 hennen Verbod op extreme vleesrassen Verbod op reproductie via embryotransplantatie Dierenwelzijn Verplichte weidegang Max. 5 leghennen per m 2 leefoppervlakte Strooien van hele granen voor kippen Levenskracht Toepassing van preparaten Minimaal 10% biodiversiteit 100% biologisch voer en gebruik van biologisch stro Bedrijfseigen voer en melk Bedrijfseigen mest of door samenwerking met partnerbedrijf GGO-vrij (ook vrij van protoplastfusie, een GGO-verwante veredelingstechniek die binnen de biologische normen wel is toegestaan) Een volledig overzicht van normen en richtlijnen staat in het Handboek Demeter Voorwaarden, dat te downloaden is van de website van Stichting Demeter. Bijenhouden In 2015 zijn normen voor biologische honing vastgesteld (die waren er nog niet in Nederland) en dus is het nu mogelijk om voorwaarden te ontwikkelen voor Demeter honing. Op 6 oktober 2016 vond een bijeenkomst plaats met betrokkenen, onder andere afgevaardigden van 13

16 TRENDS EN ONTWIKKELINGEN 3 Demeter bouwt aan de LandbouwCultuur van de toekomst de BD-imker-werkgroep die al 40 jaar actief is. Hier is besproken of een vertaling van de Demeter International Bee-keeping standard passend was voor Nederland of dat er eigen normen geformuleerd moesten worden. De aanwezigen waren het erover eens, dat het winnen van honing niet primair het doel moet zijn van de bijenhouderij-normen. De certificering zou meer gericht moeten zijn op stimuleren van biodynamisch imkeren op elk landbouwbedrijf. Bijen dragen bij aan de vitaliteit en samenhang van een boerderij. Coöperatie Odin heeft een imker in dienst, Jos Willemse, die bijen plaatst en verzorgt op biodynamische boerderijen Beplanting kippenuitloop De Demeter pluimveehouders hebben een normvoorstel gedaan voor verbetering van de kwaliteit van de uitloop. Als er niet genoeg beplanting is, durven de kippen niet de hele uitloop te gebruiken. Besloten is om de huidige norm waarin staat dat de uitloop passend moet zijn uit te breiden tot: minimaal 40% van de uitloop moet evenredig verdeeld beplant zijn met permanente beplanting. Omdat het even duurt voordat boomkronen volgroeid zijn, moeten tot die tijd tijdelijke gewassen die minimaal 1 meter hoog worden (zoals mais) de permanente beplanting aanvullen. Bemesting Omdat er binnen de biologische veehouderij minder mest wordt geproduceerd dan er in de biologische akker- en tuinbouw nodig is, is een beperkt gebruik van gangbare mest onder voorwaarden toegestaan op biologische bedrijven. Voor biodynamische bedrijven geldt dat gangbare mest alleen is toegestaan in de vorm van vaste mest. Maar het aantal biologische bedrijven groeit en dus komt er meer biologische mest beschikbaar. Vanaf 1 januari 2018 is het gebruik van gangbare vaste mest op Demeter bedrijven verboden. Kopergebruik In augustus 2016 kwam landelijk in het nieuws, dat een aantal biologische akkerbouwers koper had gespoten om phytophthora in de aardappels te bestrijden. De ziektedruk was vanwege het vochtige weer hoog. Gebruik van koperoxichloride als bestrijdingsmiddel is verboden in Nederland, maar is wel als bladbemester toegestaan in biologische teelt. Voor Demeter boeren was koper als bladbemester al verboden, behalve bij veevoedergewassen en in de fruitteelt. In maart 2017 heeft de DVC besloten om voortaan ook koper op voedergewassen geheel te verbieden. Dit was bedoeld om eventuele kopertekorten bij het vee aan te vullen, maar in de praktijk worden indien nodig mineralen door het voer gemengd. Alleen in de teelt van appels en peren is beperkt gebruik van koper nog toegestaan, omdat dit nodig is om aantasting door schurft te beperken. In januari 2017 is een bijeenkomst geweest met alle Demeter hardfruittelers om samen te kijken wat mogelijk is. Op fruitteeltbedrijven De Muyenhof en Ter Linde in de provincie Zeeland wordt volop onderzoek gedaan met onder andere bladvertering om de schurftdruk te verlagen. De fruittelers willen zich maximaal inzetten om in de toekomst geen koper meer te gebruiken, maar vinden beperkte toepassing nu nog noodzakelijk. Wel willen ze residu op fruit voorkomen door de uiterste spuitdatum vast te leggen; voor appels uiterlijk 15 juni en voor peren uiterlijk 15 juli. De DVC heeft de voorstellen van de fruittelers overgenomen. De uitdaging die de fruittelers zichzelf stellen door deze beperking is groot en hiermee onderscheiden de Nederlandse Demeter fruittelers zich ten opzichte van Demeter collega s in het buitenland. Verwerking In januari 2017 heeft de DVC besloten om gebruik van gangbare gist in brood- en bakproducten niet meer toe te staan. Er is biologisch gist beschikbaar en vanaf 1 januari 2018 moet dat in alle producten worden gebruikt. Tijdens de internationale jaarvergadering van alle Demeter-organisaties in juni 2016 in Finland is besloten de regels voor verwerking van Demeter producten op enkele punten te wijzigen. Zo is voortaan wijnsteenzuur als bakpoeder toegestaan en mag magnesiumcarbonaat worden gebruikt als antiklontermiddel. Ook zijn er nieuwe voorwaarden voor het maken van tofu en zijn hamermolens nu toegestaan bij het malen van meel. Kippen houden van beschutting. Als er onvoldoende beplanting is, durven ze niet de hele uitloop te gebruiken. 14

