Speerpunt interculturalistie

Transcriptie

1 Speerpunt interculturalisatie 1/12 Speerpunt interculturalistie een verkenning

2 Speerpunt interculturalisatie 2/12 Speerpunt Interculturalisatie: een verkenning De veelkleurigheid van onze samenleving is een feit. Aanvankelijk ging het om de integratie van allochtonen, nu gaat het ook om de aanpassing van de Nederlandse samenleving aan de (toenemende) diversiteit van de bevolkingssamenstelling. Dit is de conclusie in recente nota s over interculturalisatie in de gezondheidszorg. De gezondheid en kwaliteit van leven van de gehele bevolking is de uitdaging voor de komende decennia. Stichting Pandora wil zich daarvoor inzetten. Bestuur en directie hebben in 2001 interculturalisatie tot speerpunt gemaakt. Er wordt nu veldonderzoek gedaan en een beleidsnota geschreven die binnenkort uitkomt. Maatschappelijke signalen en recente onderzoeken en beleidsnota s wijzen op de noodzaak om speciale aandacht te besteden aan de situatie van allochtonen die psychische of psychiatrische problemen hebben of hebben gehad. Hieronder geven we een kort overzicht van bevindingen en beleidsplannen. Interculturele geestelijke gezondheidszorg in de 21e eeuw Tot nu toe gevoerd beleid heeft onvoldoende oplossingen geboden. Er zijn organisaties en individuen die in de geestelijke gezondheidszorg en op breder maatschappelijk terrein al jarenlang gerichte ervaring en kennis hebben opgedaan met het werken met allochtonen met psychische problemen. Zij hebben onvoldoende structurele invloed gehad op het beleid en hun kennis is niet verspreid in het veld. Recent zijn beleidsinitiatieven ontwikkeld door de Raad voor de Volksgezondheid en Zorg (RVZ), het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS), en GGZ Nederland voor een structurele en ingrijpende aanpak van interculturalisatie in de geestelijke gezondheidszorg. Implementatie en uitwerking staan nog in de kinderschoenen. De Raad voor de Volksgezondheid en Zorg schreef in haar advies Interculturalisatie van de gezondheidszorg in juli : [dat] de kwaliteit, toegankelijkheid en effectiviteit van de zorg aan allochtonen slechter is dan het geval is bij autochtonen. Zo gaan allochtonen vaker naar de huisarts, duren hun consulten korter, worden hun klachten vaak niet herkend en krijgen zij vaker medicijnen voorgeschreven. Uit onderzoek blijkt dat allochtonen vaak onbekend zijn met de inrichting en werkwijze van de Nederlandse gezondheidszorg, er de weg niet kunnen vinden of aan het verkeerde adres zijn met hun gezondheidsprobleem. Veelal zijn de problemen terug te voeren op een slecht verlopende communicatie tussen hulpverlener en patiënt. De wijze waarop patiënten en cliënten hun ziekte beleven en uiten, evenals hun opvattingen over de behandeling ervan kunnen sterk uiteenlopen en staan soms haaks op de opvattingen van zorgverleners. Uit het adviesrapport van de Raad blijkt dat het zorgaanbod ondanks vele goede initiatieven nog steeds onvoldoende is afgestemd op de zorgvraag van allochtone patiënten. Dat blijkt uit een slechtere gezondheidstoestand, soms grote 1 Zie ook themanummer Migrantenstudies (Gezondheidszorg in de multiculturele samenleving) geschreven door Alies Struis en Sawitri Saharso. Dr. Alies Struijs is ethicus en als adviseur werkzaam bij de Raad voor Volksgezondheid en Zorg te Zoetermeer. Zij was projectleider van het RVZ-advies Interculturalisatie van de gezondheidszorg en coauteur van de achtergrondstudie Allochtone cliënten en geestelijke gezondheidszorg, die in samenwerking met het Trimbos-instituut werd uitgebracht naast het advies. Dr. Sawitri Saharso is socioloog en universitair docent bij de Vrije Universiteit (Amsterdam), afdeling Sociologie.

