Wat houdt iemand gezond?

Transcriptie

1 Salutogenese Wat houdt iemand gezond? J. Nelissen, J. Degryse Samenvatting Salutogenese werd door Aaron Antonovsky in 1979 geïntroduceerd in een poging te verklaren wat mensen gezond houdt, in tegenstelling tot de klassieke zoektocht naar pathogene factoren. De positie van een persoon op het ziekte-gezondheidscontinuüm wordt bepaald aan de hand van het sense of coherence (SOC)- concept. Deze SOC omvat drie dimensies (coping, ziekte-inzicht en zingeving) en kan met gevalideerde vragenlijsten gemeten worden. Gezien het toenemend aantal chronische patiënten is het belangrijk om te investeren in een dergelijke holistische aanpak en aandacht te hebben voor ziektebeleving, ziekte-inzicht en psychosociale context. J. Nelissen is huisarts in opleiding aan de KU Leuven; J. Degryse is verbonden aan de KU Leuven, de UCL en de Mechnikov universiteit Sint-Petersburg. Correspondentie: Belangenvermenging: geen Nelissen J, Degryse J. Salutogenese. Wat houdt iemand gezond? Huisarts Nu 2015;44: Inleiding Salutogenese, afgeleid van het Latijnse salus (gezondheid) en genesis (oorsprong) of kortweg de oorsprong van gezondheid, is geïntroduceerd door Aaron Antonovsky in Het concept is gebaseerd op een observatie waarbij Israëlische vrouwen uit de concentratiekampen van de Tweede Wereldoorlog gezond bleven ondanks het vele lijden dat ze doorgemaakt hadden. Daarom benadrukt de salutogenesetheorie gezondheidsbevorderende factoren en niet de ziekteverwekkende oorzaken. 1-4 Met dit artikel willen we dit relatief onbekende model introduceren bij de huisarts en de praktische implicaties ervan illustreren. Vooral in de huidige en toekomstige gezondheidszorg, waar het aandeel van chronische patiënten alsmaar groeit, zou men meer aandacht moeten geven aan gezondheidsbevorderende en -onderhoudende factoren en niet alleen aan ziekmakende factoren. Gezondheidszorg: biomedisch en/of salutogenetisch? Biomedisch model (pathogenese) Het biomedisch model is nog steeds het best gekend in de huidige gezondheidszorg en wordt gekarakteriseerd door objectieve hypothesen en bewezen feiten. Ziektes worden gereduceerd tot het spaak lopen van biochemische processen in het lichaam; om een patiënt te genezen wordt gezocht naar behandelbare oorzaken. Hierbij is weinig of geen plaats voor de beleving van de patiënt. Concreet worden lichaam en geest als twee afzonderlijke entiteiten bekeken. De nadruk ligt in dit model op het identificeren en elimineren van negatieve stressoren, etiologieën en risicofactoren. 1-4 Salutogenetisch model (salutogenese) In het salutogenetisch model ligt de nadruk niet zozeer op wat iemand ziek maakt, maar wel op wat iemand gezond houdt (kader). Ziekte en gezondheid worden niet benaderd als twee statische en tegengestelde situaties, maar wel als twee polen op een continuüm waartussen iedere persoon constant fluctueert. Dit model gaat uit van dynamische concepten. Ieder gezond individu heeft verschillende pathogene factoren in zijn lichaam en omgekeerd zullen in een ziek lichaam steeds zelfhelende processen plaatsvinden. Het salutogenetisch model gaat uit van de kernvraag: Wat bepaalt iemands positie op dat ziekte-gezondheidscontinuüm? 1 De salutogenetische benadering is holistisch bedoeld en bekijkt het individu in zijn sociale en biografische context. Gezondheid wordt beïnvloed door allerlei (levens)omstandigheden (aanwezigheid van familiale of sociale steun, bepaalde karaktertrekken van de patiënt) omdat die het aanpassingsvermogen aan nieuwe omstandigheden zullen beïnvloeden. In dit model gaat dus meer aandacht naar psychosociale factoren. 