17 TRENDS EN ONTWIKKELINGEN 3 Demeter bouwt aan de LandbouwCultuur van de toekomst Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie REPORTAGES Ontwikkelen aan collega s Biodynamische boeren en tuinders moeten zich houden aan strenge regels. Hoewel dit praktische handvatten zijn, vertegenwoordigt het Demeter-keurmerk bovenal een ideaal: de samenhang tussen plant, dier, mens en aarde versterken. Maar hoe toets je een gedachtegoed waar ieder zijn persoonlijke invulling aan geeft? Niet door een inspecteur maar met collega s onder elkaar. Namens Stichting Demeter coördineert Petra Derkzen deze Collegiale Toetsing. Gedreven door haar eigen missie bijdragen en zorgdragen voor de aarde kwam Petra Derkzen vier jaar geleden bij Stichting Demeter terecht als coördinator certificering. Vanuit die functie organiseerde ze de Collegiale Toetsing op alle biodynamische bedrijven in Nederland en Vlaanderen. Deze taak doet ze nog steeds, inmiddels als zzp er vanuit haar eigen onderneming. Petra: Ik stel de groepjes samen, plan de bijeenkomsten en zorg dat er begeleiders bij zijn. Petra is zelf een van de begeleiders. Een dankbare taak, want boeren en tuinders waarderen de Collegiale Toetsing enorm. Hoe gaat het in zijn werk? Petra: De boer om wie het gaat, geeft eerst een rondleiding over zijn bedrijf. De bezoekende collega s laten de indrukken op zich inwerken en stellen vragen. Vervolgens geeft iedereen daar een beeld bij. Ik was een keer op een zorgboerderij waar de boer graag inspeelde op ad hoc vragen van de groothandel, maar tegelijkertijd zijn cliënten niet onder druk wilde zetten. Het beeld dat deze boer van zijn collega s terugkreeg, was een octopus die met al zijn armen verschillende dingen tegelijkertijd regelt. In de essentie van dit beeld herkende de boer zich. Het raakte hem dat hij gezien werd. Bedrijfsidentiteit De boer in het voorbeeld heeft zich toegelegd op zorg. Andere biodynamische bedrijven onderscheiden zich weer in natuurontwikkeling, dierenwelzijn of preparaten. In het waarnemen en waarderen van elkaars kwaliteiten vindt de toetsing plaats, aldus Petra. Het doel daarvan is: kijken waar de bedrijfsontwikkeling ligt. In de biodynamische landbouw zien we het bedrijf als een levend wezen, en de bedrijfsidentiteit is de spiegel van de boer. Dus als de boer zich als mens ontwikkelt, groeit het bedrijfswezen daarin mee. Hoe bewuster de boer zich is van zijn eigen potentieel, hoe beter hij de verantwoordelijkheid kan dragen voor het grote geheel. Of in andere woorden: hoe verder hij bij zichzelf naar binnen kan kijken, hoe verder hij naar buiten kan reiken en van betekenis kan zijn voor de ontwikkeling van de aarde. De Collegiale Toetsing biedt ook steun in slechte tijden, voegt Petra toe: Een fruitteler, die al zijn kersen verliest aan de Suzuki-vlieg, kan door zijn collega s gemotiveerd worden om rechtop te blijven staan. Het waarnemen van collega s en het delen van knelpunten blijkt een effectieve manier om het gezamenlijke ideaal steeds beter in praktijk te brengen. Petra Derkzen: Als de boer zich als mens ontwikkelt, groeit het bedrijfswezen daarin mee 15 15

18 TRENDS EN ONTWIKKELINGEN 3 Demeter bouwt aan de LandbouwCultuur van de toekomst 3.4 Inspiratiebron voor innovatie De kracht van ontwikkeling Demeter bedrijven staan vaak in de spotlights vanwege hun innovatieve aanpak. Daarmee vormen ze een inspiratiebron voor anderen (zie ook de interviews in deze monitor). Zo oogstte de Wilde Weidekaas van Boerderij Noorderlicht uit Noordeloos in maart 2017 het predicaat beste belegen kaas in Nederland (zie pag 18). Op 22 maart stonden twee Demeter boeren op het podium van een bomvolle Rode Hoed bij een avond leren van de natuur in de serie It s the food my friend ; Louis Dolmans van Doornik Natuurakkers en melkveehouder Welmoed Deinum uit het Friese Sondel. Ze reageerden op de Amerikaanse boer Mark Shepard die een veel grotere rol van meerjarige gewassen bepleit en het boek Herstellende landbouw heeft geschreven. Bodemvruchtbaarheid als sociale uitdaging Ruim 750 mensen uit ca 30 landen kwamen februari 2017 af op het thema Bodemvruchtbaarheid bij de internationale biodynamische landbouwconferentie in het Goetheanum in Dornach (Zwitserland). Dit is het ontmoetingscentrum voor antroposofie dat op initiatief van Rudolf Steiner is gebouwd. De Landbouwsectie van de internationale antroposofische vereniging organiseert ieder jaar en dat gebeurt al sinds 1925 een meerdaagse studiebijeenkomst om ideeën en ervaringen uit te wisselen. Het thema Bodemvruchtbaarheid trok opvallend veel jongeren. Natuurlijk was er aandacht voor de kunst van het creëren van een goede balans van alles wat in de bodem leeft, maar zeer nadrukkelijk kwam ook een andere dimensie in beeld: bodemvruchtbaarheid creëren is een sociale uitdaging. Luc Ambagts zegt hierover in Dynamisch Perspectief : Wie de sfeer heeft geproefd tijdens deze conferentie, weet dat de mensen die er waren alles zullen doen om deze uitdagingen aan te gaan. Als het bodemleven van de biodynamische beweging zelf. Tuinder Teun Luijten (27) getuigt daarvan in Dynamisch Perspectief : De energie en warmte die ik tijdens die week in Dornach heb mogen ervaren, betekende voor mij een enorme stimulans om door te gaan met datgene waar ik mee bezig was om zo mijn uiteindelijke droom te kunnen realiseren: een stukje bijdragen aan een betere en gezondere aarde voor ons allemaal. ( ) We hebben tot nu toe erg veel gevraagd van onze bodem en hebben er zoveel uitgehaald, maar zo weinig teruggegeven. ( ) De aarde voedt ons, maar wij moeten haar ook voeden. Daarom denk ik dat we meer in harmonie met elkaar zouden moeten leven, en meer vanuit onze warmte zouden moeten handelen om nog vele jaren op dit prachtige organisme te mogen en kunnen blijven leven. Melkveehouder Welmoed Deinum staat in de spotlights in De Rode Hoed, waar ze vertelt over de diversiteit aan grassen en kruiden in hun weilanden Ondernemers die zichzelf en hun bedrijf verder willen ontwikkelen, voelen zich aangetrokken door dit vernieuwende karakter van biodynamische landbouw. Fruitteler Rein Mantel uit Biddinghuizen stond in de Top 10 van de verkiezing voor Agrarisch Ondernemer 2017 