Hoe bericht het NOS Journaal over de multiculturele samenleving

Transcriptie

1 Hoe bericht het NOS Journaal over de multiculturele samenleving Naam: Fatima Akgul Studentnummer: Onderwerp: Hoe bericht het NOS Journaal over de multiculturele samenleving? Docent: Cindy van Summeren & Malou Willemars Opleiding: Fontys Hogeschool voor Journalistiek Datum: april

2 Inhoudsopgave pag. 1. Probleemstelling 1.1. Aanleiding: keuze van het onderwerp Centrale vraagstelling Deelvragen Begripsbepalingen Plan van aanpak 7 2. Literatuuronderzoek 2.1. Eerdere onderzoeken Beeldvorming media Aanbevelingen Migranten en Media Samenvatting Wat voor een journalistieke organisatie is de NOS? 3.1. Taken als onderdeel van de publieke omroep Overheidsbeleid media en minderheden Maatschappelijke verantwoordelijkheid De NOS code en de richtlijnen van het NOS Journaal Samenvatting Inhoudsanalyse NOS Journaal 4.1. Frequentie berichtgeving Inhoud nieuwsfeit Inhoud berichtgeving Conclusie analyse Veldonderzoek Deskundigen en journalisten aan het woord a.d.h.v. analyse 39 6 Reflectie en aanbevelingen 6.1. Conclusie en eigen visie Aanbevelingen Literatuurlijst 48 Bijlage Mailwisseling Hans Laroes 49 Artikel in de Volkskrant 50 Analyse uitzendingen 51 Interview Wasif Shadid 86 Interview Huub Evers 88 Interview Giselle van Cann 94 2

3 Hoofdstuk 1 Probleemstelling 1.1 Aanleiding keuze onderwerp Tijdens mijn stage bij het Brabants Dagblad kregen we een van een jongerenmedewerkster uit Heusden. Zij wilde aandacht voor de Turkse en Marokkaanse jongeren in Heusden die op eigen initiatief een oplossing hadden gevonden voor het hangjongerenprobleem in het dorp. Ze gingen in het buurthuis gezamenlijk voetballen in plaats van buiten rond te hangen. Dit deden ze omdat ze niet langer te boek wilden staan als hangjongeren. De jongerenmedewerkster gaf in haar mail aan dat het belangrijk was om aandacht te schenken aan deze goede ontwikkeling, omdat deze jongeren vaak negatief worden neergezet in de media. Er moest volgens haar ook aandacht zijn voor positieve ontwikkelingen. Ik was het hier helemaal mee eens en na overleg met mijn praktijkbegeleider ben ik op pad gegaan om met die jongeren te praten. Tijdens het gesprek zei één van die jongens: In de media worden allochtone jongeren altijd negatief neergezet. Er is alleen aandacht voor ons als er weer eens problemen zijn. Terwijl we, zoals u kunt zien, ook positieve dingen doen. Ik ben blij dat u hierover gaat schrijven. Dan is er tenminste een keer positief nieuws over ons. Dit bleef lange tijd in mijn hoofd hangen. De kreet: we worden altijd negatief afgebeeld in de media was voor mij niet onbekend. Doordat ik zelf van Turkse komaf ben en deel uitmaak van de multiculturele samenleving, wist ik dat deze gedachte onder meer allochtonen leefde. Alleen of dit overeenkwam met de werkelijkheid moest ik nog onderzoeken. Tijdens de leereenheid Onderzoek die ik op school volgde, kreeg ik hier de gelegenheid voor. We moesten tijdens deze leereenheid een onderzoek doen naar de berichtgeving over de multiculturele samenleving in de verschillende media. De aanleiding voor dit onderzoek was dat de Wasif Shadid, hoogleraar Interculturele Communicatie, op diverse internetfora 1 verkondigt dat de berichtgeving in de Nederlandse media over de multiculturele samenleving vrijwel altijd negatief is. De allochtone Nederlanders zouden volgens hem nooit op een positieve manier in het nieuws komen. Deze stelling sterkt het gedachtegoed van veel allochtonen die er ook zo over denken. Er zijn echter ook mensen die het niet helemaal met Shadid eens zijn en de berichtgeving over allochtonen niet zo negatief vinden zoals Shadid dat beweert. Eén van die mensen is Huub Evers, lector Interculturaliteit en journalistieke kwaliteit, aan de Fontys Hogeschool voor Journalistiek. Hij is van mening dat er over de multiculturele samenleving niet negatiever wordt bericht in de Nederlandse media dan over andere zaken. 2 Maar wie heeft er nu gelijk? Is de berichtgeving in de Nederlandse media over de multiculturele samenleving echt zo negatief of is dat enkel het beeld dat allochtonen hebben over de Nederlandse media. Daarom lijkt het mij, als beginnend journalist van Turkse afkomst, relevant te onderzoeken of de berichtgeving over de multiculturele samenleving echt zo negatief is als Shadid beweert. Om hier een uitspraak over te doen, zou ik alle Nederlandse media moeten raadplegen. Dit is helaas onmogelijk gezien de tijd die ik heb voor het schrijven van mijn reflectieverslag. Daarom richt ik me alleen op het NOS Journaal, omdat dit nieuwsprogramma volgens de statistieken het 1 geraadpleegd op: 23 februari geraadpleegd op: 23 februari

4 hoogste aantal kijkers trekt van alle nieuwsprogramma s (SKO, 2008). Ook is de NOS een journalistieke organisatie die onder de publieke omroep valt en heeft daarom een maatschappelijke verantwoordelijkheid. Hier kom ik op terug in hoofdstuk 3. Tijdens de leereenheid Onderzoek had Huub Evers een stelling geformuleerd die de mening van Shadid weergeeft. De stelling luidt: wanneer de multiculturele samenleving in het nieuws komt is dit vrijwel altijd negatief, in verband met criminaliteit, gebrekkige integratie of andere problemen. Aan de hand van deze stelling ga ik kijken of dit ook geldt voor de berichtgeving van het NOS Journaal. Met dit onderzoek moet duidelijk worden hoe het NOS Journaal bericht over de multiculturele samenleving. 1.2 Centrale vraagstelling: Hoe positief of negatief bericht het NOS Journaal over de multiculturele samenleving in Nederland? Journalistieke relevantie: Er is al langere tijd een discussie gaande over de berichtgeving over de multiculturele samenleving. Er zijn ook diverse onderzoeken op dit gebied gedaan door middel van media-analyse (zie hoofdstuk 2). Maar hoe gaat een journalistieke organisatie als het NOS Journaal, dat een onderdeel vormt van de publieke omroep, hiermee om? Houden journalisten bij het journaal er rekening mee dat de berichtgeving over de multiculturele samenleving genuanceerd is en dat het journaal een goede afspiegeling is van de multiculturele samenleving?of is de berichtgeving eenzijdig en staat het alleen in verband met problemen en gebreken van de etnische minderheden? Maatschappelijke relevantie: We leven in een multiculturele samenleving. Er leven in Nederland in totaal allochtonen. Het journaal moet dus bij de afspiegeling van de Nederlandse samenleving ook rekening houden met deze groep mensen. Veel allochtonen zullen het journaal volgen en een mening hebben over de berichtgeving over hen. Als je als medium een brede groep wilt aanspreken, is het belangrijk dat allochtonen zich kunnen herkennen in de berichtgeving. 4 Een eenzijdige (negatieve) berichtgeving kan ertoe leiden dat allochtonen niet langer kijken naar het journaal en het vertrouwen van hen in het Nederlandse media afneemt. 1.3 Deelvragen 1. Wat is er uit eerdere onderzoeken al bekend over de berichtgeving in de Nederlandse media over de multiculturele samenleving? 2. Wat voor een journalistieke organisatie is de NOS? 3. Hoe vaak is er in de periode december 2008 maart 2009 in het NOS Journaal van uur bericht over de multiculturele samenleving? 3 CBS Statline, Kerncijfers Allochtonenprognose 2008, geraadpleegd op 23 februari Bink, S. (2004), Media en Minderheden in Nederland, p.2 4

