Waterlandstichting. Makkelijk scoren met moeilijke materie. Marcia Luyten

Transcriptie

1 Waterlandstichting Makkelijk scoren met moeilijke materie Marcia Luyten Laatst werkte ik mee aan een documentaire. De film was een denkoefening over wat er gebeurt als we stoppen met hulp aan Afrikaanse regeringen. De Rwandese president Paul Kagame, grootverbruiker van hulp, zei dat hulp onnatuurlijk is. Mensen moeten zichzelf in leven leren houden. Dat vond ook Benjamin Mkapa. oudpresident van Tanzania (ook hij ontving honderden miljoenen dollar). Maar middelpunt van de film was de Zambiaanse econoom Dambisa Moyo die uiteen zette hoe hulp ontwikkeling kan schaden. Dat was de boodschap van deze 50 minuten: hulp hindert. Maanden eerder schreef ik mee aan het scenario voor de film. Het gedachteexperiment zou ook moeten laten zien wat een hulpstop met een land als Rwanda kan doen: waarschijnlijk zou binnen afzienbare tijd geweld uitbreken. In de 15 jaar na de genocide was hulp cruciaal voor stabiliteit in Rwanda, net als in Oeganda na het einde van de burgeroorlog in De film was goed gemaakt. Een stevig betoog. Mooie beelden, prachtig archiefmateriaal van missionarissen die er zin in hadden, beklemmende muziek van Philip Glass en bij vlagen een verrassend speelse montage. Alleen: geen woord over de positieve effecten van hulp. Ik schreef de filmmaker: "Uiteindelijk moet ik concluderen dat het een anti-hulp pamflet is geworden." Hij antwoordde: "Ik moet je gelijk geven. Het is een anti-hulp pamflet. De reden: dit is tv." Bij de opnames had de regisseur Kagame wel degelijk geconfronteerd met het feit dat die voor zijn (politieke) overleven afhankelijk is van hulp. Ook wees hij Mkapa op de hulpafhankelijkheid die onder zijn bewind niet was afgenomen. Dat alles - nuance, tegenwerping en twijfel - zat in de eerste versie van de film. In de laatste was het er allemaal uit. "Het werkte niet", zei de filmmaker. "Het was te weinig gepolijst." De film wás al zware kost want ging over Afrika, wat doorgaans weinig kijkers trekt. "Ik moest een pagina 1 van 5 -

2 meer eendimensionaal verhaal vertellen." Het verklaart waarom Dambisa Moyo met gemak zo n hele film draagt. Zij snapt het machtigste medium. Tal van ontwikkelingseconomen vóór haar schreven lijvige boeken over dezelfde valkuilen van hulp. Verder dan de freaky incrowd kwamen hun werken niet - want studieus en lijvig. Moyo s boek Dead Aid geeft analyse en oplossing in 154 bladzijden knapperig opgediende economie. Ze dankt haar succes aan een versimpeld verhaal. De VPRO-regisseur: "Wat zij vertelt is soundbite proof." De filmmaker staat voor hetzelfde voldongen feit als de politicus, de talkshowpresentator, de spreker, de hoofdredacteur, de schrijver, de verslaggever en menig CEO; als iedereen die voor zijn succes afhankelijk is van de waardering van het publiek. Al heeft de radio-of krantenmaker meer ruimte voor uitleg dan de tvjournalist, de boodschap moet simpel zijn. Een ingewikkeld verhaal wordt niet verstaan. Tegelijkertijd wordt de wereld waarin we leven met de dag complexer. De afgelopen vijftig jaar kreeg elk land - ongeacht zijn inkomen - te maken met steeds meer en meer verschillende spelers die de nationale ontwikkeling beïnvloeden. Democratisering van de politiek gaf uiteenlopende groepen inspraak. Procedures van besluitvorming werden ingewikkelder. Steeds meer factoren en neveneffecten moeten worden gewogen - vijftig jaar geleden mocht je best bouwen waar een korenwolf woonde. Een school van vandaag moet zijn leerlingen niet alleen leren lezen en rekenen; ook de sociale, creatieve, fysieke en emotionele ontwikkeling van kinderen is belangrijk, en dat in een klas met verschillende culturen, waardesystemen en wereldoriëntaties. De meeste landen zetten de afgelopen 50 jaar grote systemen op voor gezondheidszorg, rechtspraak, sociale voorzieningen en onderwijs. Die blijken zo ingewikkeld dat ze moeilijk te beheersen zijn. Als je ergens op een knopje drukt, gebeurt er verderop iets dat je niet had voorzien. Wie iets wil veranderen, kan de goede schakelaar vaak niet vinden. Ook het proces van globalisering geeft een gigantische toename van spelers die nationaal beleid beïnvloeden. Ten slotte staat door een ict-revolutie alles en iedereen in direct contact met elkaar. Behalve technische belemmeringen, zijn er ook hiërarchische barrières geslecht. Een bericht over een ministerie dat ik op Twitter plaatste, bereikte niet alleen binnen een uur de betreffende minister. Hij moest ook meteen reageren. pagina 2 van 5 -