3 Speerpunt interculturalisatie 3/12 verschillen in het zorggebruik tussen allochtone en autochtone patiënten en cliënten, problemen bij de herkenning van de klacht, verkeerde doorverwijzingen en behandelingen. Ook sluiten methoden van intake, diagnostiek en behandelwijze vaak niet aan bij de zorgvraag van de allochtonen. Communicatieproblemen, taal-, cultuur-, moraal- en religieverschillen spelen een rol. Deze problemen komen voor in het hele veld van de gezondheidszorg, maar vooral in de huisartsenzorg, bij de snelgroeiende groep oudere allochtonen, de allochtone patiënten in de geestelijke gezondheidszorg (GGZ) en in de (verstandelijke) gehandicaptenzorg. Stevenen we af op een etnische tweedeling in de gezondheidszorg? Op 13 september j.l. organiseerde Migrantenstudies in samenwerking met De Balie, de Raad voor de Volksgezondheid en Zorg (RVZ) en het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) naar aanleiding van het verschijnen van het themanummer Gezondheidszorg in de multiculturele samenleving (juni 2001) een debat met als thema Etnische tweedeling in de gezondheidszorg?. Stevenen we af op een etnische tweedeling in de gezondheidszorg? En hoe kunnen succesvolle initiatieven met interculturele gezondheidszorg structureel gemaakt worden om dit te voorkomen? GGZ Nederland wijst er in haar Actieplan interculturalisatie 2001 op dat in de Beleidsvisie van het Ministerie van VWS enige aandacht voor interculturalisatie ontbrak. Het ministerie van VWS heeft toegezegd middels het RVZ-advies te voorzien in deze omissie. De visie die in de Beleidsvisie van VWS wordt gepresenteerd, sluit aan bij de gangbare praktijk van wetenschappelijk onderzoek waarin allochtonen in de regel op basis van onderzoekstechnische of methodische argumenten worden geëxcludeerd, en bij de gangbare praktijk van de GGZ waarin sprake is van standaardisatie, uniformering en protocollering. In het streven naar evidence based behandelprotocollen, richtlijnen en zorgprogramma s is aandacht voor allochtone hulpvragers en voor een interculturele werkwijze echter eerder uitzondering dan regel. Interculturalisatie van het primaire proces van zorgverlening vraagt om specifieke aandacht voor de bijzondere stressoren in het leven van een migrant of vluchteling (Van Dijk et al, 2000). Inzet overheid interculturalisatie gezondheidszorg Het kabinet wil de komende jaren een nieuwe en krachtige impuls geven aan de interculturalisatie van de zorg. Dit schrijft het kabinet op 10 november 2000 in reactie op het RVZ-advies Interculturalisatie van de gezondheidszorg. De Minister van VWS heeft een projectorganisatie ingesteld die de komende jaren het interculturaliseren van de gezondheidszorg moet bevorderen. Zij zal aanbevelingen van de RVZ gaat uitvoeren, onder andere op het terrein van de positie van allochtone zorgconsumenten, opleidingen, arbeidsmarkt en de geestelijke gezondheidszorg. Minister Borst heeft voor de komende vier jaar 6 miljoen beschikbaar gesteld voor onderzoek en monitoring. In het kabinetsstandpunt ten aanzien van het RVZ-advies schrijft de minister:

4 Speerpunt interculturalisatie 4/12 Eén van de pijlers van mijn beleid is het maken van aanbodgerichte naar vraaggerichte zorg. Interculturalisatie van de zorg kan niet zonder de inbreng van allochtone zorgvragers zelf. Hun positie en inbreng wil ik versterken. In haar advies Interculturalisatie van de gezondheidszorg (juli 2000) schrijft de Raad voor de Volksgezondheid & Zorg: Het interculturalisatieproces in de gezondheidszorg is tot nu toe te veel blijven hangen in een sfeer van tijdelijkheid en vrijblijvendheid. Het permanente karakter en de urgentie van de problemen zijn bij de overheid en het veld onvoldoende doorgedrongen en hebben tot nu toe te weinig geleid tot doeltreffende en structurele maatregelen. De Raad staat op het standpunt dat de tijd van vrijblijvende en tijdelijke oplossingen voorbij is. Een krachtdadig en samenhangend interculturalisatiebeleid is nodig om tekorten in het zorgaanbod en de zorgopleidingen structureel, integraal en permanent aan te pakken. De Raad kiest hierbij voor een benadering van zorg op maat. Aandachtspunten Stichting Pandora Stichting Pandora onderstreept al jaren het belang van zorg op maat en de keerzijde van protocolleren en standaardiseren. Bij interculturalisatie is dit een extra knelpunt: Interculturalisatie van het primaire proces van zorgverlening vraagt om specifieke aandacht voor de bijzondere stressoren in het leven van een migrant of vluchteling (Van Dijk et al, 2000). Stichting Pandora benadrukt het belang om ook bij besluitvorming en implementatie betreffende de nieuwe wet- en regelgeving op het gebied van ziekteverzuim en WAO rekening te houden met het belang van zorg op maat en de noodzakelijke specifieke aandacht. Met name het geamendeerde Wetsvoorstel verbetering Poortwachter vereist in dit verband een kritische analyse. Het begrip interculturalisatie