5 4. Hoe is er in de periode december 2008 februari 2009 in het NOS Journaal bericht over de multiculturele samenleving? 5. Hoe denken deskundigen over de berichtgeving van het NOS Journaal over de multiculturele samenleving aan de hand van mijn analyse? 1.4 Begripsbepaling Multiculturele samenleving: Ik zou multiculturele samenleving willen definiëren als: Meerdere culturen, die in een land naast elkaar leven op basis van gelijkwaardigheid en met behoud van de eigen cultuur. 5 Er wonen in Nederland mensen van heel veel verschillende culturen bij elkaar. De multiculturele samenleving is een breed begrip waar veel groepen in Nederland onder vallen. In mijn onderzoek heeft het begrip multiculturele samenleving betrekking op de volgende etnische groepen in Nederland: Marokkanen, Turken, Surinamers en Antilianen (ik noem het in mijn onderzoek voor het gemak de MTSA-groep). Dit omdat deze vier groepen volgens het Centraal Bureau voor Statistiek (CBS) 6 de grootste groep immigranten vormen in Nederland. Ook neem ik in mijn onderzoek de aanduiding moslim(s) mee omdat ik het gevoel heb dat de islam bijna altijd wordt geassocieerd met Marokkanen en Turken in Nederland. Dit terwijl niet iedere Marokkaan of Turk per definitie de islam aanhangt. 7 Verder neem ik ook items mee waarbij wordt gesproken over allochtonen maar waar ik aan de hand van beeld duidelijk kan zien (door taal, context etc.) dat het gaat om mijn onderzoeksgroep. In mijn onderzoek gebruik ik ook de termen etnische minderheden en allochtonen, omdat deze termen ook worden gebruikt voor mensen met een niet- westerse afkomst. Allochtoon: Allochtonen zijn alle personen die in Nederland wonen die, of niet in Nederland geboren zijn, of tenminste één ouder hebben die niet in Nederland is geboren. 8 Niet- westerse allochtoon: Tot de niet-westerse Allochtonen behoren de allochtonen uit Turkije, Afrika, Latijns- Amerika en Azië, met uitzondering voor Indonesië en Japan 9 5 Definitie multiculturele samenleving geraadpleegd op: 23 februari CBS Statline, Bevolking naar herkomstgroepering en generatie 2008, geraadpleegd op 23 februari Van Helden, P.E. 2005, Framing islam, Afstudeerscriptie 8 Sterk, G. (2000), p Definitie niet westerse Allochtoon: geraadpleegd op 20 april

6 Etnische minderheden: Omschrijving voor een groep die zich onderscheidt vanwege cultuur, taal en godsdienst. 10 In mijn onderzoek omvat de term etnische minderheden de groepen: Marokkanen, Turken, Surinamers en Antilianen. Positieve berichtgeving: Het is moeilijk om een eenduidige definitie te geven van positieve berichtgeving. Dat kan per persoon verschillen. Echter moet ik voordat ik aan mijn onderzoek begin voor mijzelf helder hebben wat ik onder positief nieuws versta. Ik heb het in mijn onderzoek over positieve berichtgeving als er over de bovenstaande groeperingen (Marokkanen, Turken, Surinamers en Antillianen) wordt bericht over ontwikkelingen die op een positieve manier bijdragen aan de maatschappij. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan berichtgeving over succesvolle allochtone voetballers, zangers, ondernemers, politici, rolmodellen etc. Ook het hogere opleidingsniveau van steeds meer allochtone jongeren is hier een goed voorbeeld van. Negatieve berichtgeving: Een berichtgeving is voor mij negatief als de bovenstaande groeperingen (MTSAgroep) in verband worden gebracht met criminaliteit, gebrekkige integratie en andere problemen die op een negatieve manier bijdragen aan de maatschappij. Hierbij kunnen we bijvoorbeeld denken aan Marokkaanse jongeren die voor onrust in hun buurt zorgen of Antillianen die neergezet worden als criminelen. Ik ga hierbij ook kijken of er in de berichtgeving een (negatief) oordeel wordt uitgesproken over de betreffende groep of persoon. Neutrale berichtgeving: Sommige berichten over allochtonen zijn niet echt van positieve of negatieve aard, maar zijn meer een beschrijving. Om een voorbeeld te geven: als er wordt vermeld dat voor de moslims de ramadan weer is begonnen, is dit een vermelding van een gebeurtenis. Het heeft dan niks te maken met positieve of negatieve ontwikkelingen en/of problemen. In hoofdstuk 4 ga ik de items die gaan over de multiculturele samenleving analyseren en indelen bij positief, negatief en neutraal. Dan wordt het duidelijker waar ik op doel als ik het heb over positieve, negatieve of neutrale berichtgeving. Verder ga ik ook de nieuwsfeiten onderverdelen in positief, negatief of neutraal. Een nieuwsfeit kan immers negatief zijn, maar de berichtgeving daarover weer neutraal. Geweld is bijvoorbeeld negatief nieuws, maar de berichtgeving over het geweld kan neutraal zijn. 10 Sterk, G. (2000), p

7 1.5 Plan van aanpak Om me te verdiepen in het onderwerp, ga ik in hoofdstuk 2 een literatuuronderzoek doen. Ik ga kijken wat er al uit eerdere onderzoeken bekend is over de berichtgeving in de Nederlandse media over de multiculturele samenleving. Hierbij ga ik breder kijken dan mijn eigen onderzoek. Dus hier neem ik niet alleen het NOS Journaal mee, maar kijk ik ook naar onderzoeken die zijn gedaan op het gebied van andere media. Ook ga ik in dit hoofdstuk kijken wat negatieve berichtgeving betekent voor de beeldvorming over de multiculturele samenleving van mensen. In hoofdstuk drie ga ik bekijken wat voor een journalistieke organisatie de NOS is. Het lijkt me relevant als ik eerst een duidelijk beeld schets van de journalistieke organisatie die ik als medium heb gekozen voor mijn onderzoek. Hierbij ga ik in op de taken van de NOS als publieke omroep. Verder ga ik bekijken wat voor richtlijnen de journalisten bij de NOS hanteren op de redactie als het gaat om de berichtgeving over de multiculturele samenleving. Ook ga ik naar het overheidbeleid ten aanzien van media en minderheden kijken en het hebben over de maatschappelijke verantwoordelijkheid die de publieke omroep heeft. Voor hoofdstuk vier ga ik de uitzendingen van het NOS Journaal van uur voor de periode van drie maanden (1 december 2008 t/m 30 februari 2009) terugkijken. Hierbij selecteer ik alle items die gaan over mijn onderzoeksgroep (Marokkanen, Turken, Antillianen, Surinamers en moslims). Buitenlandse items worden hierbij niet meegenomen, omdat mijn onderzoek gaat over de berichtgeving van de Nederlandse multiculturele samenleving. In hoofdstuk vier geef ik als eerste de frequentie van de nieuwsfeiten over mijn onderzoeksgroep weer. Ik ga de nieuwsfeiten indelen bij negatief, positief en neutraal. Daarna ga ik de inhoud van de berichtgeving analyseren en die vervolgens ook onderverdelen in positieve, negatieve of neutrale berichtgeving. In hoofdstuk vijf ga ik mijn in kaart gebrachte bevindingen voorleggen aan drie deskundigen: 1. Washif Shadid, hoogleraar in Interculturele Communicatie, die vindt dat over de multiculturele samenleving vrijwel altijd negatief bericht wordt. 2. Huub Evers, lector Interculturaliteit en journalistieke kwaliteit en docent media-ethiek aan de Fontys Hogeschool voor Journalistiek in Tilburg. Hij is het niet eens met de stelling van dhr. Shadid. 3. Hans Laroes, hoofdredacteur van het NOS Journaal. De interviews met de bovenstaande interviewkandidaten ga ik vervolgens samenvoegen. Hieruit moet blijken hoe zij denken over de berichtgeving van het NOS journaal over de multiculturele samenleving aan de hand van mijn bevindingen. Ook ga ik kijken op welke punten ze het eens of oneens zijn met elkaar over de berichtgeving van het NOS Journaal over de multiculturele samenleving. Tenslotte ga ik in hoofdstuk zes een conclusie trekken aan de hand van mijn inhoudsanalyse en veldonderzoek. Verder geef ik aanbevelingen voor een verder onderzoek en voor de journalisten van het NOS Journaal. 7