1-4 Salutogenese in de HUISARTSENpraktijk Chronische aandoeningen Een huisarts volgt zijn patiënten en hun omgeving jarenlang op tijdens verschillende levensfasen. Hierdoor ontstaat een sterke arts-patiëntrelatie en krijgt de arts inzicht in de sociaalbiografische context en beleving van iedere patiënt. Het is vanuit dergelijk generalistisch karakter dat de huisartsgeneeskunde zich uitstekend leent tot een holistische aanpak en tot het identificeren en activeren van het salutogeen potentieel. Vooral chronische pathologieën worden vaak positief beïnvloed door levensstijlveranderingen zoals lichaamsbeweging, dieet, Ook zien we in deze patiëntengroep vaker aanvaardingsmoeilijkheden. Gezien het stijgende aandeel van chronische aandoeningen lijkt deze populatie de uitgelezen doelgroep om aandacht te hebben voor SOC (zie blz. 27). 4-6 Communicatiemodel Om dit alles te bereiken is er nood aan een gestructureerd communicatiemodel waarbij de nodige aandacht besteed wordt aan de oriëntatiefase. Welk denkkader hanteert de patiënt? Wat zijn de achterliggende waarden, verwachtingen en gezondheidsopvattingen? Waar hecht hij waarde aan, 26 Huisarts Nu januari-februari 2015; 44(1)

2 Sense Of Coherence (SOC) Definitie Om iemands positie op het ziekte-gezondheidscontinuüm te bepalen ontwikkelde Antonovsky het zogenaamde Sense of Coherence (SOC)-concept. SOC wordt voorgesteld als een globale oriëntatie die de mate uitdrukt waarin een individu een blijvend en dynamisch gevoel van vertrouwen heeft dat zowel zijn intern als extern milieu in zekere mate voorspelbaar zijn en dat er een hoge waarschijnlijkheid is dat alles in orde zal komen, zo goed als mogelijk verwacht kan worden. 1,5 Dit concept bestaat uit de volgende elementen: 2,4-6 Sense of comprehensibility (begrip): het vermogen van de persoon om te begrijpen wat de huidige situatie inhoudt (ziekte-inzicht), alsook de mate waarin hij de confronterende informatie gestructureerd, consistent en duidelijk vindt. Dit wordt ook de cognitieve dimensie van SOC genoemd. Sense of manageability (hanteerbaarheid): de mate waarin een persoon beschikbare hulpbronnen herkent en kan inschatten of ze voldoende zijn om de gestelde noden in te vullen, m.a.w. heeft de patiënt de mogelijkheden om met zijn huidige situatie te kunnen omgaan? Enerzijds omvat dit het vermogen om zelf invloed uit te oefenen op de situatie, anderzijds is het ook belangrijk of de patiënt de nodige vaardigheden aangeleerd heeft of eventueel hulpmiddelen kan aanspreken. Deze dimensie kan beschouwd worden als gedragsmatig of instrumenteel. Sense of meaningfulness (zingeving): de mate waarin een individu problemen eerder ziet als een uitdaging dan een last en het waard vindt energie erin te investeren. Dit beschrijft een motivationele dimensie. Sense of emotional closeness: er werd recent ook een mogelijke vierde SOCdimensie voorgesteld: emotionele verbondenheid of de mate waarin een persoon emotionele banden heeft met anderen en zich deel voelt van een gemeenschap. 7 Vragenlijst De SOC van een patiënt kan door een gevalideerde vragenlijst worden ingeschat. De patiënt scoort 29 vragen of stellingen op een schaal van één tot zeven (SOC-29). Elf items handelen over het aspect begrip, tien over hanteerbaarheid en acht over zingeving (zie vragenlijst). Er bestaat ook een verkorte vragenlijst waarin slechts dertien items gescoord moeten worden (SOC-13). 8 Na uitgebreid onderzoek werd besloten dat dergelijke scoreschalen waardevol en betrouwbaar zijn en multidimensioneel en -cultureel gebruikt kunnen worden. 5,6 Ook rapporteren verscheidene longitudinale studies een relatief hoge predictieve validiteit, wat men als voorspeller voor een positieve gezondheidsuitkomst op lange termijn kan beschouwen. 5,6,8-10 SOC-score De SOC-score zou vooral tijdens het eerste levensdecennium ontwikkeld worden en blijft relatief stabiel in de tijd, al wordt een lichte stijging in functie van de leeftijd beschreven. Bovendien bestaat er een sterke negatieve correlatie met angst en depressie en een positieve correlatie met optimisme en zelfvertrouwen. Zo zou een hogere score ook gepaard gaan met een hogere levenskwaliteit. Een randopmerking is dat vrouwen wat lager scoren dan mannen, hoewel dit eerder verklaard kan worden door sociale dan biologische factoren. 