De Raad voor de Volksgezondheid & Zorg stelt in haar advies Allochtone cliënten en geestelijke gezondheidszorg (juli 2000): Uit de literatuurstudie blijkt dat er geen eenduidige en samenhangende visie bestaat over de betekenis en de reikwijdte van het begrip interculturalisatie. Zo weten managers en andere leidinggevenden van instellingen vaak niet wat ze met een interculturalisatiebeleid moeten nastreven of welke consequenties een dergelijk beleid heeft voor het bestaande aanbod. Ondanks talrijke initiatieven en een behoorlijke stroom literatuur ontbreekt het aan een samenhangende visie op interculturalisatiebeleid. Een onvoldoende voor interculturalisatie, het rapport dat het Trimbos-instituut en het Nederlands Centrum Buitenlanders juni 2001 publiceerden in opdracht van GGZ- Nederland n.a.v. een quick scan bij alle lidinstellingen voor de geestelijke gezondheidszorg en verslavingszorg, zegt onder meer: Het begrip interculturalisatie staat voor sociaal-culturele aanpassingen aan de veranderende samenstelling van de bevolking. Anders gezegd, interculturalisatie

5 Speerpunt interculturalisatie 5/12 is het proces waarin structuren, instituties, omgangsvormen, normen en waarden veranderen, of worden aangepast, aan de multi-etnische c.q. multiculturele samenstelling van de bevolking. Dit proces raakt de laatste jaren, gegeven het toenemende aandeel van allochtonen in de bevolking, in een stroomversnelling. Allochtonen zijn, conform de Wetenschappelijke Raad voor het regeringsbeleid, alle personen: ( ) die zich komend van elders in Nederland hebben gevestigd en hun nakomelingen tot in de derde generatie, voor zover deze laatsten zich als allochtoon wensen te beschouwen (WRR, 1989). Deze groep bestaat uit mensen met een westerse culturele achtergrond en uit mensen met een niet-westerse culturele achtergrond. Bij interculturalisatieprocessen betreft het voornamelijk de tweede groep. Daarbij ging aanvankelijk de meeste aandacht uit naar de belangrijkste etnische minderheidsgroepen in Nederland, dat wil zeggen mensen van Surinaamse, Antilliaanse, Turkse en Marokkaanse origine. Met de migratie van de afgelopen jaren wordt de etnisch-culturele diversiteit van de allochtone bevolking nog aanzienlijk groter. Zoals de WRR al in 1989 opmerkte, kan migratie niet meer worden beschouwd als een tijdelijke, noch als een reversibele ontwikkeling. De WRR schrijft: Terwijl de raad in 1979 adviseerde de aanwezigheid van de immigranten in beginsel als blijvend te beschouwen, verwacht hij nu dat tevens de immigratie zelve blijvend is, ook bij handhaving van het huidige restrictieve toelatingsbeleid. Deze verwachting maakt het noodzakelijk de gevolgen van de immigratie positief te doen uitvallen, zowel voor de individuele immigrant en zijn of haar nakomelingen als voor de samenleving als geheel. In dit laatste ligt de ideologische omslag besloten dat de samenleving, en dus ook de gezondheidszorg als onderdeel daarvan, niet zozeer iets-moet-doenvoor-migranten, maar zich fundamenteel zou moeten bezinnen op een blijvend multiculturele bevolking. Alies Struijs en en Sawitri Saharso schrijven in het themanummer Gezondheidszorg in de multiculturele samenleving van Migrantenstudies: Terwijl met integratie de volwaardige deelname van migranten aan (de instituties van) de samenleving wordt bedoeld, ligt bij de interculturalisatie het accent op het proces van het cultuurgevoelig maken van de [GGZ-]organisatie. Cultuurgevoelig maken betekent erkenning van culturele verschillen en van eigen identiteit en bereid zijn door aanpassingen in de organisatie daarmee rekening te houden. Een interculturele organisatie is in staat in te spelen op verschillende cultuurbepaalde verwachtingspatronen die bestaan in de relevante omgeving van de organisatie. Idealiter leidt interculturalisatie dus tot een toename van integratie: instellingen houden door aanpassingen in hun werkwijze meer rekening met migranten, waardoor deze vaker gebruikmaken van de diensten van deze instellingen. In de Verenigde Staten spreekt men in dit verband van diversity management en de middelen om dat te bereiken heten diversity management tools. Ook in Nederland wordt steeds vaker gesproken van diversiteitsbeleid. Diversiteitsbeleid is beleid waarin de verscheidenheid in identiteit van burgers wordt erkend en ruimte krijgt. Identiteit heeft dan niet alleen betrekking op culturele verschillen, maar ook op bijvoorbeeld religieuze en seksespecifieke verschillen. Interculturaliseren en (cultureel) diversiteitsbeleid zijn niet altijd goed te scheiden en worden veelal door elkaar gebruikt. De Raad voor de Volksgezondheid & Zorg gaat in haar achtergrondstudie Allochtone cliënten en geestelijke gezondheidszorg (juli 2000) nader in op het begrip interculturalisatie en op belemmerende factoren bij het doorvoeren van interculturalisatie:

6 Speerpunt interculturalisatie 6/12 *Dat zijn o.a. meningsverschillen over de wijze waarop de gezondheidszorg zich dient aan te passen aan de verscheidenheid van etnisch-culturele zorgvragers. De verschillen in visie hangen samen met een verschillende visie op cultuur als bepalende factor in de zorgverlening. *Behalve een gebrek aan een eenduidige visie bestaat er ook en dit geldt zeker voor de opleidingen weerstand tegen interculturalisatie (Ingleby, 1999). Het vereist immers herbezinning en herijking van uitgangspunten en dat vraagt prioriteit en tijdsinvestering. Interculturalisatie betekent soms ingrijpende herziening van vanzelfsprekende uitgangspunten en behandelwijzen. En dat brengt onzekerheden en weerstanden met zich mee, hobbels die niet iedere organisatie kan of wil nemen. *Een andere tegenkracht is de tendens binnen de GGZ productiegericht te werken, waardoor immateriële zaken buiten de aandacht vallen (Knipscheer en Kleber, 1997; May, 1999). Ook protocollering, standaardisering en een evidencebased benadering zijn ontwikkelingen die interculturalisatie van de GGZ tegenwerken. Etnocentrische betekenisgeving aan problemen van geestelijke gezondheid In de achtergrondstudie bij het advies van de RVZ signaleren Struijs & Wennink (2000): Het gebrek aan een samenhangend beleid hangt ook samen met gebrek aan een gezamenlijk gedeelde visie over wat interculturele psychiatrie moet zijn. De notitie Stimulering Allochtonenbeleid GGZ (1999) van GGZ Nederland wijst o.a. op: *De gangbare Westerse (lees: Angelsaksische) betekenisgeving aan GGZproblemen, sluit niet aan bij de beleving daarvan bij verscheidene allochtone bevolkingsgroepen. Allochtone bevolkingsgroepen verschillen daarin ook onderling. * De gangbare (seculiere) organisatie van (de onderdelen van) de (geestelijke gezondheids)zorg sluit niet aan bij de behoeften van allochtone hulpvragers. Vaak is er sprake van een cumulatie van (gezondheids)problemen die een integrale hulpverlening vereist. GGZ Nederland: interculturalisatie als beleidsprioriteit GGZ Nederland heeft interculturalisatie (desondanks) als beleidsprioriteit gedefinieerd en heeft tot een continue beleidsmatige aanpak besloten. Door middel van het Actieplan interculturalisatie 2001 wil GGZ Nederland de interculturalisatie het bieden van klantgerichte zorg in een multiculturele samenleving van de sector op een hoger plan brengen. De noodzaak voor een integraal en meerjaren actieplan voor de interculturalisatie van de GGZ wordt ingegeven door de voortdurende achterstand in de gezondheid, GGZ-gebruik en drop-out onder allochtonen in vergelijking met autochtonen. Dit terwijl de bevolkingssamenstelling in toenemende mate multicultureel is en wordt. Er is dan ook dringend behoefte aan structurele maatregelen in plaats van kortstondige initiatieven, aan pro-actief in plaats van reactief beleid, zoals ook de RVZ in haar advies scherp verwoord. Stichting Pandora is van mening is dat lang niet alle problemen van mensen met psychische en/of psychiatrische problemen binnen de GGZ moeten worden opgelost en dat ondergebruik op zich niet ernstig is, maar wél als mensen hulp nodig hebben en die niet krijgen of kunnen vinden of als zij onvoldoende aansluiting vinden. De structurele aanpak van GGZ Nederland vinden we dan ook van groot belang. We wijzen er echter

7 Speerpunt interculturalisatie 7/12 wel op dat de implementatie van de plannen daarbij uiteraard cruciaal is. Wat zijn de waarborgen daarbij voor de (allochtone) zwakkere groep dat de kwaliteit van zorg op pijl wordt gehouden? Belangrijk element in de geformuleerde GGZ-brede visie op interculturalisatie is: de noodzaak tot een paradigmaverschuiving waarin niet langer de inpassing van de allochtone cliënt in het bestaande GGZ-aanbod centraal staat, maar de aanpassing van de GGZ aan de multiculturele samenleving, waarin zij haar maatschappelijke verantwoordelijkheid draagt om gelijkwaardigheid van zorg te garanderen voor alle (potentiële) cliënten van de GGZ. Hoewel deze paradigmaverschuiving de enige juiste en duurzame basis vormt voor de GGZ in de 21 ste eeuw, dwingt de realiteit tot pragmatisch idealisme. De realiteit laat een weinig hoopvol beeld zien. Uit de Trimbos-studie in het kader van het RVZ-advies blijkt een laag bereik van de GGZ onder allochtonen, een relatief groot aantal eenmalige contacten en hoge drop-out en het vaak late tijdstip waarop allochtonen in zorg komen met relatief ernstige problematiek. Deze gegevens vormen een duidelijk signaal dat de adequaatheid van het aanbod ter discussie dient te worden gesteld. Gezien de gedifferentieerdheid in zorggebruik tussen en binnen etnische groepen en de verschillen in interculturalisatiebeleid tussen instellingen en circuits en deelsectoren in de GGZ, dient er sprake te zijn van een gedifferentieerd zorg- en interculturalisatiebeleid geënt op vraagsturing en risicogroepenbeleid. Diversiteit als organisatieprincipe: GGZ Nederland pleit voor Diversiteit als organisatieprincipe en beoogt een