8 Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek In dit hoofdstuk ga ik als eerst kort terugblikken op de onderzoeken die al gedaan zijn naar de berichtgeving over de multiculturele samenleving. Daarna ga ik beschrijven wat negatieve berichtgeving kan betekenen voor de beeldvorming van mensen over de multiculturele samenleving. Ook ga ik de aanbevelingen die het ondertussen opgeheven bureau Migranten en Media heeft opgesteld voor de journalisten bespreken. 2.1 Eerdere onderzoeken Van Emmerik-Levelt en Teulings De kritiek op de manier waarop media berichten over allochtonen is zeker niet iets is van de laatste tijd. Het onderzoek naar de berichtgeving over etnische minderheden in onze samenleving begon al in de jaren 60 met de komst van de gastarbeiders. Het eerste Nederlandse onderzoek naar de berichtgeving over etnische minderheden dateert dan ook uit In het onderzoek Buitenlandse Arbeiders in Nederland deden Van Emmerik-Levelt en Teulings onderzoek naar de specifieke relatie tussen media, beeldvorming en allochtone Nederlanders. Zij onderzochten welke thema s omtrent de buitenlandse arbeiders voorkwamen in de regionale en landelijke dagbladen en bladen van werkgevers en werknemersorganisatie in het jaar De auteurs kwamen tot de conclusie dat de positie van de buitenlandse arbeider voornamelijk werd besproken vanuit het Nederlandse perspectief, waarin vooral de problemen die hun aanwezigheid opleverden voor de Nederlandse samenleving, centraal stonden. (Emmerik-Levelt en Teulings 1967, in Leurdijk, 1999). Frank Bovenkerk Ook criminoloog Frank Bovenkerk kwam eind jaren zeventig met een soortgelijk geluid over de berichtgeving van minderheden in Nederland. Hij onderzocht de misdaadverslaggeving in enkele Nederlandse dagbladen (Algemeen Dagblad, NRC Handelsblad, Het Parool, De Telegraaf, Trouw en de Volkskrant in de periode ) en vergeleek die met de officiële criminaliteitsstatistieken van de politie. Bovenkerk bekeek in zijn onderzoek of de media het aandeel van Surinamers, Turken en Marokkanen in de misdaad overdreven ten opzichte van de werkelijkheid en concludeerde dat minderheden in relatie tot criminaliteit veel vaker in het nieuws kwamen dan op grond van de statistieken verwacht mocht worden. De berichtgeving ten opzichte van criminaliteit van etnische minderheden werd echter niet sensationeler of op een andere manier gebracht dan criminaliteit van de Nederlandse bevolking. (Bovenkerk 1978, in Leurdijk 1999). Teun van Dijk In 1983 publiceerde Teun van Dijk een even kritisch als berucht onderzoek naar de berichtgeving over Nederlandse migranten. Hij deed door middel van discoursanalytische technieken onderzoek naar de Nederlandse pers en de beeldvorming van etnische minderheden. Zijn belangrijkste conclusies waren dat er in het Nederlandse nieuws maar weinig aandacht is voor etnische minderheden, en dat er bovendien meestal sprake is van een negatieve beoordeling van etnische minderheden in de berichtgeving. Etnische minderheden worden meestal in verband gebracht met problemen in de samenleving, zoals overlast, misdaad en geweld. Tevens werd er in de 8

9 berichtgeving veel gebruik gemaakt van stereotypen. Etnische minderheden werden vaak voorgesteld als ondergeschikten, artiesten, misdadigers of probleemgevallen. Bovendien werden zij vaak bestempeld als dom, primitief of grappig. Het accent in de berichten lag op (gewelddadige) incidenten en niet op de achtergronden van de positie van minderheden of op de eigen cultuur of het dagelijks leven van etnische minderheden. Dit in tegenstelling tot de berichtgeving over autochtonen, waarin dergelijke verhalen wel voorkwamen. Tenslotte werden de berichten die gaan over etnische minderheden meestal vanuit het perspectief van de autochtone Nederlandse meerderheid gebracht; wij tegenover zij. Ook ging de conclusie van Van Dijk een stapje verder als de andere onderzoeken. Hij stelde namelijk vast dat de pers een systematisch racisme reflecteert. (Van Dijk, 1983). Andra Leurdijk In het onderzoek Televisiejournalistiek over de multiculturele samenleving van Andra Leurdijk (1999) wordt de kritiek dat nieuwsmedia vooral over allochtone Nederlanders berichten in relatie tot negatieve zaken als werkloosheid, criminaliteit en drugs bevestigd. Leurdijk deed onderzoek naar de manier waarop actualiteiten- en discussieprogramma s problemen in de multiculturele samenleving in de periode definieerden en verklaarden. Zij beschrijft in haar onderzoek ook de invloed van de media. Zij zegt hierover: De belangrijkste invloed van de media is niet de directe invloed op houdingen en opinies van mensen, maar het indirecte; het beschikbaar maken van beelden en informatie aan de hand waarvan mensen zich een veronderstelling kunnen maken van de hen omringende sociale werkelijkheid. Door selectie van onderwerpen en invalshoeken en door de duiding van gebeurtenissen maken de media een bepaald repertoire aan kennis en opvattingen beschikbaar waaruit de mediagebruikers kunnen putten om hun houding, opvattingen en gedrag ten aanzien van de sociale werkelijkheid te bepalen. (Leurdijk, 1999, p. 3) Stiana Sibon In haar afstudeeropdracht Berichtgeving over allochtonen en criminaliteit (2005) heeft Stiana Sibon onderzoek gedaan naar de mate waarin krantenartikelen uit het Algemeen Dagblad, NRC Handelsblad, De Telegraaf en de Volkskrant (gedurende de maanden april, mei, juni, oktober, november en december 2001) een representatief beeld geven van Antillianen, Marokkanen, Surinamers en Turken die in aanraking komen met criminaliteit in vergelijking met Nederlanders. Zij is hierbij tot de conclusie gekomen dat deze dagbladen geen representatief beeld geven van de bovenstaande groeperingen. Het beeld dat dagbladen schetsen van de etnische achtergrond van verdachten en criminelen is volgens haar vertekend. Zij concludeert dat de aandacht voor minderheden in verband met criminaliteit naar verhouding soms overdreven maar net zo vaak onderbelicht is. De krantenartikelen uit het Algemeen Dagblad, NRC Handelsblad, De Telegraaf en de Volkskrant uit 2001 berichten volgens haar niet op dezelfde manier over Antillianen, Marokkanen, Surinamers en Turken die in aanraking komen met criminaliteit als over Nederlanders in dezelfde omstandigheden. Soms krijgt de Antilliaanse, Marokkaanse, Surinaamse en Turkse etniciteit te veel aandacht, zowel in de hoeveelheid berichten als in de plaatsing en vormgeving van de berichten in vergelijking met de Nederlandse etniciteit. Maar net zo vaak krijgt het onderwerp te weinig aandacht. Verder valt haar op dat Marokkanen 9