4-6,11 General resistance resources (GRR) Om iemands SOC te versterken is het belangrijk om general resistance resources (GRR) te identificeren en daarop in te spelen. 4,6 GRR zijn hulpbronnen die individuen kunnen aanspreken om een bepaalde situa tie de baas te kunnen. Deze kunnen zowel intern als extern (materieel of nietmaterieel), genetisch, constitutioneel, psychosociaal, van aard zijn. Dit gaat bijvoorbeeld om copingstrategieën, sociale steun, financiële middelen, culturele stabiliteit, religie, kennis, intelligentie, 4,6,11 Samenvatting Samengevat kunnen we SOC begrijpen als een vermogen om de situatie te begrijpen en ermee om te gaan door alle mogelijke aanwezige hulpmiddelen (GRR) te gebruiken. 12,13 Deze hulpmiddelen zijn individueel verschillend en kunnen veranderen gedurende de levensloop van een persoon. Door een hogere SOC te bereiken zal er ondanks stressperiodes een verschuiving kunnen plaatsvinden naar de gezondheidspool op het ziekte-gezondheidscontinuüm. Casus Veerle is een 40-jarige alleenstaande moeder van twee tieners en al jaren vaste patiënt in de praktijk. Sedert enige tijd heeft ze last van vermoeidheid, diffuse spierpijnen en een duidelijk beperkte inspanningscapaciteit. Verdere oppuntstelling levert de diagnose fibromyalgie op, waarvoor een medicamenteuze (symptomatische) behandeling wordt opgestart. Ondanks de initiële verbetering heeft Veerle nog steeds veel fysieke last en wordt ze belemmerd in haar dagelijkse bezigheden. Hierdoor voelt ze zich regelmatig neerslachtig. De huisarts kan enkele concrete interventies verrichten, die erop gericht zijn de GRR van deze patiënt te identificeren en optimaliseren en zo de SOC van deze patiënt te maximaliseren. Comprehensibility: in eerste instantie is het erg nuttig om het ziekte-inzicht te verhogen en te zorgen dat de patiënt realistische verwachtingen heeft. Dit kan onder meer door patiëntenfolders mee te geven en eventueel contact met lotgenoten in patiëntengroepen voor te stellen. Manageability: er kunnen ook stappen ondernomen worden om de ziektebelasting te minimaliseren en de bestaande copingstrategieën te optimaliseren, bijvoorbeeld oefentherapie, overschakelen op deeltijds werken en cognitieve gedragstherapie. De huisarts speelt hierbij een belangrijke rol als raadgever en tussenpersoon in het contact met andere zorgverleners. Meaningfulness: het is ook erg belangrijk om ervoor te zorgen dat de patiënt iets heeft om voor te leven. Zichzelf concrete en realistische doelen vooropstellen kan een belangrijke positieve drijfveer zijn. Ook hier heeft de huisarts invloed door deze punten aan te kaarten tijdens volgende consultaties en erop toe te zien dat de uitdagingen de draagkracht van de patiënte niet overschrijden. Emotional closeness: ten slotte kan de aanwezigheid van een (sterk) sociaal netwerk een grote steun zijn. De huisarts doet er goed aan dit onder de aandacht te brengen. Concrete voorstellen zijn bijvoorbeeld: contact versterken/hernieuwen met vriendinnen, familiebanden aanhalen, contact zoeken met lotgenoten, Huisarts Nu januari-februari 2015; 44(1) 27