tweesporenbeleid om de GGZ wat betreft toegankelijkheid en kwaliteit toe te rusten op haar potentieel multiculturele cliënten- en personeelssamenstelling: *Bottom-up benadering: de empowerment (vergroten zeggenschap en coping vermogen) van allochtonen (cliënten en personeel) via cultuurspecifieke zorginitiatieven, laagdrempelige zorg, inzet van voorlichters in eigen taal en cultuur en van allochtone intermediairen, alsmede het stimuleren en ondersteunen van de instroom, doorstroom en het behoud van allochtoon personeel. *Top-down benadering: het etniciteits- en cultuurintensiever maken van het management, het scheppen van een open organisatiecultuur waarin etnischculturele diversiteit wordt ervaren als kwaliteitskenmerk en interculturalisatie wordt opgenomen in de reguliere beleidscyclus. Hiervoor is een integrale benadering nodig, waarin structurele beleidsaandacht is voor de onderdelen: zorginnovatie/primaire proces, cliëntenbeleid, intercultureel management, deskundigheidsbevordering, personeelsbeleid, preventie en externe samenwerking, registratie en onderzoek, en accommodatiebeleid. Investeren in cliëntenbeleid: Het Actieplan interculturalisatie/implementatievoorstel 2001 constateert dat gezocht moet worden naar wegen om het GGZ-aanbod beter te laten aansluiten bij de vraag van allochtone cliënten, met name wat betreft de betekenisverlening door allochtone cliënten aan omstandigheden, klachten en problemen. Probleem daarbij is het ontbreken van allochtonen in cliëntenraden, regionale cliënten- en patiëntenplatforms en patiëntenorganisaties. Daarbij ontbreekt het aan gegevens over zorgbehoeften en -

8 Speerpunt interculturalisatie 8/12 vraag van allochtone cliënten, staan communicatieproblemen een effectieve behandelrelatie in de weg en is de procedure en organisatie van het GGZ-aanbod veelal niet afgestemd op het gebruik van allochtone cliënten. De RVZ kiest in haar advies Interculturalisatie van de gezondheidszorg voor een benadering van zorg op maat en vraaggestuurde zorg (p.66) en verwijst naar zijn aanbevelingen in het advies: -vergroten van de keuzemogelijkheden van patiënten -verbeteren van de informatievoorzieningen aan patiënten -meer vraagsturing in de aanbodregulering -betere afstemming tussen de stelsels Verplichting tot concrete resultaten: In het kader van de beleidsontwikkeling beoogt GGZ Nederland een convenant af te sluiten met het Ministerie van VWS, waarin GGZ Nederland en haar leden zich verplichten concreet omschreven resultaten te boeken in het interculturalisatiebeleid van de GGZ en verslavingszorg de komende 3 jaar. Er zullen studiedagen interculturalisatie naar GGZcircuits worden georganiseerd (Jeugdzorg, Volwassenzorg Kort, Volwassenenzorg Lang, Verslavingszorg, Forensische Psychiatrie en Ouderenzorg). Deskundigheidsbevordering maakt een essentieel onderdeel uit van intercultureel management, inclusief personeelsbeleid en initiatieven op het gebied van zorginnovatie. Bij- en nascholing ( education permanente ) van hulpverleners, managers, kwaliteits- en personeelsfunctionarissen zijn aandachtspunt evenals de interculturalisatie van de opleidingen. Kwaliteit van de zorg vanuit patiëntenperspectief Marc Bruijnzeels 2 in het themanummer van Migrantenstudies over de multiculturele huisartspraktijk: Voor de kwaliteit van de zorg bezien vanuit het patiëntenperspectief is een meetinstrument ontwikkeld (El Fakiri e.a., 2000). Tijdens de ontwikkeling van het instrument bleek dat allochtone groepen, net als de autochtonen, het meeste belang hechten aan bejegeningsaspecten en een duidelijke uitleg wensen over de therapie, vooral over medicatie. In aanvulling daarop is een aantal etnisch specifieke kenmerken van belang zoals geen vooroordelen hebben en rekening houden met taalproblemen. Dit geldt met name voor Turken en Marokkanen. Allochtone patiënten zijn overwegend positief gestemd over de huisarts, hoewel meer dan 25 procent van de allochtonen aangeeft dat de huisarts onvoldoende tijd voor hen neemt en meer dan 40 procent meer uitleg wenst over medicijngebruik. Een belangrijke bedreiging voor de kwaliteit van de huisartsenzorg zijn de communicatieproblemen tussen huisarts en patiënt. Over verschillen in verstrekte zorg door de huisarts zijn enige gegevens beschikbaar. Zo laten Weide en Foets (1997) zien aan de hand van door de huisarts gerapporteerde gegevens dat de huisarts Turken en Marokkanen minder vaak voorlicht dan Nederlanders en dat er met Marokkanen minder vaak een therapeuthisch gesprek wordt gevoerd. Wel wordt vaker medicatie voorgeschreven in consulten met allochtonen. 2 Dr. Marc A. Bruijnzeels is politicoloog, werkzaam als universitair docent sociaal-medische wetenschappen aan het Instituut Beleid & Management Gezondheidszorg, Erasmus Universiteit Rotterdam en wetenschappelijk coördinator van het onderzoeksprogramma Cultuur en gezondheid van ZorgOnderzoek Nederland (ZON)/NWO- Medische Wetenschappen.