10 vaker in verband worden gebracht met criminele activiteiten dan op grond van misdaadcijfers mag worden verwacht. De probleemstelling die luidt: wanneer de multiculturele samenleving in het nieuws komt is dit vrijwel altijd negatief, in verband met criminaliteit, gebrekkige integratie of andere problemen, wordt ook bevestigd door de hierboven genoemde onderzoeken die zijn gedaan naar de berichtgeving over de multiculturele samenleving. De discussie rondom de berichtgeving over de multiculturele samenleving is nog altijd een actueel onderwerp. Zo schreef Leurdijk in 2008 een essay over mediabeleid en culturele diversiteit, waarin ze nogmaals aankaart dat er in de Nederlandse media vooral aandacht voor problemen is als het gaat om de multiculturele samenleving. 11 In haar essay zegt ze: Kijkend naar het huidige media- aanbod is er geen onderwerp waarover in de afgelopen jaren meer is gediscussieerd dan juist over de multiculturele samenleving en de daarmee samenhangende problemen. Vooral in kranten, nieuws, praatprogramma s en actualiteitenrubrieken zijn integratie, islam, criminaliteit, werkloosheid, schooluitval onder allochtone jongeren, problemen in stadswijken en vluchtelingen terugkerende onderwerpen. Problematisch zijn de hypes, de uitvergroting van het negatieve nieuws en de neiging om vooral aandacht te besteden aan de extremen en aan meningen en niet aan de praktische oplossingen die mensen proberen te vinden voor problemen en voor positieve ontwikkelingen. (Leurdijk, 2008, p 9.). Volgens haar is dit na de aanslagen van 9/11 alleen maar nog meer verscherpt. Zij beweert dat de multiculturele samenleving na de aanslagen haar onschuld heeft verloren en de nadruk- zeker in het politieke debat- is verschoven van de positieve kanten van culturele diversiteit naar de spanningen, de conflicten en de problemen in multicultureel Nederland. Ik ben het ook met Leurdijk eens dat na de aanslagen van 9/11 en de moord op Theo van Gogh de positie van de islam (en de moslims) onder vuur is komen te liggen. Ook vind ik dat door de bovengenoemde gebeurtenissen de vooroordelen ten opzichte van moslims zijn toegenomen. In juni 2004 hield de Volkskrant een onderzoek onder 813 autochtonen naar hun gevoelens ten opzichte van allochtonen en moslims. Hieruit bleek dat de angst ten opzichte van moslims na de aanslagen is toegenomen. Ter illustratie volgt hieronder een citaat van twee respondenten die deelnamen aan het onderzoek: Citaat 1: Veel (vooral jonge) allochtonen gedragen zich onbeschoft en agressief en asociaal. Ik voel me vooral bedreigd als ze in groepen bij elkaar zijn, wat meestal het geval is want alleen durven ze niet veel. Bovendien heb ik gemerkt dat moslims in mijn omgeving sinds de aanslag op de Twin Towers fanatieker aan het worden zijn. ( ) Het zwembad van Duinrell en meer zwembaden worden geterroriseerd door allochtone jongens die meisjes lastig vallen. Ik vind dit een beangstigende ontwikkeling. (Kane, 2004, p.7) Citaat 2: Door al de aandacht in de media wordt je bang gemaakt voor aanslagen en oorlog. Vooral de problemen met Al Qa ida maken me soms wel ongerust. Het kan zomaar zijn dat hier in het dorp ook iemand bezig is met het beramen van een aanslag. En het is heel vervelend voor al 11 Leurdijk, A. (2008) Van marge naar mainstream; essay over mediabeleid en culturele diversiteit p.9 10

11 die goede mensen, maar de aanslagen worden door buitenlanders gepleegd. Het is in dit onderwerp wel een punt van de goeden moeten onder de kwaden lijden. 12 (Kane, 2004, p.8) Samenvattend Antwoord op mijn eerste deelvraag: Wat is er uit eerdere onderzoeken al bekend over de berichtgeving in de Nederlandse media over de multiculturele samenleving? luidt: Uit de bovenstaande eerdere onderzoeken die verricht zijn naar het beeld dat over etnische minderheden in de media naar voren komt, blijkt dat over minderheden vooral bericht wordt naar aanleiding van incidenten en in relatie tot problemen zoals criminaliteit en werkloosheid. Er is meer aandacht voor negatieve ontwikkelingen dan voor positieve ontwikkelingen. Dit komt doordat er over de multiculturele samenleving vooral wordt bericht vanuit het Nederlandse perspectief, waarin problemen van de etnische minderheden centraal staan. Maar wat betekent dit voor het beeld dat autochtonen hebben van de multiculturele samenleving? In de volgende paragraaf ga ik hier een antwoord op zoeken. Ik ga bekijken wat voor invloed negatieve berichtgeving over etnische minderheden heeft op de beeldvorming van autochtonen over de verschillende groeperingen in de samenleving Beeldvorming De media bepalen voor een groot deel het beeld dat wij hebben van personen en gebeurtenissen in onze samenleving (Sterk, 2000). Vooral bij onderwerpen waar we weinig kennis over hebben, wenden we ons tot massamedia. De werkelijkheid die de media ons voorschotelen, beïnvloedt hoe wij de wereld zien. De media weerspiegelen immers ook de samenleving, de houding en de maatschappelijke waarden met betrekking tot de verschillende etnische groepen in die samenleving. Weinig mensen komen rechtstreeks in contact met etnische minderheidsgroepen en vormen hun opinies en houdingen veelal op basis van wat er in de media over deze groeperingen worden verteld. De media beïnvloeden hiermee het beeld dat we hebben over verschillende groeperingen in de maatschappij. Of de beeldvorming van de media nu wel of geen gevolgen heeft op het gedrag van mensen, de impact van de media op de snelle verspreiding en acceptatie van ideologieën bij grote groep burgers blijft even reëel. (Van Dijk, 1983, p. 113). Volgens Garjan Sterk is beeldvorming dan ook een ingewikkeld proces. Het gaat volgens haar steeds tegelijk over bestaande, al gevormde beelden en over de vorming van nieuwe beelden. Waar beeldvorming gebruikmaakt van het onderscheid tussen mensen om het verschil te bestendigen, vormen beelden in de media in die zin de werkelijkheid en de mentale beelden die wij hebben van groepen van mensen. (Sterk, 2000) Hierbij kunnen we denken aan de sociaaleconomische ongelijkheid tussen verschillende groepen mensen in de samenleving die in de media worden benadrukt. Volgens Gerbner is vooral de televisie verantwoordelijk voor het cultiveren van wereldbeelden over de werkelijkheid bij kijkers. Daarbij geeft hij nadrukkelijk 12 Kane, P. (2004), Gevoelens van autochtone Nederlanders t.o.v allochtonen & Moslims. Onderzoek in opdracht van de Volkskrant. geraadpleegd op: 24 maart 11