3 waar kan hij steun uit putten? Wat is de impact van de aandoening op zijn dagelijks leven? Wat hindert de patiënt het meest om zich goed te voelen? Kortom: hoe kan de patiënt gemotiveerd worden om met al zijn capaciteiten de controle over zijn leven (terug) te krijgen en zo zijn gezondheid en welbevinden te bevorderen? 14 Deze vragen kunnen onder meer een beter zicht geven op de aanwezige copingstrategieën. Bovendien krijgt de arts een idee of er ondersteunende netwerken aanwezig zijn en of er contextuele aspecten (uit de voorgeschiedenis of de omgeving) zijn die bepaalde beslissingen beïnvloeden. Misschien weigert de patiënt een screeningsonderzoek omdat hij/zij iemand kent bij wie zo n onderzoek heeft geleid tot kankerdetectie en overlijden? Om correct op dergelijke weigeringen in te spelen is een grondig begrip van de beweegredenen van patiënten onontbeerlijk. Sleutelvragen De arts kan kwetsbare patiënten identificeren door hun SOC te evalueren aan de hand van de gevalideerde meetschalen (zie blz. 27). 3 De volgende stap is voorlichting over de pathologie om stigmatisatie te vermijden en betrokkenheid van de patiënt bij de behandeling te verhogen. Belangrijk is dat artsen inzicht hebben in het vermogen van een patiënt om met tegenslagen om te gaan en desondanks toch een kwaliteitsvol leven te leiden. Patiënten zijn zich immers niet altijd bewust van hun sterke kanten en op welke manier ze die kunnen inzetten bij het herstel. De arts coacht de patiënt om zijn sterke eigenschappen te herkennen en te gebruiken in plaats van zich te focussen op zijn ziekte. In de praktijk kan de arts dit bereiken door het stellen van sleutelvragen. 14 Deze vragen kunnen patiënten inzicht geven in hun sterke eigenschappen door hen te confronteren met eerder doorgemaakte moeilijke omstandigheden. Zo worden mogelijke hulpbronnen opgespoord, zoals zelfvertrouwen, sociale steun, ontspanning, financiële mogelijkheden, optimisme, opleiding, gebeurtenissen in de kindertijd, Eens deze geïdentificeerd zijn, kan worden gewerkt aan het activeren van deze hulpmiddelen, bijvoorbeeld de patiënt aanmoedigen om deel te nemen aan bepaalde sociale activiteiten of hem stimuleren om familiebanden aan te halen. Door deze vragen te stellen moet de patiënt het gevoel krijgen dat hij competent is om de problemen geassocieerd aan de ziekte zelf aan te pakken. Hij moet de ziekte als een uit daging Enkele sleutelvragen 12,14 We kunnen niet alleen over problemen praten. De meeste mensen hebben meerdere sterke kanten om een probleem te overwinnen. Wat zijn úw sterke kanten? Hebt u nog andere sterke eigenschappen die u helpen gezond te blijven? U hebt dit soort ongemakken en tegenslagen vast wel vaker gehad. Hoe bent u die vorige keer te boven ge komen? Welke van uw sterke kanten hebt u toen gebruikt? Kernpunten Het salutogenetisch concept brengt gezondheidsbevorderende invloeden meer onder de aandacht, naast de klassieke pathogene factoren. De huisarts kan dit implementeren door samen met de patiënt op zoek te gaan naar interne en externe hulpbronnen in zijn leven. Salutogenese kan een meerwaarde betekenen in de praktijk, zeker bij de opvolging van chronische patiënten en hun ziektebeleving. leren zien, die hij kan overwinnen. Op therapeutisch vlak weerspiegelt dit zich in een geïndividualiseerde doelgerichte behandeling. Zo kunnen richtlijnen aangepast worden aan de waarden, behoeftes, voorkeuren en copingstijl van de patiënt. Vaak hangt het succes van een behandeling sterk af van de houding en inspanningen van de patiënt zelf. 11 Salutogenese in de wetenschap Correlatie met psychische en fysieke gezondheid In de literatuur zijn weinig voorbeelden terug te vinden over de praktische implementatie van salutogenese. Toch zijn er enkele studies die het potentieel belang van SOC aantonen (zie blz. 27). Zo vond de prospectieve EPIC-Norfolk cohort study een associatie tussen een hoge SOC-score en een mortaliteitsreductie van 30% ongeacht de oorzaak. 15,16 De Helsinki heart study toonde aan dat in het hoogste SOC-kwintiel de incidentie van coronair hartlijden 25% lager was dan in het laagste SOC-kwintiel. 16,17 Een derde studie zag een associatie tussen een lage SOC en hoge prevalentie aan symptomen in een populatie van 50- tot 70-jarigen met een hoge prevalentie aan chronische ziekten. 