en heeft ditzelfde jaar een aspirant-licentie bij Stichting Demeter gekregen. Voor hem is het doorschakelen naar dynamisch een nieuwe uitdaging, vertelt hij in een interview op agrarischondernemer.nl: Het is voor mij weer een nieuwe zoektocht, leuk om mee bezig te zijn. In Biojournaal (23 mei 2017) vertelt akkerbouwer Sijbrand Westra uit Dronten waarom hij biodynamisch gaat telen: We waren toe aan vernieuwing. De tijd was rijp voor een volgende stap. Sijbrand vond al enkele jaren inspiratie op het Demeterplein op de BioBeurs (zie pag 19), volgde een workshop Doorschakelen en vervolgens een verdiepingscursus die hem echt enthousiast maakte: Wat me echt aanspreekt in Demeter is dat er naar het geheel gekeken wordt. Het gaat niet alleen om het eindproduct, maar om het proces. Het gaat ook over personeel, rooi- en maaigewassen, de relatie met de bodem. Ook mooi is dat we in contact komen met veel nieuwe mensen. Bij de cursus natuurlijk, maar ook door de uitwisseling met collega-demetertelers. Je wordt, nog meer dan bij bio, uitgedaagd om goed te kijken naar wat je doet en waarom. Er wordt echt een diepere laag aangeboord. De afzetverwachting is ook goed. Sijbrand: We bieden toch een plusje met onze Demetercertificering. Mooi, want het is ook belangrijk dat het commercieel interessant is, maar voor ons is toch vooral de nieuwe uitdaging en de vernieuwende manier van werken van belang. Mensen uit 30 landen ontmoeten elkaar in het Goetheanum in Dornach en discussiëren over bodemvruchtbaarheid 16

19 TRENDS EN ONTWIKKELINGEN 3 Demeter bouwt aan de LandbouwCultuur van de toekomst Demeter is een topkeurmerk! Het oerwoud van duurzaamheidskeurmerken en -logo s blijkt een overzichtelijk bosje te zijn als alle merken van mindere kwaliteit worden weggekapt. Tuinder Gaveshi Reus pacht zijn land van Grondbeheer. Deze stichting creëert nieuwe financieringsvormen om landbouwgrond eeuwig biodynamisch te houden Grond in eigendom van community Stichting Grondbeheer (zie 4.3) introduceerde in 2016 een vernieuwende manier om biodynamische landbouwgrond te financieren: eeuwigdurende obligaties aan toonder. Burgers, bedrijven en organisaties brengen met de aankoop van dit financiële product geld in kas, zodat Grondbeheer nieuwe grond kan aankopen om die zonder winstoogmerk te verpachten aan een nieuwe generatie boeren en tuinders. Op korte termijn gaan er tientallen biodynamische boeren en tuinders met pensioen die geen bedrijfsopvolger binnen de familie hebben. Op de wachtlijst van Stichting Grondbeheer staan circa 20 boeren en tuinders die hun levenswerk willen veiligstellen voor de toekomst. De obligaties heten eeuwigdurend, omdat ze niet worden afgelost. Zonder aflossingsverplichting daalt de financiële druk voor de boer enorm. De obligatiehouder kan zijn waardepapier doorverkopen en het is een veilige belegging: de waarde wordt gedekt door de waarde van de grond en de rente wordt betaald uit de pacht. Naast de marktconforme dus bescheiden rente is het maatschappelijke rendement groot. Als spin-off van de biodynamische bedrijfsvoering neemt de bodemvruchtbaarheid, biodiversiteit en kwaliteit van de leefomgeving toe. Stichting Grondbeheer hoopt dat de uitgifte van haar obligaties een discussie op gang brengt over rendement. Geld is namelijk alleen wat waard als er ook voedsel, drinkwater en schone lucht beschikbaar is. De toekomst van ons ons geld hangt dus nauw samen met de toekomst van onze landbouwgrond. Milieu Centraal hield maar liefst 90 keurmerken en labels tegen het licht en presenteerde oktober 2016 een selectie van 11 Topkeurmerken die aan strenge eisen voor duurzaamheid, transparantie en betrouwbare controle voldoen. De biologische keurmerken zijn toppers: Demeter, EKO en het Europees keurmerk voor biologische voeding. Op verzoek van het Ministerie van Economische Zaken en de Alliantie Verduurzaming Voedsel heeft Milieu Centraal een systematiek ontwikkeld om de keurmerken en logo s te beoordelen. Betrokken maatschappelijke en brancheorganisaties, zoals het Voedingscentrum en de Consumentenbond, hebben hierbij advies gegeven. Iedere twee jaar gaat Milieu Centraal de Keurmerkenwijzer bijwerken. De organisatie verwacht dat keurmerken daardoor worden gestimuleerd zichzelf voortdurend verder te ontwikkelen en de lat steeds iets hoger te leggen. De toppers Dit zijn de toppers onder de duurzame keurmerken op voeding (in alfabetische volgorde): 1. ASC 2. Beter Leven keurmerk (2 en 3 sterren) 3. Demeter 4. EKO 5. Europees keurmerk voor biologische landbouw 6. Fairtrade 7. Milieukeur 8. MSC 9. Rainforest Alliance 10. RSPO Certified Sustainable Palm Oil 11. UTZ Daarnaast behalen ook een Duits keurmerk (Naturland biologische vis) en een Zweeds keurmerk (KRAV), die je ook in Nederlandse winkels kunt aantreffen, de hoogste score. 17

20 REPORTAGES TRENDS EN ONTWIKKELINGEN Biodynamisch als 4 inspiratiebron Het werk van voor de organisaties; innovatie feiten en cijfers Kees van Galen: De koeien weten zelf wat ze nodig hebben Krachtige kruiden Tijdens de landelijke boerenkaasverkiezing in maart 2017 heeft de belegen Wilde Weide kaas van boerderij Noorderlicht in Noordeloos met vlag en wimpel de eerste prijs gewonnen. De vakjury gaf 97 van de 100 punten. Zo n hoge score komt niet vaak voor. Kees van Gaalen en zijn vrouw Maria en hun 70 melkkoeien zijn de makers van deze kaas. Hun geheim? Rust, reinheid en kruidenrijke graslanden. Kees van Gaalen is boerenzoon. Het melkveebedrijf, dat hij samen met zijn vrouw Maria Inckmann runt, heeft hij destijds van zijn ouders overgenomen. Maria maakt de kaas en Kees is er voor de koeien. Kees is naar eigen zeggen een intuïtieve boer. Hij heeft nooit meegedaan met de grootschalige landbouw