12 aan dat er een groot verschil is tussen de televisiewerkelijkheid en de echte werkelijkheid. Maar als het publiek te vaak wordt blootgesteld aan de televisiewerkelijkheid, wordt dat langzamerhand ook hun werkelijkheid. (Gerbner 1994, in De Boer & Brennecke, 2003) Objectiviteit De media kunnen dan wel ons venster op de wereld vormen, maar al te vaak wordt hierbij over het hoofd gezien dat de getoonde wereld steeds een interpretatie of manipulatie van de werkelijkheid is. Al zouden we er vanuit willen gaan dat de media een objectief beeld van de werkelijkheid geeft, is dit niet mogelijk. Want alleen al door te selecteren wat aan het publiek getoond wordt en wat niet, geven de media een vertekend beeld van de maatschappij. Hierdoor komt de werkelijkheid altijd gefiltreerd tot ons. Enerzijds beïnvloeden de media de mediagebruikers en anderzijds zijn ze geneigd die onderwerpen te selecteren en te presenteren, waarvan ze veronderstellen dat die door de mediagebruikers belangrijk bevonden worden. De media zijn dus meer dan een doorgeefluik van informatie. (Shadid, 2005, p. 331) De media spelen een belangrijke rol bij het ontstaan van beelden over verschillende minderheidsgroepen en beïnvloeden zo indirect ook de ontwikkelingen in de multiculturele samenleving. Journalisten geven de werkelijkheid en de verschillende partijen daarin kleur door de verschillende keuzes van hun onderwerpen, de invalshoeken waaruit een gebeurtenis wordt beschreven en de stijl van de berichtgeving. In die zin geven media, als institutie, ook inhoud aan maatschappelijke beelden die ontstaan over de multiculturele samenleving. De onderwerpen die een journalist kiest en het perspectief dat hij biedt, zijn afhankelijk van zijn referentiekader. Wanneer de samenstelling van redacties eenzijdig is (en dat is in Nederland overwegend wit), is de kans groot dat de werkelijkheid alleen wordt gezien en weergegeven vanuit de optiek van die dominante aanwezige groep. (Sterk, 2000) Visie van allochtonen ontbreekt De belangrijke rol die media hebben bij de beeldvorming over etnische minderheden, maakt de berichtgeving over allochtonen een discutabele zaak. De media vormen de belangrijkste bron van informatie over deze bevolkingsgroepen. Veel onderzoekers vinden dat er over allochtonen in de media eenzijdig en negatief wordt bericht. Dit kan ertoe leiden dat er een negatieve beeldvorming bij mensen over allochtonen ontstaat. Allochtonen zouden ook tegelijk over- en ondervertegenwoordigd worden in het nieuws. In negatieve contexten gaat het om een oververtegenwoordiging van etnische minderheden. Vooral criminaliteit scoort hoog als negatief nieuwsitem. Uit onderzoek van Bovenkerk (1978) en Sibon (2005) kwam al naar voren dat etnische minderheden in relatie tot criminaliteit veel vaker in het nieuws kwamen dan op grond van de statistieken verwacht mocht worden. Hiermee wordt de indruk gewekt dat bepaalde minderheidsgroepen crimineler zijn dan andere bevolkingsgroepen. De ondervertegenwoordiging neemt dan weer de vorm aan van een beperkte aanwezigheid van minderheden in positief of neutraal nieuws. Volgens Leurdijk (2008) wordt bij onderwerpen die voor iedere inwoner van Nederland belangrijk zijn, de stem van minderheden nog te weinig gehoord. Zo hoor je nauwelijks hun mening bij straatinterviews. Ook bij onderwerpen die over hen gaan, ontbreekt vaak hun visie. Om een voorbeeld te geven: Marokkaanse 12

13 hangjongeren, een bekend onderwerp waar in de Nederlandse media veel aandacht voor is. Je hoort vaak politici, buurtbewoners en politiewoordvoerders praten over deze jongeren, maar de jongeren zelf komen zelden aan het woord. Dit terwijl ze vaak wel met hun gezicht in beeld te zien zijn. Daarom noemt Sterk (2000) naast de selectie van onderwerpen en invalshoek ook de selectie van woordvoerders en gasten van invloed op de beeldvorming. Er wordt in de media meer over dan door etnische minderheden gesproken. Dit heeft voor een groot deel te maken met de keuze van bronnen die de journalist maakt. Vaak laten journalisten invloedrijke en betrouwbaar geachte instanties, als overheid, politie, rechtbanken etc. aan het woord en bepalen op die manier welke gezichtspunten aan bod komen. Voor het beeld dat mensen krijgen van de overlast die sommige allochtone jongeren veroorzaken, maakt het nogal wat uit of een journalist alleen de verklaring van politiewoordvoerders laat horen of ook te rade gaat bij de jongeren zelf. 13 Mediakanalen fungeren als de ogen en oren van de burgers en informeren hen over gebeurtenissen in de samenleving. Ze analyseren en commentariëren, verschaffen achtergrondinformatie en leggen dwarsverbanden. Ze controleren het terrein van de politieke besluitvorming of de rechtspleging. Soms onthullen ze en stellen ze maatschappelijke misstanden aan de kaak. De media nemen dus een sleutelpositie in tussen enerzijds gebeurtenissen en anderzijds het publiek. Ze hebben dan ook een maatschappelijke verantwoordelijkheid die noopt tot integer en zorgvuldig handelen. 14 Eigen visie Journalisten kunnen integer en zorgvuldig handelen door simpelweg als journalist hoor en wederhoor toe te passen- wat overigens ook een belangrijke taak van ons is. Zo kunnen ze eenzijdige berichtgeving voorkomen. Ook geef je dan als journalist de personen in kwestie het gevoel dat hun mening ook meetelt en dat ze er ook over mee kunnen praten. Door constante eenzijdige verhalen of berichtgeving over een bepaalde groep, wordt je mening als kijker/luisteraar uiteindelijk toch beïnvloed. Er wordt in je hoofd een beeld gevormd ten opzichte van die groep. Vooral als je niet rechtstreeks met etnische minderheden in contact komt, maar hiervoor bent aangewezen op de massamedia. Om maar een voorbeeld te geven: op 20 februari 2009 kopt de Telegraaf: 'Jonge Marokkanen leren voor tasjesdief' Het gaat in dit berichtje om jonge Marokkanen in Gouda die volgens politiechef Joep Pattijn worden klaargestoomd om toe te slaan als tasjesdief. 15 Ik kan haast 13 Sterk, G. In beeld: minderheden in de mediapraktijk. In Sterk, G. (ed.), Media en allochtonen: journalistiek in de multiculturele samenleving, Den Haag, Sdu, 2000, p Evers, H. De dunne lijn tussen robuust en kwetsend. In Sterk, G. (ed.), Media en allochtonen: journalistiek in de multiculturele samenleving, Den Haag, Sdu, 2000, p Telegraaf, 20 februari 2009, Jonge marokkanen leren voor tasjesdief. Marokkanen_leren_voor_tasjesdief.html?pageNumber=8 Geraadpleegd op 9 maart Zie bijlage p