16 In een Zuid-Afrikaanse studie werd eveneens een significante associatie aangetoond tussen zelfmanagement van essentiële hypertensie en SOC (ongeacht culturele verschillen). 18 Dit alles staaft de hypothese dat patiënten met een hogere SOC-score hun leven beter kunnen controleren, hulpbronnen kunnen identificeren en aanspreken, wat resulteert in een betere aanvaarding van hun ziekte en zelfredzaamheid. Anderzijds is een Zweedse studie er niet in geslaagd een directe relatie tussen hoge SOC-score en lage HbA1c-waarde aan te tonen bij patiënten met diabetes mellitus type Wel was er een sterk verband tussen de SOC-score, de HbA1c-waarde en het subjectief ingeschat niveau van gezondheid door de patiënt. Naarmate de patiënt zijn gezondheid hoger inschat, des te hoger is de SOC-score en des te lager is het HbA1c. Verschillende longitudinale studies bevestigen bovendien de positief voorspellende waarde van SOC op de kwaliteit van leven. 20 Samengevat zijn de psychologische aspecten van gezondheid en SOC sterk met elkaar gecorreleerd, maar is de relatie tussen SOC en fysieke gezondheid minder duidelijk. Toekomstig onderzoek Toch resten er nog enkele vragen waarvoor verder wetenschappelijk onderzoek nodig is. 28 Huisarts Nu januari-februari 2015; 44(1)

4 Hoewel studies hebben aangetoond dat de SOC-schaal een valide en betrouwbaar instrument is, is de kennis over de betekenis van een individuele SOC-score op een gegeven moment in de praktijk nog onvolledig en blijft de interpretatie van iemands positie op het ziekte-gezondheidscontinuüm moeilijk. Tevens dient nog verhelderd te worden wat nu net een normale SOC-waarde is en vanaf welk punt SOC zijn beschermende impact op de gezondheid verliest. Een ander probleem is de zwakke correlatie tussen SOC en fysieke gezondheid, hetgeen ook nog verder uitgewerkt dient te worden. Daarenboven blijft het uitbouwen van de praktische implicaties van deze salutogene oriëntatie een uitdaging. 2 Besluit De salutogenese verovert een eigen plaats in het biopsychosociaal model en is een veelbelovende en relevante theorie om gezondheidsbevorderend te werken in de huisartsgeneeskunde. Door middel van de juiste communicatietechnieken en de nodige kennis van de general resistance resources (GRR) kunnen artsen hun patiënten coachen in de richting van de gezondheidspool op het ziekte-gezondheidscontinuüm. Bovendien kan het salutogeen concept bijdragen tot een oplossing voor enkele reële problemen in onze huidige gezondheidszorg door de focus te verleggen van ziekteproces naar ziektebeleving. Dit biedt vooral een nieuwe invalshoek voor de aanpak van het steeds toenemend aantal chronische patiënten in onze samenleving. Literatuur 1 Bahrs O, Heim S, Kalitzkus V, et al. Salutogenesis in general practice: how to use the potential of doctor-patient-communication to promote health. In: Twohig PL, Kalitzkus, editors. Interdisciplinary perspectives on health, illness and disease. Amsterdam: Editions Rodopi; Eriksson M. Unravelling the mystery of salutogenesis. The evidence base of the salutogenic research as measured by Antonovsky s sense of coherence scale. 2 e druk. Turku, Finland: Åbo Akademi; Antonovsky A. Unraveling the mystery of health. How people manage stress and stay well. San Francisco, CA: Jossey-Bass; Lindström B, Eriksson M. Salutogenesis. J Epidemiol Community Health 2005;59: Antonovsky A. The structure and properties of the sense of coherence scale. Soc Sci Med 1993;36: Eriksson M, Lindström B. Validity of Antonovsky s sense of coherence scale: a systematic review. J Epidemiol Community Health 2005; 59: Sagy S, Antonovsky H. The development of the sense of coherence: a retrospective study of early life experiences in the family. Int J Aging Hum Dev 2000; 51: Togari T, Yamazaki Y, Nakayama K, Shimizu J. Development of a short version of the sense of coherence scale for population survey. J Epidemiol Community Health 2007;61: Antonovsky A. The