9 Speerpunt interculturalisatie 9/12 Samengevat: Slechte communicatie heeft ook invloed op slechte therapietrouw en slecht innemen van medicijnen. Wederzijds onbegrip is niet alleen een taalprobleem, het gaat om dieperliggende oorzaken van problematische interactie. Patiënten voelen zich dikwijls niet serieus genomen door de huisarts.de huisarts wil de door hem gepercipieerde (vaak psychische of sociale) oorzaak van de somatische klachten aanpakken, terwijl de patiënt verlichting van de somatische klacht wil. Alies Struijs in Migrantenstudies in het hoofdstuk Interculturele zorg: andere vorm of andere norm? : Interpretaties van klachten verschillen vaak per cultuur. En zo lopen de meningen soms ook sterk uiteen over de vraag per cultuur. En zo lopen de meningen soms ook erg uiteen over de vraag wat de beste behandelwijze is. In Westerse termen wordt schizofrenie bijvoorbeeld uitgelegd als een biologische verstoring in de hersenen die ongeneeslijk is. Bij een confrontatie met een naar hun opvatting eenzijdige Westerse benadering zoeken sommige allochtone patiënten (eerder dan autochtone patiënten) hun heil bij traditionele genezers en, naar blijkt, niet altijd zonder succes (Van Meekeren, z.j.). De geneeswijzen die van huis uit bekend zijn, wekken soms meer vertrouwen en baten soms meer dan behandelwijzen die hier gebruikelijk zijn. Zowel behandelwijzen die hier gangbaar zijn als de reactie van de patiënt of cliënt hierop zijn (mede)bepaald door culturele factoren. Diagnostiek: De wijze waarop in Nederland met symptomen en diagnostiek wordt omgegaan, is niet altijd in overeenstemming met wat patiënten vanuit hun eigen cultuur kennen. Valkuilen bij de transculturele diagnostiek van psychische stoornissen vormen de te snelle etnocentrische interpretaties. Zo kan wat in Westers opzicht een stoornis lijkt, volgens de cultuur van de ander heel goed binnen de grenzen van het normale vallen. En anderzijds, wat gemeengoed lijkt, kan in een andere cultuur op een stoornis berusten. Stichting Pandora signaleert in dit verband dat (ex-) psychiatrische patiënten de diagnoserichtlijnen zoals aangegeven in DSM 4 in de praktijk vaak Zie ook themanummer Migrantenstudies (Gezondheidszorg in de multiculturele samenleving) geschreven door Alies Struis en Sawitri Saharso. Dr. Alies Struijs is ethicus en als adviseur werkzaam bij de Raad voor Volksgezondheid en Zorg te Zoetermeer. Zij was projectleider van het RVZadvies Interculturalisatie van de gezondheidszorg en coauteur van de achtergrondstudie Allochtone cliënten en geestelijke gezondheidszorg, die in samenwerking met het Trimbos-instituut werd uitgebracht naast het advies. Dr. Sawitri Saharso is socioloog en universitair docent bij de Vrije Universiteit (Amsterdam), afdeling Sociologie. als beperkt ervaren. Mensen krijgen verschillende labels: meervoudige diagnoses, of steeds wisselende diagnoses. Dit is een belangrijk, algemeen patiëntenthema dat voor allochtone mensen bovendien nog vanuit een transcultureel perspectief bekeken moet worden. Psychologische tests en diagnostiek bij allochtonen De validiteit en betrouwbaarheid van de bestaande tests en het beoordelen daarvan in sectoren als het onderwijs, de arbeidsmarkt en de (geestelijke) gezondheidszorg blijkt ontoereikend te zijn. De moeilijkheidsgraad van indicatiestelling en diagnose bij psychische problemen wordt gecompliceerd bij andere culturele achtergronden, mindere beheersing van Nederlandse taal en begrippenkader.