14 niet geloven dat dit geldt voor alle Marokkaanse jongeren in Gouda, maar de kop suggereert dat wel. Het nieuwsfeit is opgeblazen en hierdoor lijkt het net of alle Marokkaanse jongeren een cursus tasjesdief volgen. In het artikel staat verder niet vermeld om hoeveel jongeren het gaat. Maar uit dit generaliserende en stigmatiserende bericht kun je bijna concluderen dat alle jonge Marokkanen in Gouda mogelijk tasjesdief zijn. Terwijl de politiechef verderop in het bericht aangeeft dat hij tijdens een controle op een parkeerterrein een aantal jongeren heeft betrapt tijdens een oefening hoe je fietsers van tassen berooft. Nu gaat het opeens over een aantal jongeren, en niet meer over alle jonge Marokkanen. Ook zijn de Marokkaanse jongeren in Gouda zelf niet aan het woord. Als deze jongeren in de media vaak neergezet worden als potentiële tasjesdieven, werkt dit de negatieve beeldvorming en vooroordelen over deze jongeren in de hand. Dan is het niet raar om te zien dat autochtone vrouwen in Gouda, maar ook in andere steden, hun tassen extra strak vasthouden, als een allochtone jongen langsloopt. Oorzaken vooroordelen Shadid (2007) beschrijft in zijn boek Grondslagen van interculturele communicatie ook een aantal factoren die leiden tot de verspreiding en instandhouding van vooroordelen over etnische minderheden. Ten eerste zijn journalisten volgens Shadid zelf bevooroordeeld. Deze vooroordelen leiden ertoe dat de berichtgeving niet objectief is. Daarnaast zal de journalist minder geneigd zijn om dieper op de zaak in te gaan wanneer het nieuws zijn vooroordelen bevestigt. De nieuwswaarde is volgens Shadid de tweede factor die een rol speelt bij negatieve berichtgeving. Om een bericht meer nieuwswaarde te geven wordt in de media meer dan nodig nadruk gelegd op de verschillen tussen autochtonen en allochtonen. Ook het sociale gewicht telt mee in de nieuwswaarde. Het sociale gewicht is de mate waarin mensen het idee hebben dat het bericht hen persoonlijk aangaat. Om een bericht meer sociaal gewicht te geven wordt afwijkend gedrag van minderheden vaak gekenmerkt als relevant voor iedereen in de samenleving. In de derde plaats hebben journalisten vaak weinig specifieke kennis van andere culturen. Hierdoor weten zij vaak niet de meest geschikte deskundige te vinden of de juiste bronnen te raadplegen. Ook kan de journalist door dit gebrek aan kennis geen evenwichtig commentaar leveren op de verkregen informatie. De al eerder genoemde tijdsdruk is één van de oorzaken waardoor journalisten terugvallen op de meest toegankelijke, meestal secundaire bronnen die al door vooroordelen gekleurd zijn, aldus Shadid. (Shadid, 2007) 2.3. Aanbevelingen Werkgroep Migranten en Media Verschillende belangenorganisaties hebben zich in de loop der jaren beziggehouden met de berichtgeving en beeldvorming rond allochtonen in de media. Voorbeelden van organisaties zijn onder anderen Mira Media, Bureau Beeldvorming en Diversiteit en De Werkgroep Migranten en Media van de Nederlandse Vereniging voor Journalisten (NVJ). Die laatste kwam in 1993 ook met aanbevelingen voor journalisten die hen kunnen ondersteunen bij het uitoefenen van hun taken: het versterken van informatie over de multiculturele samenleving aan een divers samengesteld publiek, en de analyse van de ontwikkelingen in de samenleving. Eén van de hoofddoelstellingen van deze werkgroep is dan ook het verbeteren van de kwaliteit van de berichtgeving over 14

15 minderheden. Hierbij is volgens haar nuance en evenredigheid in de berichtgeving een belangrijke voorwaarde. Hieronder beschrijf ik de zes aanbevelingen van de Werkgroep Migranten en Media voor journalisten. 16 Ook geef ik mijn visie op die aanbevelingen. 1. Vermeld nooit iemands nationaliteit, geloof, cultuur, geboorteland of naam mits deze relevante informatie bevat voor de reportage of het artikel. Geef ook aan wat de relevantie van dergelijke vermelding is, vooral als het gaat om misdaadverslaggeving en problemen. Het vermelden van de nationaliteit van de verdachte zegt niets over de normen en waarden die gelden in de betreffende cultuur. Het vermelden ervan kan wel bestaande vooroordelen versterken. Het gedrag van een individu heeft dan weerslag op een hele gemeenschap. Daarom ben ik het ermee eens dat je nationaliteit of naam alleen moet vermelden als het wat toevoegt aan de berichtgeving. Bijvoorbeeld bij misdaadverslaggeving dat gaat over eer- of bloedwraak is het vermelden van nationaliteit wel relevant, omdat deze vorm van misdaad gerelateerd is aan een cultuur (zoals de Turkse/Koerdisch cultuur). Ook zie je vaak dat bij misdaad die allochtonen plegen de nationaliteit wordt vermeld. Maar bij allochtonen die succesvol zijn zoals voetballers of zangers wordt er eerder gesproken over de Nederlandse zanger of voetballer. 2. Indien het in een reportage of beschouwing relevant is een uitspraak te citeren die racistisch is, of vooroordelen jegens migranten versterkt, vermijd dan iedere schijn dat het hier om een algemeen aanvaarde opinie gaat, die als legitiem zou kunnen worden opgevat. Journalisten moeten de vooroordelen die over minderheden bestaan niet in de hand werken door veel ruimte te geven aan racistische uitspraken. Hierbij moet ik meteen denken aan de enorme media-aandacht die PVVpoliticus Geert Wilders kreeg met zijn haatzaaiende woorden over Marokkaanse jongeren en moslims. Vrijheid van meningsuiting is een terecht goed van iedere burger, maar dat moet geen vrijbrief zijn om mensen openbaar te beledigen of kortweg uit te schelden als bijvoorbeeld Kut Marokkanen. 3. Ga zorgvuldig om met aantallen en andere feiten met betrekking tot migratie, en de aanwezigheid van migranten. Ten eerste moeten de cijfers die gegeven worden correct zijn. Zo concludeerde bijvoorbeeld Bovenkerk (1978) in zijn onderzoek dat migranten in relatie tot criminaliteit veel vaker in het nieuws kwamen dan op grond van de statistieken verwacht mocht worden. Hierdoor kunnen bestaande vooroordelen jegens minderheden toenemen en wordt de 16 Doppert, M., & Top, B. Tussen missie en misser. Aanbevelingen voor berichtgeving over migranten. Werkgroep Migranten en media van de NVJ, Amsterdam, 1993, achterflap 15