maar geniet in het voorjaar van de terugkerende weidevogels en zwaluwen. Door gewoon zijn boerenhart te volgen, is hij ruim twintig jaar geleden overgestapt naar de biologische landbouw. Omdat hij en Maria levensmiddelen willen produceren voeding waar het leven nog inzit zijn ze vier jaar geleden doorgeschakeld naar biodynamisch. Kees: Door de melk zo min mogelijk te bewerken, blijven het karakter en de kwaliteit optimaal. Dat is echter niet de enige verklaring voor de smaakexplosie waarmee hun belegen kaas in de prijzen is gevallen. Een goede kaas heeft rust nodig in het gehele productieproces, aldus Kees. Ik zorg ervoor dat de koeien tijdens het melken geen stress ervaren. En bij het kaasmaken neemt Maria alle tijd om goed naar de melk te kijken, zodat ze op het juiste moment start met snijden en stopt met roeren. Ook hygiënisch werken is cruciaal, dat weet elke kaasmaker, dus dat doen Kees en Maria ook. Dat hun kaas een complexe smaak heeft, ligt volgens Kees vooral aan wat hun koeien eten: Naast grassen ook diverse kruiden, zoals paardenbloem, boterbloem, pinksterbloem, madelief, hondsdraf en witte klaver. Biodiversiteit Het effect van kruiden. Kees is erdoor gefascineerd: Hoogzwangere koeien die niet gemolken worden, eten andere kruiden dan koeien in productie. Blijkbaar weten de koeien zelf wat ze nodig hebben. Inmiddels laten wij ons ook begeleiden door een kruidendeskundige. Zij komt drie keer per jaar langs en neemt de koeien uiterlijk en gevoelsmatig waar. Op basis daarvan bepaalt ze wat de koeien aan ondersteunende kruiden nodig hebben. In combinatie met de kruiden in het land die met 50% zijn toegenomen sinds wij biodynamisch werken hebben we super gezonde koeien en is ons synthetische medicijngebruik nagenoeg nul. De biodiversiteit in het weiland heeft overigens nog een voordeel. Hoewel we als biodynamische bedrijf minder mest gebruiken, is in een warm jaar als het bodemleven maximaal actief is onze grasopbrengst even groot als voorheen. Een gangbare boer zal dat niet geloven maar de praktijk is wel zo. 18

21 TRENDS EN ONTWIKKELINGEN 4 Het werk van de organisaties; feiten en cijfers 4 Het werk van de organisaties; feiten en cijfers Vijf organisaties werken nauw samen aan de ontwikkeling van de biodynamische landbouw, ieder op haar eigen terrein: Stichting Demeter, Vereniging voor Biologisch Dynamische Landbouw en Voeding, Stichting Grondbeheer biologisch-dynamische landbouw, Warmonderhof en Kraaybeekerhof. Dit hoofdstuk gaat over hun activiteiten in de tweede helft van 2016 en de eerste helft van Stichting Demeter Stichting Demeter verzorgt de certificering en promotie van het Demeter keurmerk. Demeter Internationaal, een vereniging van nationale Demeter organisaties wereldwijd, stelt de normen en richtlijnen op hoofdlijnen vast en vervolgens bepaalt Stichting Demeter hoe die regels in Nederland en Vlaanderen worden geïnterpreteerd (zie ook hoofdstuk 3). De Demeter Voorwaarden Commissie (DVC) stelt de interpretaties vast van internationale normen ten behoeve van de Nederlandse situatie of stelt voorwaarden op voor kwesties waar internationaal nog geen standaard voor bestaat. De Demeter Licentie Commissie (DLC) beoordeelt nieuwe licentieaanvragen en beslist of bedrijven wel of geen certificaat krijgen aan de hand van de rapportages van de inspecteurs (voor de samenstelling van deze commissies, zie pag 24). De DLC geeft conform de richtlijnen en voorwaarden ook ontheffingen af en sancties, waaronder boetes. Bij ernstige en aanhoudende over tredingen raakt het bedrijf zijn keurmerk kwijt. Tot nu toe worden de inspecties in opdracht van Stichting Demeter uitgevoerd, als aanvulling op de biologische eisen, door dezelfde organisaties die de biologische controles uitvoeren: Skal en Control Union in Nederland en TUV Nord Integra in Vlaanderen. Eén controleur op het erf is efficiënt, maar Skal heeft aangegeven, dat de gecombineerde controles vanaf 2019 niet meer mogelijk zijn. Een werkgroep van Stichting Demeter onderzoekt nu hoe een nieuwe, efficiënte systematiek gerealiseerd kan worden. Demeter Internationaal heeft juni 2017 een motie aangenomen, waarin Nederland de ruimte krijgt om een aantal boeren uit de reguliere jaarlijkse inspectieronde te halen en elementen uit de inspectie via verdere ontwikkeling van Collegiale Toetsing een plek te geven. Bert van Ruitenbeek, Petra Derkzen en Susan van t Riet waren in juni 2017 in Italië voor de jaarlijkse Members Assembly van Demeter International Hoe Stichting Demeter in 2016 en 2017 heeft gewerkt aan ontwikkeling van de kwaliteit van het keurmerk, staat beschreven in hoofdstuk 3. Stichting Demeter in cijfers in 2016 Cijfers over aantallen boeren, handelaren en verwerkers komen in hoofdstuk 1 en 2 uitgebreid aan de orde. In de jaarcijfers van 2016 is weer een positief resultaat geboekt van euro, na het negatieve resultaat van euro in De totale inkomsten liepen licht op van naar euro vanwege de groei van het aantal licentiehouders, en daarmee het aantal hectares en de omzet van verwerkers. De bijdrage van de boeren en tuinders wordt vastgesteld op basis van areaal, bedrijfstype en aantal dieren. De afdracht van de verwerkers is gebaseerd op hun omzetgegevens. Stichting Demeter werkt onafhankelijk en ontvangt geen subsidies. In 2016 is vooral verder geïnvesteerd in verbetering van onze certificeringssystematiek en datasystemen. Om onze tariefstructuur een keer kritisch onder de loep te nemen is er een tariefcommissie samengekomen die een advies heeft opgesteld aan het bestuur. Op basis daarvan wordt bekeken of er voor de komende jaren aanpassingen moeten komen. Leidraad is hierbij om degenen die de meeste meerwaarde kunnen creëren in de markt meer te belasten en de boeren hierbij te ontzien. Bouwen aan de toekomst van de zaadveredeling, een workshop met Edith Lammerts van Bueren 19