10 Speerpunt interculturalisatie 10/12 Onlangs promoveerde Remko van den Berg 3 op het onderwerp Psychologisch onderzoek in een multiculturele samenleving. Taalbeheersing, de mate waarin allochtonen Nederlands onderwijs gevolgd hebben en hoe lang ze in Nederland zijn, blijken een cruciale rol te spelen bij de scores. Sommige tests zijn ronduit etnocentrisch. Van den Berg concludeert o.a. dat de bestaande algemeen gebruikte psychologische instrumenten dringend moeten worden onderzocht op bruikbaarheid bij allochtoonetnische groepen. Het gebruik van instrumenten die niet zijn onderzocht kan immers leiden tot het onterecht afwijzen van geschikte allochtone kandidaten in selectieprocedures. Op 28/9/2001 organiseerden de sectie Interculturalisatie van het Nederlands Instituut van Psychologen (NIP) en het Landelijk Bureau ter bestrijding van Rassendiscriminatie (LBR)een congres over kwaliteit van test en testresearch. Zij hielden zich al eerder met dit onderwerp bezig. In 1990 stelden zij een onderzoekscommissie in die rapporteerde dat (door hen gescreende) psychologische tests voor selectie voor opleiding en beroep beperkt toepasbaar zijn bij allochtonen. Revisie werd aanbevolen vanwege de etnocentrische inhoud. Stichting Pandora is van mening dat de positieproblemen op de arbeidsmarkt van allochtone mensen die psychische en/of psychiatrische problemen hebben of hebben gehad extra aandacht en ondersteuning verdienen. Positie allochtone cliënten en bijdrage cliëntenorganisaties Over allochtone cliënten is onvoldoende bekend, zeggen onderzoekers. Zij zijn niet georganiseerd en zijn niet vertegenwoordigd in bestaande patiëntenorganisaties, een enkeling daargelaten. Er zijn wel maatschappelijke initiatieven van allochtonen waarbij psychische problematiek soms aan de orde komt, zoals o.a. bij de vrouwentelefoons en bij migrantenorganisaties en migrantengemeenschappen. Toch is Stichting Pandora wel een aantal (prille) initiatieven tegengekomen voor allochtone patiëntenorganisaties en -platforms. Pandorabestuurslid Jenny Clemencia wijst op de schroom onder allochtonen om zich te profileren en te organiseren als psychiatrisch patiënt: Een Nederlander kan eerder zeggen: ik ben een tijd psychiatrisch patiënt geweest dan een allochtoon; die ziet dat als een taboe. Niemand wil gek zijn of dat iemand van de familie dat is, niemand wil het zien of erkennen. Het is een schande, een taboe, iets wat je moet verbergen. Het is een sterk stigma terwijl heel veel mensen worstelen met geestelijke gezondheid en veel allochtonen te maken hebben met een opeenstapeling van problemen. Het is als allochtoon moeilijk je plaats te vinden in de maatschappij en in de hulpverlening, zeker als je psychische of psychiatrische problemen hebt. Veel psychiaters en hulpverleners doen onvoldoende pogingen te begrijpen wat er aan de hand is. Mensen worden opgenomen omdat ze een vreemd gedrag vertonen, vervolgens gebeurt er vaak bijna niets, je wordt met medicijnen kalm gehouden (in sommige gevallen platgespoten) en veel verder gaat de hulp vaak niet, er is zelfs geen goede diagnose. Voor gewone Nederlanders is de samenleving al gecompliceerd, veel autochtone Nederlanders houden dat niet bij, maar veel migranten die worden geconfronteerd met regelgeving en wetten worden er gek van. Je kent de taal niet, de spelregels en de codes niet en loopt voortdurend met je kop tegen de muur.aan taal en communicatie ontbreekt heel veel. 3 Van den Berg is directeur van het Nederlands Onderzoekscentrum Arbeidsmarkt en Allochtonen, verbonden aan de afdeling Arbeids- & Organisatiepsychologie aan de Vrije Universiteit.