16 indruk gewekt dat bepaalde groepen in de samenleving crimineler zijn. Ten tweede is het ook belangrijk vanuit welk perspectief de journalist het cijfermateriaal bekijkt. Hij kan bijvoorbeeld vermelden dat 30% van de allochtone jongeren schoolverlaters zijn of juist aangeven dat 70 % wel hun diploma behaalt. 4. Voorkom onverantwoorde generalisaties. Journalisten moeten bij hun berichtgeving rekening houden dat er binnen een gemeenschap heel veel verschillende soorten mensen leven. Zo zijn niet alle Marokkanen of Turken hetzelfde. Generaliseren versterkt de vooroordelen van mensen tegen deze groep. Zo zouden journalisten bijvoorbeeld ook moeten weten dat niet alle moslims hetzelfde zijn. In Nederland leven moslims afkomstig uit verschillende landen over heel de wereld. De islam kan door diverse groepen verschillend geïnterpreteerd worden. Wat één moslim doet moet niet een weerslag zijn op de gehele moslimgemeenschap. Zoals je bijvoorbeeld binnen het christendom verschillende stromingen hebt, heb je dit ook binnen de islam. Alhoewel de islam en geen enkele andere religie mensen aanspoort om te moorden. Alleen de interpretaties van bepaalde mensen kan onjuist zijn. 5. Journalisten moeten zich bewust zijn van het perspectief waaruit zij naar minderheden kijken Volgens onderzoekers zoals Emmerik-Levelt en Teulings en Teun van Dijk, wordt er in de Nederlandse media vooral vanuit de Nederlandse dominante perspectief bericht over minderheden. Hierbij moeten journalisten rekening houden met dat ze niet bestaande vooroordelen in de hand werken door enkel eenzijdige en negatieve berichtgeving over minderheden. Want als de waakhond van de samenleving zijn ze ook verantwoordelijk voor het doorbreken van de vooroordelen en stereotyperende beeldvorming. Ook zou diversiteit op de redacties tot andere perspectieven kunnen leiden. Als de redacties zijn samengesteld uit journalisten uit verschillende culturen, zal dit ook verschillende invalshoeken bij onderwerpen met zich meebrengen. Daarom willen ook veel redacties allochtone journalisten werven. 6. Vermijd uitsluiting van bepaalde bevolkingsgroepen. Om de multiculturele samenleving zichtbaar te maken, moeten de verschillende groeperingen ook terug te zien zijn in de media en misschien wel op de redacties van de media. Dit is efficiënt om de samenleving op een juiste manier te weerspiegelen. De Nederlandse samenleving is immers multicultureel. Met de bovenstaande aanbevelingen ben ik het volkomen eens. Overigens vind ik dat deze aanbevelingen niet alleen moeten gelden bij berichtgeving over allochtonen, maar ook bij berichtgeving over autochtonen. Als journalisten met de bovenstaande punten rekening houden, zouden naar mijn mening veel vooroordelen verdwijnen en minder sprake zijn van 16

17 negatieve beeldvorming over bepaalde groeperingen. Ook kunnen verschillende groeperingen in de samenleving zich herkennen in het beeld dat over hen geschetst wordt in de media en wordt de samenleving op een objectievere manier weerspiegelt. Eigen visie Journalisten kunnen de werkelijkheid vertekenen en zorgen voor stereotypering, eenzijdige of negatieve beeldvorming, maar vanuit de sociale verantwoordelijkheid die ze hebben naar de burgers toe, behoort het tot hun taak om stereotype beeldvorming te doorbreken. Bij berichtgeving over de multiculturele samenleving zouden journalisten er rekening mee moeten houden dat de berichtgeving niet eenzijdig is en enkel in verband met problemen. Dit zadelt etnische minderheden misschien wel onterecht op met een imagoprobleem. Herhaling van eenzijdige negatieve berichtgeving kan bij de publieke opinie zorgen voor het afwijzen van allochtonen. Want een veelal negatieve berichtgeving over etnische minderheden in de samenleving kan vooroordelen oproepen of de bestaande vooroordelen ten opzichte van deze groeperingen juist bevorderen. Ook kunnen de angstgevoelens tegen bepaalde groepen toenemen. Denk hierbij aan mensen die aangeven dat ze zich onveilig voelen als ze langs een groep allochtone hangjongeren lopen. Daarom is het belangrijk dat journalisten de etniciteit van personen alleen vermelden als het relevant is en het een toegevoegde waarde heeft. Verder kan het vertrouwen van etnische minderheden in de Nederlandse media afnemen, als ze enkel in negatieve contexten te zien zijn en zichzelf niet kunnen identificeren met het beeld dat de media van hun schetsen. Want niet alle allochtone jongeren zijn crimineel of hangjongeren. Om een representatief beeld te schetsen van de multiculturele samenleving is het van belang dat er ook aandacht is in de media voor positief nieuws over hen. Anders is het naar mijn mening onontkoombaar dat allochtonen die het wel goed doen, de dupe worden van de bestaande vooroordelen en stereotyperende beeldvorming. Ik wil deze mening illustreren met een voorbeeld uit de praktijk wat overigens mijn eigen ervaring is. Na de moord op Theo van Gogh is het beeld dat mensen over moslims hebben grondig veranderd. Ik werd zelfs soms raar aangekeken als ik aangaf dat ik een moslim ben. Ik heb ook keer op keer aan niet moslims moeten uitleggen dat niet alle moslims fundamentalisten zijn en dat ik het ook niet eens ben met wat er is gebeurd. Ik moest iedere keer maar weer vertellen dat de daden van extremisten niks met de islam te maken hebben en dat de islam die ik aanhang niet zo is als de media die voorschotelen. De islam werd in de media namelijk afgestempeld als gevaarlijk en moslims werden sterker beschouwd als een groep gelijkgestemden. Zo ontstond er angst voor de islam en moslims in de Nederlandse samenleving. Terwijl volgens veel moslim (waaronder ikzelf) het beeld dat de media over de islam schetsten niet representatief was voor het islamitische geloof dat zij aanhangen. En het gebrek aan een pluriform beeld over deze godsdienst heeft de bestaande vooroordelen in de hand gewerkt. 2.4 Samenvatting Representatie heeft zoals we in dit hoofdstuk hebben gezien vooral betrekking op beeldvorming over etnische minderheden, etnische diversiteit van redacties en het evenwichtig gebruikmaken van verschillende bronnen (dus ook de visie van 17

18 allochtonen moet niet ontbreken). Maar uit de eerdere onderzoeken die verricht zijn naar het beeld dat de media schetsen over de multiculturele samenleving (en behandeld is in dit hoofdstuk) komt naar voren dat het geschetste beeld niet representatief is. De onderzoekers concluderen dat er over etnische minderheden vooral bericht wordt naar aanleiding van incidenten en in relatie tot problemen als criminaliteit en werkloosheid. Er is meer aandacht voor negatieve ontwikkelingen dan voor positieve ontwikkelingen. Dit komt volgens hen doordat er over de multiculturele samenleving vooral wordt bericht vanuit het Nederlandse perspectief, waarin problemen van de etnische minderheden centraal staan. De eenzijdige berichtgeving over deze groeperingen heeft ook te maken met de eenzijdige samenstelling van de redacties. Journalisten hebben een sleutelpositie in de democratie en dragen daarom ook een bepaalde verantwoordelijkheid met zich mee. Van hen wordt verwacht dat ze de maatschappij een spiegel voorhouden. Maar de werkelijkheid die journalisten weergeven kan vertekend zijn. Wanneer de samenstelling van redacties eenzijdig is (en dat is in Nederland overwegend wit), is de kans groot dat de werkelijkheid alleen wordt gezien en weergegeven vanuit de optiek van die dominante aanwezige groep. En dit kan zorgen voor een eenzijdige berichtgeving. Als het gaat om beeldvorming over etnische minderheden spelen volgens veel deskundigen media een belangrijk rol. De beelden die de media voorschotelen over etnische minderheden zijn volgens hen ook bepalend voor het beeld dat mensen hebben van etnische minderheden. Vooral de mensen die weinig in aanraking komen met etnische minderheidsgroepen baseren hun opvattingen en houdingen op basis van wat er in de media over deze groeperingen wordt verteld. Daarom moeten journalisten bij de berichtgeving over de multiculturele samenleving integer en zorgvuldig te werk gaan. Hierbij moeten zij erop letten dat de berichtgeving niet eenzijdig is en alleen in verband wordt gebracht met problemen. Anders werken ze de vooroordelen die er over deze groeperingen bestaan in de hand. Zo is door eenzijdige berichtgeving over moslims na de aanslagen van 9/11 het beeld dat veel mensen van moslims hebben veranderd. Er is een negatieve beeldvorming over moslims ontstaan. Journalisten kunnen eenzijdige berichtgeving voorkomen door ook aandacht te schenken aan de visie van etnische minderheden. Vaak ontbreekt nog de visie van etnische minderheden in de media. Er wordt in de media meer over dan door etnische minderheden gesproken. Ook moet er evengoed aandacht zijn voor positieve ontwikkelingen, zodat er sprake kan zijn van een evenwichtige beeldvorming over etnische minderheden. Op evenwichtige wijze een beeld van de samenleving geven en de pluriformiteit van de onder de bevolking levende overtuigingen, opvattingen en interesses op maatschappelijk, cultureel en levensbeschouwelijk gebied weerspiegelen. Maar hoe gaan de journalisten bij het NOS Journaal, dat onder de publieke omroep valt, om met de berichtgeving over de multiculturele samenleving? Welke richtlijnen hanteren zij op de redactie? Houden zij bij de keuzes die zij maken rekening met de representatie van verschillende groeperingen in de Nederlandse multiculturele samenleving? 18