3 Interacties zijn daarmee rigoureus veranderd; ze zijn razendsnel, radicaal gedemocratiseerd, intens en onontkoombaar. De complexiteit van onze leefwereld wordt daardoor nog groter. Niet gestaag groter, het vliegwiel van verwikkeling gaat alsmaar sneller draaien. De gevolgen daarvan zijn ingrijpend. In dit simpele, beknopte verhaal volstaat het om te zeggen dat de vertrouwdheid en de voorspelbaarheid van de leefwereld afnemen. Verandering is de enige overgebleven constante. Dat baart onzekerheid. En die onzekere mens trekt zich terug op zijn terp. Als hij daar te eten en te drinken heeft, is het hem wel goed. Bovendien valt de toenemende complexiteit samen met langlopende culturele ontwikkelingen. Een daarvan, door Paul Schnabel intensivering genoemd, maakt de beleving erg belangrijk. Wat we ook doen, we zoeken opeenvolgende ervaringen van een zekere sensatie, waarbij we steeds meer en steeds sterkere prikkels nodig hebben. Volgens de directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau heeft dat geleid tot een genotzuchtige cultuur. Die zucht naar snelle bevrediging kreeg tien jaar geleden met SLOW zijn tegenbeweging. De filosofie van SLOW: Hoe snel de (behoefte aan) verandering ook is, onze basisbehoeften blijven dezelfde: de behoefte gezien en geliefd te worden, om ergens thuis te zijn (to belong). Om verandering aan te kunnen, moeten we traagheid herontdekken. Er is nu Slow Food, Slow Architecture, Slow Parenting, Slow Art, Slow Reading, Slow Living, Slow Design, en het door Waterland gemuntte Slow Sex. Slow Journalism bestaat niet. Niet omdat er geen journalisten zijn die de tijd willen nemen voor een ingewikkeld verhaal dat langzaam en met mitsen en maren wordt verteld. Het grote publiek verdraagt dat niet. Lezers laten papieren kranten liggen omdat hun artikelen te lang zijn, schrijft Michael Kinsley in het laatste nummer van het Amerikaanse tijdschrift The Atlantic. Ze kiezen voor nieuws op internet, omdat dat kort en bondig is, niet zo saai als krantenstukken. Daarin is volgens Kinsley de introductie van een persoon vaak langer dan de quote van desbetreffende. In context en duiding sneeuwt in de papieren krant het nieuws onder. De film waar ik aan meewerkte was geen commerciële productie en ook geen BNNinfotainment voor kijkers beneden de 25. Het was een productie van VPRO Tegenlicht, een van Nederlands beste programma s als het gaat om research en analyse. Ook een van de weinige programma s die 50 minuten over hebben voor zaken ver van huis. pagina 3 van 5 -