22 TRENDS EN ONTWIKKELINGEN 4 Het werk van de organisaties; feiten en cijfers Demeter-plein Barstensvol leven Sprekers Frank Westerman en Jan Dirk van de Voort Het Demeter-plein op de Bio-beurs, de jaarlijkse vakbeurs van de biologische branche, had in januari 2017 het thema Barstensvol Leven, naar het boek van Petra Essink en Paul Doesburg. De auteurs, natuurvoedingskundigen en bezoekers gingen met elkaar in gesprek over voedselkwaliteit, smaak en vitaliteit aan de hand van proeverijen van melk en appelsap (Demeter naast andere kwaliteiten). Vitale voeding is de spiegel van het werk dat de boeren doen in samenwerking met de natuur. Daarnaast werd een meerjarig project van het Louis Bolk Instituut naar de invloed van (her)introductie van bijen op biodynamische boerderijen gepresenteerd. Ieder jaar presenteren de biodynamische organisaties zich samen op het Demeter-plein rond een wisselend thema en dat levert waardevolle ontmoeting en uitwisseling op. Demeter Congres Boeren zijn cultuurdragers Met de focus puur op techniek gaat het mis in de landbouw. De uitdaging is om de mens centraal te zetten. Dat werd duidelijk tijdens het Demeter congres over de levende landbouwcultuur op 5 oktober Het herfstcongres van Stichting Demeter, BD-Vereniging en de landbouwsectie van de Antroposofische vereniging trok 140 bezoekers. Schrijver Frank Westerman schetste het leven van Sicco Mansholt, die na WOII de drijvende kracht was achter de modernisering van de landbouw met de uitstoting van kleine boeren als gevolg. Lang had hij het idee dat boeren een soort arbeiders met goede arbeidsvoorwaarden moesten zijn in dienst van maximale productie. Aan het eind van zijn leven besefte hij, dat boeren ook een belangrijke taak hebben als cultuurdragers en beheerders van natuur en landschap. Maar het was te laat, de landbouw was blijvend veranderd. Piet van IJzendoorn van boerderij Zonnehoeve en Jan Dirk van de Voort van de Remeker kaasboerderij vertelden hoe het verhaal van Mansholt op hun eigen bedrijf vorm kreeg. Na jaren intensief spuiten van bestrijdingsmiddelen, besloot Piet om mens en ecologie weer centraal te zetten: Een landbouwbedrijf is drager van het leven. Als mensen zich kunnen verbinden met de natuur, geeft dat zoveel levenswaarde. Zoals de Nederlandse landbouw nu meestal werkt, alleen voor geld en export, doet de landbouw zichzelf ontzettend te kort. Jan Dirk van de Voort zette als jonge boer in op grootschaligheid op het ouderlijk bedrijf. Hij verbouwde veel maïs, onthoornde de koeien, alles voor maximale productie. Met als resultaat al het geld ging naar de bank en de bodem verslechterde ernstig met een daling van de organische stof van 6 naar 4%. Hij stopte met anti biotica, maïs, onthoornen en bouwde een potstal. De productie zakte 25%, maar de koeien lieten in alle talen zien dat ze zich goed voelden en de bodem kwam weer op adem. Contact met koeien en bodemleven is essentieel, geeft Jan Dirk aan: Ik kruip in de huid van de koe en zelfs in de huid van de worm en ontdek dan wat ze nodig hebben. Nieuwe meettechnieken toonden aan dat het smaakspectrum van zijn kaas enorm veel breder is dan dat van de kaas van Wageningse proefkoeien. Daar stond de WUR van op de kop, zegt Jan Dirk. Zijn bedrijf is niet Demeter-gecertificeerd. De Remeker kaas gaat naar de smaakmarkt, goede restaurants en kaasspeciaalzaken. Daar heeft Demeter nog geen meerwaarde. Bij het proeven van melk ontstaan gesprekken over voedingskwaliteit op het Demeter-plein Demeter Magazine In 2016 verscheen voor het eerst een 32-pagina s tellend Demeter Magazine met de titel Vitale voeding uit een levende landbouwcultuur als bijlage bij de Krant van de Aarde in een oplage van Hij is verspreid onder klanten van biologische speciaalzaken, bij boeren en op de BioBeurs. Verhalen over boeren, verwerkers, winkeliers, zaadvaste rassen, bodemvruchtbaarheid, kalfjes bij de koe, natuurkunst. Achtergronden over visie, cijfers, inspiratiebronnen. Kortom: levendige voorlichting over biodynamische landbouw en voeding. Het is de bedoeling om jaarlijks zo n uitgave te maken. 20

23 TRENDS EN ONTWIKKELINGEN 4 Het werk van de organisaties; feiten en cijfers 4.2 BD-Vereniging Figuur 4.1 Aantal leden van de BD-Vereniging in 2015 en 2016 De Vereniging voor Biologisch-Dynamische Landbouw en Voeding brengt boeren en burgers samen die enthousiast zijn voor BD-landbouw. In 2016 hebben begeleiders van BD-beroepsontwikkeling extra aandacht besteed aan het thema Levenskrachten. In (intervisie)gesprekken met boeren is hier verder aan gewerkt. Vanuit de inzichten die dit opleverde is een Themanummer van Dynamisch Perspectief gemaakt, dat januari 2017 verscheen, en dat weer de opmaat vormde voor twee winterconferenties met verschillende programma s over levenskrachten. Voor beide conferenties, in Dronten en op Widar (Vlaanderen), was de belangstelling groot. Andere activiteiten waren onder andere excursies bedrijfsindividualiteit, preparatencursussen en het beschikbaar maken van vijf digitale herdrukken van niet meer verkrijgbare BD-klassiekers. Nieuw was de BD-Zomerschool: een twintigtal jongeren verdiepte zich in de verhalen, theorie en praktijk van de biodynamische landbouw, tijdens een weekend in september 2016 op De Kollebloem in Vlaanderen. De BD-Vereniging zoekt waar mogelijk contact en samenwerking met anderen, zoals Toekomstboeren, Louis Bolk Instituut, Milieudefensie, Platform ABC, Ministerie EZ en Wageningen UR. Voorzitter Piet van IJzendoorn heeft zich met kracht ingezet voor de lobby voor een uitzonderingspositie van biologische