sense of coherence: development of a research instrument. Newslett Res Rep Schwartz Res Center Behav Med 1983;1: Strümpfer DJ, Viviers MR, Gouws JF. Item-phrasing in Antonovsky s sense of coherence scale related to negative and positive affectivity. Pers Indiv Differ 1998;24: Moons P, Norekval TM. Is sense of coherence a pathway for improving the quality of life of patients who grow up with chronic diseases? A hypothesis. Eur J Cardiovasc Nurs 2006;5: Malterud K, Hollnagel H. Talking with women about personal health resources in general practice. Key questions in salutogenesis. Scand J Prim Health Care 1998;16: Hollnagel H, Malterud K, Witt K. Men s self-assessed personal health resources: approaching patients strong points in general practice. Fam Pract 2000;17: Dijkers F, Crul-Kelderhuis J. De andere kant van het spectrum. Medisch contact 2003;46: Flensborg-Madsen T, Ventegodt S, Merrick J. Sense of coherence and physical health. A review of previous findings. Scientific World Journal 2005;5: Surtees P, Wainwright N, Luben R, et al. Sence of coherence and mortality in men and women in EPIC-Norfolk United Kingdom prospective cohort study. Am J Epidemiol 2003;158: Lundberg O, Nyström P. Sence of coherence, social structure and health. Evidence from a population survey in Sweden. Eur J Public Health 1994;4: Botha KF, Du Plessis WF, Van Rooyen JM, Wissing MP. Biopsychosocial determinants of self-management in culturally diverse South African patients with essential hypertension. J Health Psychol 2002;7: Sandén-Eriksson B. Coping with type-2 diabetes: the role of sense of coherence compared with active management. J Adv Nurs 2000;31: Eriksson M, Lindström B. Antonovsky s sense of coherence scale and its relation with quality of life: a systematic review. J Epidemiol Community Health 2007;61: SOC-29 vragenlijst (in te vullen door de patiënt) Hieronder enkele vragen die handelen over diverse aspecten van uw leven. Voor elke vraag zijn er 7 antwoordmogelijkheden. Aan u het nummer te omcirkelen dat het best overeenkomt met uw antwoord. 1 en 7 zijn de extreme antwoorden. Voorbeeld Wanneer u met mensen spreekt, heeft u het gevoel dat zij u niet begrijpen? 1 (ik heb nooit dat gevoel) (ik heb altijd dat gevoel) Indien u effectief denkt dat u niet wordt begrepen, om cirkelt u de 7 (ik heb altijd dat gevoel). Tegenovergesteld, indien u dit gevoel nooit heeft, om cirkelt u de 1 (ik heb nooit dat gevoel). Indien u denkt dat u af en toe dit gevoel heeft, omcirkelt u antwoord 2 of 3. Indien u schat dat u dit gevoel toch vaak heeft, omcirkelt u antwoord 5 of 6. Indien u twijfelt, omcirkelt u de 4. Interpretatie De scores dienen opgeteld te worden met uitzondering van enkele items waarvoor een inversiescore berekend moet worden. Deze wordt bereikt door de aangeduide score van 8 af te trekken. De items waar deze inversie voor gedaan moet worden zijn 1, 3, 14, 16, 17, 18, 19, 22, 24, 25, 26. Een hoge score correleert met een sterkere sense of coherence en een adequate reactie op stressoren. Lagere scores zijn geassocieerd aan depressies, verminderde mentale gezondheid en angst. Aangepast overgenomen uit (1) Huisarts Nu januari-februari 2015; 44(1) 29

5 SOC-29 Vragenlijst (in te vullen door de patiënt) (vervolg) (aangepast overgenomen uit (2)) Comprehensibility items 1) Hoe vaak heeft u het gevoel dat mensen u niet begrijpen wanneer u met hen spreekt? 1 (nooit) (zeer vaak) 2) Denk aan de mensen waarmee u dagelijks in contact komt, behalve degenen met wie u zich het nauwst verbonden voelt. Hoe goed kent u de meesten van hen? 1 (ze voelen voor u aan als vreemden) (u kent ze zeer goed) 3) Hoe vaak is het in het verleden gebeurd dat u verrast was door het gedrag van mensen die u goed dacht te kennen? 