4 Maar ook de VPRO-filmmaker ontkomt niet aan de harde wetten van zijn medium. "TV is eigenlijk een propagandamedium. Daarin sneuvelt de nuance al snel. Vreemd genoeg merk ik dat kijkers dat niet erg vinden." Sterker nog, de kijker wil dat hij vaart houdt. Een quote van een minuut is te lang. Dan zappen kijkers weg. Een shot staat gemiddeld drie seconden - zou dat vijf of zeven seconden zijn, dan vindt zijn publiek de film te traag. Een zogenaamd kijkmoment, waarin niets anders gebeurt dan dat de kijker beelden ziet, mag niet langer zijn dan dertig seconden. Ook dan is de kijker alweer verder. Een paradox: tv is een kijkmedium bij uitstek. Maar schotel je de kijker iets voor waar hij in stilte langer naar moet kijken, dan kan hij daar niets mee. En zo er is nog een opmerkelijke paradox. Onze verwikkeling met het buitenland wordt alsmaar groter, maar onze belangstelling voor wat buiten Nederland gebeurt neemt af. Tien jaar geleden was ik redacteur van het Volkskrant Magazine. Bij zijn introductie was het weekblad thuishaven voor de mooie lange buitenlandreportages. Een jaar later deed het magazine alleen nog binnenlandse onderwerpen. Uit onderzoek was gebleken dat lezers liever lazen over Nederland. In dezelfde tijd besloot de krant dat ze bij voorkeur opende met nieuws uit Nederland. Hetzelfde gebeurde bij het NOS Journaal. In de jaren dat de verwevenheid met het buitenland toenam, was de opening van het nieuws steeds vaker Nederlands. Ook in de rest van een Journaaluitzending is licht Hollands nieuws zwaarder gaan wegen. De man op zijn terp voelt zich graag thuis. De filmmaker van Tegenlicht wordt net als zijn eindredacteur afgerekend op kijkcijfers. Voor elke zender is heel precies voorgeschreven hoeveel kijkers een bepaald type programma op een bepaald tijdstip moet scoren. Houdt een programma te weinig kijkers bij zich, dan programmeert de netcoördinator wat anders. Intussen opereren alle media op een markt - inclusief de publieke zenders, zoals vermarkting ook de spelregels heeft veranderd in andere domeinen van publiek belang: in het openbaar bestuur en in de politiek zelf. Terwijl nieuws door vermarkting en intensivering sneller, sensationeler, simpeler en eendimensionaler werd, is het gewicht van tv sterk toegenomen. Voor de man op de terp is tv maar al te vaak een primaire ervaring. In plaats van tv als venster op bijvoorbeeld een politieke werkelijkheid, is het horen en zien van Geert Wilders op de beeldbuis een politieke ervaring op zichzelf. Als ingezetene van een democratie, maakt de man op de terp veel minder mee. Zijn burgerschap zou minder passief pagina 4 van 5 -

5 zijn wanneer hij met straatgenoten extra kilo s afval mocht weggooien in ruil voor een schone buurt. Als ze samen een gerechtelijke procedure beginnen omdat ze vinden dat hun kinderen recht hebben op een sportveld. Op de kiezersmarkt - want ook de politiek is vermarkt - is de politicus van tv afhankelijk. Tegelijkertijd is hij in handen van de media een speelbal in een arena waarin het publiek een voorkeur heeft voor schandaal en sensatie. Ingesloten door een hypercomplexe werkelijkheid en een op drama beluste pers, moet de politicus een simpel verhaal vertellen. Anders is zijn kijkende kiezer pleite. Het lukt maar een enkeling om mét begrip van complexiteit een eenvoudige boodschap uit te dragen en een grote massa aan zich te binden. Barack Obama kan het. Eberhard van der Laan heeft de schijn mee. Intussen haalde de film...en wat als we de hulp stoppen? een relatieve topscore aan kijkcijfers. De regisseur zelf is even aan het twijfelen gebracht: "Ik hou van mijn vak, maar aan populisme wil ik geen bijdrage leveren." Het politieke debat over ontwikkelingssamenwerking wordt namelijk steeds eendimensionaler. Als Arend Jan Boekestijn stelt dat we geld geven aan Afrikaanse elites die vooral bezig zijn met het indammen van geweld (en niet met ontwikkeling, dus: kappen ermee), dan laat hij na te zeggen dat het voorkomen van geweld cruciaal is voor armoedebestrijding. Dat hulp helpt bij stabiliteit. Zo is het goed scoren op een eigenlijk ingewikkeld probleem. Een stap verder betekent dit dat het huidige politieke bestel niet goed is uitgerust om grote problemen aan te pakken - denk aan klimaatverandering, vergrijzing of het competitief én duurzaam maken van onze economie. Die zijn zo complex dat het niet met een simpel verhaal is uit te leggen. Voor een ingewikkeld verhaal krijg je geen gehoor - en dus nooit een politieke meerderheid. Dat betekent dat als het om langetermijn kwesties gaat, ons land feitelijk onbestuurbaar is. Zo lijkt het niet en zo voelt het niet. De man op de terp heeft zijn natje, zijn droogje en zijn flatscreen. Uit een uitgebreide analyse van berichten op Facebook blijkt dat de Gross National Happiness Index in 2009 hoger was dan in Laat maar komen die ellende. Crisis maakt ons gelukkiger. Tot het water over de terp spoelt. pagina 5 van 5 -