melkveehouders voor de bijzonder onrechtvaardige fosfaatregels en werkte daarbij nauw samen met andere belanghebbenden. Piet vertegenwoordigt de BD-Vereniging in vele platforms en brengt daarbij de biodynamische visie naar voren. Soort lidmaatschap Aantal 31/12/15 Aantal 31/12/16 Algemene leden Leden in Europa Leden buiten Europa 4 4 Leden jeugd/studententarief Beroepsleden Totaal Tijdens de BD-Zomerschool verdiept een twintigtal jongeren zich in de kwaliteit van sla BD-Vereniging in cijfers in 2016 De BD-Vereniging had eind leden (zie figuur 4.1). Zij ontvangen het ledenblad Dynamisch Perspectief en worden uitgenodigd voor bijeenkomsten en excursies. Van deze leden zijn er 351 beroepslid. Zij zijn werkzaam in de biodynamische branche, bijvoorbeeld als boer, winkelier, onderzoeker of natuurvoedingskundige. Ze betalen een hogere contributie en kunnen gratis deelnemen aan de BD-beroepsontwikkeling (intervisiegroepen en coaching) en aan de winterconferenties. In 2016 kwamen er 37 beroepsleden bij en 10 andere leden. Ook de BD-beroepsontwikkeling groeit: in 2016 deden er 100 mensen aan mee, 20 meer dan in Er zijn 7 nieuwe begeleiders opgeleid; er zijn 31 coaches beschikbaar voor de begeleiding van de 11 groepen en voor individuele coaching. Daarnaast begeleiden ze de groepen boeren in het kader van Collegiale Toetsing (zie 3.2) en bezoeken ze alle 133 Demeter bedrijven elke twee jaar. In 2017 zijn ook speciale groepen van start gegaan met imkers, jongeren en burgers&permacultuurders. De belangrijkste inkomsten van de BD-Vereniging in 2016 waren de contributies ( ) en giften ( ). Dit jaar kwamen geen legaten binnen, wat leidde tot een negatief resultaat van De BD-Vereniging werkt aan een ombuiging die in 2019 voltooid zal zijn, waarbij grote giften niet meer in lopende begroting terecht komen, maar voor nieuwe projecten worden bestemd. Voorlopig verschijnt Dynamisch Perspectief geen 6, maar 4 keer en komt er meer digitale communicatie. Het jaarverslag met de cijfers is te downloaden via Stichting Grondbeheer De missie van Stichting Grondbeheer: Biodynamische landbouwgrond in goede handen over de generaties heen. Dat is waar Stichting Grondbeheer voor staat. Met schenkgelden en obligaties maakt zij landbouwgrond vrij en verpacht die aan biodynamische boeren en tuinders. Grondbeheer biedt zo een eigentijdse oplossing voor duurzaam landbeheer en voedselproductie omdat: biodynamische landbouw de kortste weg is naar een schone, diervriendelijke en levendige aarde; vandaag en in de toekomst is er vruchtbare landbouwgrond nodig voor de productie van gezonde en vitale voeding; vruchtbare landbouwgrond is het levenswerk van boeren en wordt op deze manier doorgegeven aan de volgende generatie. In 2016 heeft Stichting Grondbeheer de 30 hectare grond onder zorgboerderij de Hondspol in Driebergen aangekocht met een lening. Met de campagne Hondspol500 wil Grondbeheer 500 mensen uit het netwerk en de klantenkring van deze boerderij actief betrekken om de lening af te lossen. Inmiddels hebben meer dan 60 mensen ruim 33% van die grond aflossingsvrij gemaakt via schenkingen en obligaties (een toelichting op de obligaties staat in paragraaf 3.4). Zo dalen de lasten voor de Hondspol. Doordat Grondbeheer de lening voor De Hondspol bij de bank kan aflossen, ontstaat nieuwe 21

24 TRENDS EN ONTWIKKELINGEN 4 Het werk van de organisaties; feiten en cijfers financiële ruimte voor de volgende grondaankoop. De Naoberhoeve in Echten en uitbreiding van de Zonnehorst in Punthorst zijn de eerstvolgende, in de loop van Door het samengaan van De Nieuwe Rentmeester en Grondbeheer in 2016, is ook De Watertuin onder het beheer van Grondbeheer gekomen. Stichting Grondbeheer in cijfers in 2016 Afgelopen jaar stelde Stichting Grondbeheer 223,5 hectare grond beschikbaar verdeeld over 15 biodynamische bedrijven (zie figuur 4.2). Van dit areaal heeft Grondbeheer 101 hectare in erfpacht en de rest in eigendom. De erfpacht betreft twee percelen van ieder 50 hectare in Zeewolde. Deze zijn, net als veel andere landbouwgronden in de Flevopolder, eigendom van het Rijksvastgoedbedrijf. Inclusief legaten brachten de ruim 500 donateurs van Stichting Grondbeheer bijeen. Daarnaast is Grondbeheer in juni 2016 gestart met de uitgifte van eeuwigdurende obligaties aan toonder à 500 per stuk (zie 3.4). Hiermee richt Grondbeheer zich naast schenkers nu ook op investeerders die hun spaargeld aan het werk willen zetten voor een duurzame wereld. Na de lancering is er via de website een gestage maar continue verkoop op gang gekomen van gemiddeld 27 obligaties per week en totaal 1400 in tot juni Wat opvalt is dat het aantal per koper enorm uiteenloopt, van 1 tot 200 obligaties. Dat laat zien dat Stichting Grondbeheer met dit product zowel kleine als grote investeerders aanspreekt. Behalve particulieren hebben ook organisaties en bedrijven interesse. Zo heeft bijvoorbeeld een fonds op naam via de Triodos Foundation 20 obligaties aangekocht. Daarnaast constateert Grondbeheer dat de lancering van de obligaties ook een impuls heeft gegeven aan de inbreng van schenkgeld. Figuur 4.2 De pachters van Stichting Grondbeheer in 2016 Bedrijfsnaam Jaar van grondaankoop Areaal gepacht van Grondbeheer t.o.v. areaal totale bedrijf (ha) Zonnehoeve (Zeewolde) ,3 / 190,0 De Hooge Kamp (Beemte Broekland) 1984, ,4 / 9,4 De Grote Kamp (Drempt) ,0 / 19,0 De Korenbloem (Zeewolde) ,8 / 250,0 Eindelienge (Ritthem) ,3 / 12 De Vijfsprong (Vorden) ,1 / 100 Thedinghsweert (Tiel) ,8 / 27,8 De Vrolijke Noot (Wapserveen) ,2 / 4,2 De Noorderhoeve (Schoorl) ,0 / 50,0 De Zonnehorst (Punthorst) 2003, 2010, ,2 / 5,2 Landgoed Kraaybeekerhof (Driebergen) ,8 / 5,8 De Kromme Lepel (Bergen op Zoom) ,7 / 10,7 