1 (zeer zelden) (zeer vaak) 4) In de voorbije 10 jaar was uw leven: 1 (vol van veranderingen zonder uw medeweten) (consequent, volledig duidelijk wat er als volgende stap zou gebeuren) 5) Wanneer u voor een moeilijk probleem staat, is de keuze voor een oplossing: 1 (altijd verwarrend en moeilijk te vinden) (altijd volledig duidelijk) 6) Uw leven in de toekomst zal vermoedelijk als volgt zijn: 1 (vol onvoorspelbare veranderingen) (consequent, volledig duidelijk wat er als volgende zal gebeuren) 7) Wanneer iets gebeurd is, dan vond u over het algemeen dat: 1 (u het belang overschatte /onderschatte) (u de dingen in het juiste perspectief zag) 8) Het gevoel dat u in een ongewone situatie zit en u zelfs niet weet wat doen: 9) Zeer gemengde gevoelens en ideeën: 10) Het gevoel dat u geen duidelijk idee heeft over wat er gaat gebeuren: 11) Tegenstrijdige inwendige gevoelens: Manageability items 12) In het verleden, wanneer u iets moest doen dat afhing van samenwerking met anderen, had u het gevoel dat: 1 (er bijna geen mogelijkheid was om het gedaan te krijgen) (er een zeer grote mogelijkheid was om het gedaan te krijgen) 13) Is het gebeurd dat u teleurgesteld bent geweest door mensen op wie u rekende? 1 (ja, vaak) (nee, nooit) 14) Wat beschrijft het beste hoe u uw leven ziet: 1 (er is altijd een oplossing te vinden voor moeilijke dingen in het leven) (er is geen oplossing voor moeilijke dingen in het leven) 15) Wanneer er in het verleden iets onaangenaam gebeurde, was uw reactie: 1 ( jezelf blijven opvreten over dat) (zeggen OK, dat is dat, ik moet ermee leren leven en verder gaan) 16) Wanneer u iets doet dat u een goed gevoel geeft: 1 (is het zeker dat u zich verder goed zal voelen) (is het zeker dat er iets zal gebeuren om het goede gevoel te vernielen) 17) Denkt u dat er mensen zijn op wie u in de toekomst altijd zal kunnen rekenen? 1 (u bent zeker dat die er steeds zullen zijn) (twijfelachtig dat die er zullen zijn) 18) Veel mensen, zelfs degene met een sterke persoonlijkheid, voelen zich soms zeer triest in bepaalde situaties. Hoe vaak heeft u zich al zo gevoeld in het verleden? 1 (nooit) (zeer vaak) 19) Wanneer u denkt aan moeilijkheden met betrekking tot belangrijke aspecten in uw leven waarmee u waarschijnlijk geconfronteerd zal worden in de toekomst, heeft u het gevoel dat: 1 (u er altijd zal in slagen om de moeilijkheden te trotseren) (u er nooit in zal slagen de moeilijkheden te trotseren) 20) Gevoelens waarvan u niet zeker bent dat u ze onder controle kan houden: 21) Een gevoel dat u niet eerlijk behandeld wordt: Meaningfulness items 22) Het leven is: 1 (interessant) (volledig routine) 23) Tot op heden had uw leven: 1 (geen duidelijke doelen) (heel duidelijke doelen) 24) De meeste dingen die u zal ondernemen in de toekomst: 1 (zullen zeer fascinerend zijn) (zullen zeer saai zijn) 30 Huisarts Nu januari-februari 2015; 44(1)

6 25) Wanneer u nadenkt over uw leven, dan denkt u zeer vaak: 1 (hoe goed het voelt om te leven) (u vraagt uzelf af waarom u bestaat) 26) De dagdagelijkse dingen in het leven doen, is voor u: 1 (een bron van diep genot en voldoening) (een bron van verveling en saaiheid) 27) U anticipeert dat uw persoonlijk leven in de toekomst: 1 (volledig doel- en zinloos zal zijn) (volledig doel- en zinvol zal zijn) 29) Het gevoel dat er zeer weinig zin zit in uw dagdagelijke leven: Bronnen 1 Gana K, Garnier S. Latent structure of the sense of coherence scale in a French sample. Personality and Individual Differences 2001;31: Antonovsky A. The sense of coherence: Development of a research instrument. Newslett. Res. Rep Swartz research center for behavioral medicine, Tel Aviv University 1983;1: ) Het gevoel dat het u allemaal niet kan schelen wat er rondom u gebeurt: U kunt de SOC-29 vragenlijst en de ingekorte SOC-13 vragenlijst ook downloaden via onze website: Met volgende bedrijven en organisaties heeft Domus Medica vzw een partnership: Huisarts Nu januari-februari 2015; 44(1) 31