11 Speerpunt interculturalisatie 11/12 Stichting Pacemaker in Global Health in Amsterdam is een organisatie die zich inzet om allochtonen meer bij de zorg te betrekken. In een interview in Mediator in september 2000 zegt bestuurslid Nordine Dahhan o.a.: De Nederlandse patiëntenbeweging heeft op haar beurt de steun van allochtonen hard nodig: zowel de deelname van allochtone patiënten als de vernieuwing die dat met zich meebrengt. De tekorten aan menskracht in de zorg worden alleen maar groter, terwijl bij de allochtonen juist een geweldig reservoir is. Ook als partij hebben de allochtone patiënten/consumentenorganisaties weinig invloed: autochtone patiëntenorganisaties hebben weinig oog voor allochtonen. Verder spelen de zorgverzekeraars nauwelijks in op het stijgend aantal allochtone patiënten en verzekerden. Bestuurslid drs. Nordine Dahhan (43 jaar, kinderarts in opleiding, geboren en getogen in Marokko): Bij de patiënten blijkt een grote wil te bestaan om zich te organiseren, maar velen zitten met de vraag hoe ze dat dan wel zouden kunnen doen. Dat lukt alleen met de nodige steun. Allerlei steun: de logistieke ondersteuning die PaceMaker kan bieden, praktische ondersteuning van de algemene patiëntenbeweging en de steun die je van elkaar krijgt. Patiëntenplatforms: De kerngroep van Pacemaker probeert nu een aantal groepen te vormen van patiënten die afkomstig zijn uit Suriname, Marokko en Turkije. Eerst in grote steden. Deskundigen van de organisatie zijn op zoek naar patiënten die goed in staat zijn hun eigen problemen en die van anderen kenbaar te maken. Als zo iemand is gevonden, wordt hem/haar gevraagd de mensen in zijn omgeving over Pacemaker te informeren en die er zo mogelijk bij te betrekken. Dahhan: Wanneer we iemand vragen om zelf, in de eigen woonplaats een netwerk op te zetten, bieden we logistieke ondersteuning en helpen we bij het leggen van contacten met de gemeente en patiëntenplatforms. Stichting Pandora heeft enkele jaren contact met de initiator en bestuursvoorzitter van Pacemaker, Lydia Helwig Nazarowa. Zij is tevens directeur van Isis (Transcultural leadership) in Utrecht en Maarn, een organisatie die zij samen met Irene van Lippe Biesterfeld oprichtte. Medewerkers van Pandora bezochten congressen van Isis over o.a. Managing Diversity. Van deze inzichten en benaderwijze zullen we zeker gebruikmaken bij het uitvoeren van de interculturalisatieplannen van Stichting Pandora. Op de tweejaarlijkse Trouw-lezing op 26 januari 2001 spraken Irene en Lydia tijdens de Nederlandse Onderwijs Tentoonstelling in Utrecht over angst en liefde. Lydia zei hier o.a.: Waar het om gaat is het bewustzijn van je eigen vanzelfsprekendheden. Hoe is jouw culturele programmering? Wat heeft jou verder gebracht? Wat ervaar jij als het aantrekkelijke van je cultuur/culturen? Wat uit jouw programmering zou je willen loslaten of heb je al losgelaten? En welke patronen zou je juist willen versterken? Toen Irene en ik in 1985 met Isis begonnen viel het ons op hoe gemakkelijk in Nederland opgeleide leidinggevenden ervan uitgingen dat hun eigen Nederlandse cultuur er niet toe deed. Wel de cultuur van een ander. Men wilde greep hebben op die culturen. Uit angst om de beheersing over de communicatie en de organisatie te verliezen. Uit angst het overzicht kwijt te raken. Nog steeds komen we mensen tegen die zeggen: ik voel me geen Nederlander, wel wereldburger. Op zichzelf prima. Als je daarin maar je eigen programmering kent. Want overal waar jij bent, in iedere klas waaraan jij lesgeeft, ben je zelf de constante en dus de bepalende factor.

12 Speerpunt interculturalisatie 12/12 Ik spreek hier niet alleen over leerkrachten uit de grote en minder grote steden die een diversiteit aan leerlingen begeleiden. Ook voor leerkrachten uit witte gebieden, in zoverre deze nog even bestaan, geldt hetzelfde. In de ontmoeting van verschillende culturen, samenlevingen en etniciteiten wordt je eigen bewustzijn geactiveerd en gestimuleerd. De confrontatie met alternatieven maakt jezelf open voor alternatieven. Het wordt een onscheidbaar deel van je bewustzijn, van je attitude, van je denken en handelen. Een dergelijke educatie doorbreekt een wereld met beperkte vanzelfsprekende perspectieven. Het voedt op tot het leren denken in en buiten de eigen categorieën. Bovendien verbreedt dit de actieradius. De bovenstaande tekst biedt een kort overzicht van maatschappelijke signalen en recente onderzoeken en beleidsnota s. Stichting Pandora is bezig de Pandora beleidsnota Interculturalisatie af te ronden. In deze beleidsnota zal Stichting Pandora haar visie op interculturalisatie en haar initiatieven op dit terrein nader toelichten. Zodra de definitieve nota verschijnt, zal deze bij Stichting Pandora te bestellen zijn.