De Groenen Hof (Esbeek) ,3 / 8,3 De Hondspol (Driebergen) / 60 De Watertuin (Groeningen) ,6 / 18,6 Totaal verpacht door Grondbeheer 223,5 hectare 4.4 Warmonderhof Warmonderhof is de overkoepelende naam voor een mbo voor biologisch-dynamische landbouw. De school verzorgt het leren en is onderdeel van Aeres, voluit Aeres MBO Dronten / Warmonderhof. Daarmee is het een rijkserkende opleiding en biedt het een diploma dat ook in het buitenland geldig is. De school werkt samen met Stichting Warmonderhof die het werken en wonen verzorgt. De opleiding heeft een voltijdvariant van 4 jaar, waarop vooral jongeren van 16 tot 27 jaar zitten, en een deeltijdvariant van 2 jaar, waaraan volwassenen vanaf 20 jaar deelnemen. Warmonderhof biedt de keuzedelen BD-landbouw, Ondernemend gedrag, BD-Zorglandbouw en BD-Stadslandbouw en Bedrijfsindividualiteit aan. Rondleiding over De Hondspol tijdens de Jaardag van Grondbeheer en BD-Vereniging Figuur 4.3 Aantal cursisten op Warmonderhof in 2015 en 2016 Opleiding Aantal 31/12/15 Aantal 31/12/16 Voltijd studenten Deeltijd keuze BD verdieping/ ondernemen Deeltijd keuze stadslandbouw Deeltijd keuze zorglandbouw Deeltijd Landbouw & Zorg 12 nvt Totaal

25 TRENDS EN ONTWIKKELINGEN 4 Het werk van de organisaties; feiten en cijfers De voltijdstudenten van Warmonderhof leren, werken én wonen op het terrein rondom de school. Om de groei van het aantal voltijders op te kunnen vangen, is in januari 2017 nieuwe huisvesting voor 49 studenten in gebruik genomen zodat nu 130 studenten op het terrein kunnen wonen. Warmonderhof bestaat in jaar. Warmonderhof in cijfers in 2016 Het aantal voltijdsstudenten neemt al jaren toe toe, van 88 eind 2012 tot 115 eind In 2017 gaan 50 eerstejaars van start. De deeltijdopleiding groeide de laatste jaren onstuimig. Door de recessie gingen mensen hun blik op hun toekomst verleggen. Nu de economie weer aantrekt, is het aantal aanmeldingen weer iets afgenomen. In 2017 gaan ongeveer 90 deeltijders van start. Het streven is 150 voltijd- en 150 deeltijdstudenten, op het moment is de voltijd wat kleiner en de deeltijd wat groter. Warmonderhof zorgt met haar onderwijs voor een groeiende groep (jonge) boeren die over de basiskennis beschikt om in de praktijk van de biologisch-dynamische landbouw, zorglandbouw en stadslandbouw aan het werk te gaan. Compost-les is onderdeel van de biodynamische moestuincursus op Kraaybeekerhof 4.5 Kraaybeekerhof Kraaybeekerhof Academie is een breed opleiding- en cursuscentrum dat zich richt op bewustzijn over aarde, voeding en gezondheid. De academie is gevestigd op Landgoed Kraaybeekerhof in Driebergen. Er is een restaurant dat 100% biologische kookt, deels met de biodynamische groenten en kruiden die op eigen landgoed worden verbouwd, te midden van bos, waterpartijen, weiden en bijentuin. In 2016 was het 40 jaar geleden dat Michiel Rietveld en zijn vrouw startten met het studie centrum, zoals het toen heette, om informatie te verstrekken aan biodynamische boeren en tuinders. Na vier decennia nam Michiel afscheid van Kraaybeekerhof en dat werd 28 en 29 april 2016 de dag ervoor werd hij 70 groots gevierd. BD-Vereniging voorzitter Piet van IJzendoorn verraste Michiel door hem in de grote feesttent het erelidmaatschap aan te bieden. Kraaybeekerhof heeft een nieuwe impuls gekregen als stadslandbouwbedrijf. Er werken meer mensen mee in de tuinen en de komst van kippen en schapen wordt voorbereid. Met een groot opgezet Food Festival kon Kraaybeekerhof laten zien waar zij goed in is: met natuurvoeding op hoog niveau koken. Dit festival Smaken van de Heuvelrug trok in juni bezoekers naar Driebergen. Figuur 4.4 Aantal leerlingen op Kraaybeekerhof in 2015 en 2016 Opleiding Aantal 31/12/15 Aantal 31/12/16 Deeltijdopleidingen Cursussen Studiedagen Totaal Kraaybeekerhof op locatie, het initiatief waarbij de cursussen op biodynamische bedrijven worden aangeboden, werd dit jaar voortgezet met de bijen als thema. Jos Willemse verzorgde deze BD-imkercursussen voor beginners. De jaarlijkse kerstmarkt vormde een mooie afsluiting van 2016: het was de drukste ooit. Na een succesvolle presentatie op de Biobeurs zijn begin 2017 de opleidingen Barstensvol Leven! en Natuur in begeleiding gestart met een nieuwe groep enthousiaste studenten. Kraaybeekerhof Academie in cijfers in 2016 De vier deeltijdopleidingen Barstensvol Leven!, Natuurvoedingskundige, Natuur in Leiderschap en praktijkjaar Kruiden trokken in studenten aan. Na het vertrek van Michiel Rietveld zijn er in 2016 geen nieuwe cursussen BD-landbouw en voeding gegeven, waardoor het aantal cursisten op de korte cursussen halveerde. In 2016 zijn twee koks van het Kraaybeekerhof-restaurant afgestudeerd bij de eigen opleiding tot Natuurvoedingskundige. De behoefte aan verdieping groeit. Er was toenemende belangstelling voor oriënterende BD-imkercursussen, kruidenworkshops, kruiden weekend en de studiedagen gericht op voeding, zoals zuurdesembrood bakken. 23