19 Hoofdstuk 3 In dit hoofdstuk ga ik kort beschrijven wat voor een journalistieke organisatie de NOS is. Hierbij ga ik kijken naar haar taken als onderdeel van de publieke omroep, het overheidsbeleid ten aanzien media- en minderheden, wat de maatschappelijke verantwoordelijkheid van de publieke omroep inhoudt en de richtlijnen (waaronder de NOS- code) die worden gehanteerd bij de NOS en het NOS Journaal. Hiermee schets ik voor mijzelf een duidelijk beeld van de journalistieke organisatie waarvan ik straks voor drie maanden de nieuwsuitzendingen ga analyseren Taken van de NOS als onderdeel van de publieke omroep De publieke omroep is van en voor iedereen, overal en altijd. Dat is de slagzin van de publieke omroep, die te lezen is op het portal.omroep.nl, de website van de Nederlandse Publieke Omroep (NPO) en de Nederlandse Omroep Stichting (NOS). Het klinkt wat idealistisch, maar het is de rol die de Nederlandse publieke omroep heeft. De NOS is een journalistieke omroeporganisatie die deel uitmaakt van de publieke omroep. 17 De NOS is belast met het maken van programma s op het terrein van nieuws, sport, parlementaire verslaggeving en actuele gebeurtenissen. In het Mediabesluit 2008 (artikel 2) worden deze programma s verder uitgewerkt. 18 De NOS- programma's vloeien voort uit de wettelijke taak van de NOS, die is vastgelegd in de Mediawet. In de Mediawet staat voorgeschreven waaraan de publieke omroep (waaronder de NOS) moet voldoen bij haar media-aanbod. Hieronder volgt een aantal van die wettelijke taken: Publieke mediadiensten voldoen aan democratische, sociale en culturele behoeften van de Nederlandse samenleving door het aanbieden van media-aanbod dat: a. evenwichtig, pluriform, gevarieerd en kwalitatief hoogstaand is en zich tevens kenmerkt door een grote verscheidenheid naar vorm en inhoud; b. op evenwichtige wijze een beeld van de samenleving geeft en de pluriformiteit van onder de bevolking levende overtuigingen, opvattingen en interesses op maatschappelijk, cultureel en levensbeschouwelijk gebied weerspiegelt; c. gericht is op en een relevant bereik heeft onder zowel een breed en algemeen publiek, als bevolkings- en leeftijdgroepen van verschillende omvang en samenstelling met in het bijzonder aandacht voor kleine doelgroepen; d. onafhankelijk is van commerciële invloeden en, behoudens het bepaalde bij of krachtens de wet, van overheidsinvloeden; e. voldoet aan hoge journalistieke en professionele kwaliteitseisen; en 17 Op de site van de NOS wordt de NOS omschreven als een journalistieke omroeporganisatie. geraadpleegd op 30 maart 18 Mediabesluit 2008, geraadpleegd op: 30 maart

20 f. voor iedereen toegankelijk is. 19 Naast de hierboven genoemde algemene taken waaraan de publieke omroep moet voldoen, heeft de NOS ook nog een andere taak. De taak om publieke radio en televisie te verzorgen is opgedragen aan één concessiehouder, de NOS. Met de invoering van de concessiewet 20 in 2000, kreeg de NOS een concessie voor de hele publieke omroep, dus voor alle verschillende omroeporganisaties samen. De concessie houdt in, dat de publieke omroep tien jaar lang (van ) mag uitzenden op 3 televisie en 5 radio- zenders. De NOS moet er op toezien dat de omroepen- als concessiedeelnemers- voldoen aan de wettelijke taakopdracht om een kwalitatief hoogwaardige en gevarieerd programma-aanbod te verzorgen dat grote en kleine groepen binnen de Nederlandse bevolking bereikt. Over de wijze waarop de publieke omroep zijn taken vervult, legt de NOS verantwoording af in zijn concessiebeleidsplan (eenmalig, bij het verkrijgen van de tienjarige concessie in 2001) en in de meerjarenbegrotingen (jaarlijks). De NOS is belast met het toezicht houden op wat welke publieke omroep uitzendt (zenderprofilering). De NOS is bovendien aansprakelijk voor onafhankelijke programma s als het NOS- Journaal. Om de vijf jaar vindt er een evaluatie plaats door een visitatiecommissie om te bepalen of een omroepvereniging in het publieke bestel kan blijven Overheidsbeleid minderheden en media Het thema media en minderheden heeft de afgelopen decennia een belangrijke plaats gekregen in het overheidsbeleid. Vooral aan het eind van de jaren negentig werd er binnen het overheidsbeleid veel prioriteit gegeven aan het vergroten van een evenwichtige afspiegeling van de multiculturele samenleving in de media. De publieke omroep heeft de taak om een breed publiek aan te spreken en een evenwichtig beeld van de Nederlandse multiculturele samenleving te schetsen. In de concessiewet (2000) wordt dit beschreven als: Een publieke omroep die zichzelf serieus neemt, neemt ook de wensen en behoeften van de verschillende leeftijds- en bevolkingsgroepen binnen zijn publiek serieus. Oog hebben voor uiteenlopende ervaringen en perspectieven binnen de multiculturele samenleving is een voorwaarde voor verscheidenheid en kwaliteit in de programmering van de omroepen. (Bink, 2006, p.2) Hieronder volgt een korte historische overzicht van het mediabeleid van de overheid ten aanzien van minderheden in Nederland in de loop der jaren. Als bron heb ik hiervoor het historische overzicht die Suzanne Bink weergeeft in Media en minderheden in Nederland in het handboek Minderheden (2006) Zowel in de minderhedennota als de medianota wordt er aandacht geschonken aan de achterstandspositie van minderheden m.b.t. het gebruik maken van massamedia. Er wordt door de overheid gepleit voor speciale doelgroepprogramma s voor etnische minderheden die bestaan uit kunst- en cultuuruitingen en 19 Mediawet 2008, art geraadpleegd op: 30 maart Concessiewet 2000, geraadpleegd op: 30 maart