26 TRENDS EN ONTWIKKELINGEN 4 Het werk van de organisaties; feiten en cijfers DE MENSEN IN DE ORGANISATIES Peildatum is 1 juli Naast genoemde mensen zijn in al deze organisaties vele vrijwilligers actief die ondersteunende diensten verlenen. Stichting Demeter BESTUUR Jozien Vos (voorzitter) Biodynamisch akkerbouwer, Rudi Gerding (penningmeester) Natuurvoedingswinkelier, Jan Schrijver Biodynamisch tuinder, Edwin Crombags Commercieel Manager Weerribben Zuivel, Ronald van Marlen Directeur Stichting EKO-keurmerk, Elze Lia Visser Biodynamisch fruitteler, Daniel Povel Directeur zakelijke relaties Triodos Bank BUREAU Bert van Ruitenbeek (directeur en promotiezaken), René Heusschen (coördinator en certificering handel en verwerking), Susan van t Riet (certificering landbouw), Joke Doorschodt (financiën/office manager), Petra Derkzen (Collegiale Toetsing, ontwikkelingsvraagstukken) DVC DEMETER VOORWAARDEN COMMISSIE René Dijkstra (voorzitter) Adviseur bedrijfsprocessen, Huib Bor Biodynamisch melkveehouder, Rina van der Stok Franchiseondernemer Ekoplaza s in Rotterdam en Dordrecht, Martijn Schieman Biodynamisch akkerbouwer, Marion Schoenmakers Ketendeskundige en coach, Jan Weijsenfeld Biodynamisch tuinder, Jan de Wit Senioronderzoeker duurzame veehouderij en markt & economie Louis Bolk Instituut DLC DEMETER LICENTIE COMMISSIE Peter Jacobs (voorzitter) Eigenaar nur pur GmbH en directeur TerraSana BV, Yuri Blanken Manager biologische verswaren Kroon/Wessanen, Digni van den Dries Biodynamisch akkerbouwer, Annette Harberink Biodynamisch melk veehouder, Hilly Speelman Biodynamisch Pluimveehouder, Jaap de Vries Hoofd P&O Estafette Odin BD-Vereniging BESTUUR Piet van IJzendoorn (voorzitter) Biodynamisch boer, Maria van Boxtel (penningmeester) Projectbureau Land &Co, Derk Klein Bramel (secretaris) Coach, docent en adviseur, Karin Stolk (BD-Jong) studente diergeneeskunde, Maria Inckmann bio dynamisch boerin, Marteniek Bierman bio dynamisch wijnboer en ICT projectmanager BUREAU Luc Ambagts (organisatie en projecten), Bram Gordijn (secretariaat en boekhouding) DYNAMISCH PERSPECTIEF REDACTIE Luc Ambagts (interim-hoofdredacteur), Wim Goris Consument, Andries Palmboom Estafette Odin, Petra Derkzen Ontwikkelingsprojecten Stichting Demeter VASTE MEDEWERKERS Gerda Peters (vormgeving), Peter Sjoerdsma (advertenties), Karin Stolk (BD-jong), Ilse Beurskens, Kalle Heesen, Conny Ruigrok. BD-BEROEPSONTWIKKELING Joke Bloksma (projectleiding), Jaap Vermuë (inhoudelijke begeleiding), Petra Derkzen (communicatie) HAND- EN SPANDIENSTEN Wilma Bondzio-Hupkens, Willem Bonger, Loes van Loenen, Mafasha Verhees, Suzanne van Wezel. Stichting Grondbeheer BESTUUR Kees van Biert (voorzitter), Severijn Velmans (penningmeester), Manfred van Doorn ONDERSTEUNING Annelijn Steenbruggen (freelancer communicatie en fondsenwerving) RAAD VAN TOEZICHT Max Rutgers van Rozenburg (voorzitter), Ronald van der Giessen, Willem Meijers, Christina van Tellingen Warmonderhof SCHOOLTEAM Harry Boerkamp (ICT), Joke Bloksma (fruitteelt, werken met aandacht, bedrijfsinrichting), Petra van den Bos (kunst), Rianne van Boxtel (economie, coördinatie deeltijd), Meindert Bruinsma (planning, economie, bodem), Anne Dijk (locatiedirecteur), Mariken Heitman (landschap, bodem, teelt), Ruud Hendriks (teamleider, bodemvruchtbaarheid), Arjen Huese (BD, fenomenologie, plantkunde, praktijkonderwijs), Diana Laan Gradenwitz (antroposofie), Willeke de Lange (studentenadministratie), Lidwien van Lieshout (talen), Marieke Otter (financiële administratie), Kitty Peetoom (PR), Frens Schuring (veehouderij), Theo Smeeman (techniek, praktijkleren), Jan van Vliet (veehouderij, praktijkleren), Bart Willems ((glas)tuinbouw), Hans van der Zwaag, (conciërge) STICHTINGSTEAM Nelleke Gordijn en Maarten Roelofs (catering), Leon Veltman en Tjalling Sijperda (stichtingsdirectie), Do Veltman (studentenhuisvesting en winkel), Johan Verheye (gemengd bedrijf), Reggy & Dianne Waleson (tuinbouw) 24

27 De Demeter Monitor is een uitgave van Stichting Demeter, BD-Vereniging, Stichting Grondbeheer biologisch-dynamische landbouw, Warmonderhof en Kraaybeekerhof. Kraaybeekerhof DOCENTEN Annette Beerens (tuin therapeutische methoden), Peter van Berckel (productkunde, koken) Ilse Beurskens (menskunde), Joke Bloksma (bedrijfsorganisme), Derk Klein Bramel (BD landbouw), Jan Graafland (fenomenologie), Annemieke Grimbergen (voedingsleer), Maartje Gruter (kruidenleer), Gabrielle Habets (verslavingszorg), Ruud Hendriks (bodemkunde), Loes van den Heuvel (geneeskunde), Yvonne Kruseman (jaarcyclus), Henny de Lint (diëtetiek), Wilfred Minne (psychiatrie), Aart van der Stel (medische basiskennis), Wieger Veerman (euritmie), Rosalind Veltman (communicatie), Yoke de Wilde (natuurcoaching), Jos Willemse (BD imkeren), diverse gastdocenten. OVERIGE MEDEWERKERS Petra Essink (studieleider Barstensvol Leven!), Ellen Folkersma (leiding academie), Maartje Gruter (studieleider Kunst en kruiden), Carmen ten Have (studieleider Natuurvoedingskundige), Leonie Joosting-Bunk (studieleider Natuur in Begeleiding), Denise Veldhuis en Ronnie Horstman (stichtingsdirectie), Cathy Verschoor (studiecoördinator) Demeter keurmerk Nederlands biologisch keurmerk September 2017 Redactie Bert van Ruitenbeek, Ellen Winkel, Loes van Loenen (projectleiding) Tekst Ellen Winkel, Annelijn Steenbruggen (pag 10, 12, 15, 18), Bert van Ruitenbeek (pag 1) Research data Eric Brendel (IBISsoft) Fotografie Kraaybeekerhof (pag 23), Gerard Kruijsen (pag 12 (o)), Odin (pag 14 (b)), Ruben Segers (21), Annelijn Steenbruggen (cover, pag 1, 3, 7, 10, 12 (b), 15, 17, 18), Michiel Wijnbergh (pag 16 (l), 19 (o), 20 (l), 24), Ellen Winkel (pag 13, 14 (o), 22) Vormgeving Ontwerpwerk, Den Haag Druk BuroLaga Copyrights Bij overname van gegevens uit deze uitgave graag de bron vermelden: Demeter Monitor Bronnen en disclaimer De cijfers in hoofdstuk 1 en 2 van deze Demeter Monitor zijn met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samengesteld uit de database van Stichting Demeter, waarin de gegevens van de licentiehouders van de afgelopen jaren zijn opgeslagen, en de database van Demeter Internationaal. Overige bronnen: BD-Vereniging, CBS, Dynamisch Perspectief, Grondbeheer biologischdynamische landbouw, Kraaybeekerhof, Landwijzer, Skal, Warmonderhof. Aan de cijfers in deze Demeter Monitor kunnen geen rechten worden ontleend. Europees logo voor biologische producten De Demeter Monitor is mede mogelijk gemaakt door Triodos Bank