SrnrEN. '?",ï;horrand. Lid Gedeputeerde Staten. u g t{et?0r7: Ons kenmerk

Transcriptie

1 Lid Gedeputeerde Staten '?",ï;horrand Statencommissie Bestuur en Middelen SrnrEN R.A. Janssen Contact Postadrês Provinciehuis Postbus LP Den Haag T Datum u g t{et?0r7: Ons kenmerk DOS PZH Uw kenmerk Bijlagen 3 Onderurerp Jaarverslag 2016 en Beleidsplan Erfgoedhuis Zuid-Holland Geachte Statenleden, Tijdens de Statencommissie Bestuur en Middelen van 17 mei heeft u verzocht om het Beleidsplan 'Erfgoed inspireert. Kansen voor erfgoed in Zuid-Holland' van het Erfgoedhuis Zuid-Holland te ontvangen. Hierbij stuur ik u ter kennisname dit beleidsplan. Tevens ontvangt u ter kennisname het jaarverslag 2016 en de jaarrekening 2016 van het Erfgoedhuis Zuid-Holland. Hoogdchtend R.A. Janssen 25964W Den Tram I en de buslijnen 90, 385 en 386 loppen dichtbü het provinciehuis. Vanaf lation Den Haag CS is het t en minut n lopen. De parkeenuimt voor auto's is beperkt. Bijlagen: - Beleidsplan20lT-2020 Erfgoed inspireert. Kansen voor erfgoed in Zuid-Holland - Jaarversla g Erfgoedhuis Zuid-Holland - Jaarrekening 2016 Erfgoedhuis Zuid-Holland

2 Beleidsplan Erfgoed inspireert Kansen voor erfgoed in Zuid-Holland

3 Colofon 2017 Tekst: Marloes Wellenberg en Saskia Boom (red.) Foto s: Erfgoedhuis ZH (tenzij anders vermeld) Vormgeving: StudioBoven grafisch ontwerp, Delft

4 Inhoud 5 Woord vooraf 6 Missie: Samen erfgoed behouden, benutten en beleven 10 Visie: Zonder erfgoed geen Zuid-Holland 14 Hoofdstuk 1: Partner van de provincie 26 Hoofdstuk 2: Kansen voor erfgoed 34 Hoofdstuk 3: Een marktgerichte Monumentenwacht 36 Hoofdstuk 4: Een sterk Erfgoedhuis 40 Samengevat: Onze doelen voor Meerjarenbegroting

5 Erfgoed is van ons allemaal

6 Woord vooraf Erfgoed zegt iets over wie we zijn. Het verbindt ons met onze omgeving, de mensen om ons heen en vormt voor een belangrijk deel onze identiteit. Dat betekent niet dat erfgoed onveranderlijk is. Integendeel, onze denkbeelden over erfgoed en hoe we met erfgoed om moeten gaan zijn continu in ontwikkeling. Zo ook de erfgoedsector. Als Erfgoedhuis willen we hierop anticiperen en meegroeien met de behoeften van onze achterban. Het beleidsplan dat voor u ligt is dan ook mede dankzij hun input tot stand gekomen. Erfgoed integraal benaderen In de afgelopen tien jaar is de omgang met ruimtelijk erfgoed meer omgevings- en ontwikkelingsgericht geworden. Erfgoed is erkend als drager van ruimtelijke kwaliteit en raakt aan landschap en ruimtelijke ordening, maar ook aan duurzaamheid, economie en toerisme. Als organisatie haken we hierop in door proactief samenwerkingsverbanden aan te gaan. Zo is het Zuid-Hollands Landschap onze vaste partner wanneer het gaat om projecten op het snijvlak van erfgoed en groen. Ook voeden we kruisbestuiving tussen erfgoedstakeholders door het faciliteren van netwerken, bijvoorbeeld rond het thema herbestemming. Een zelfstandiger erfgoedveld De economische crisis en de decentralisatie van overheidstaken hebben de verhouding tussen burger en overheid veranderd. Provincies en lokale overheden hebben meer verantwoordelijkheden en beleidsvrijheid gekregen en van burgers wordt meer initiatief en participatie verwacht. Cultureel erfgoed is meer nog dan voorheen van ons allemaal, dus ligt ook de verantwoordelijkheid bij ons allemaal. Dit zien we terug in de opkomst van burgerparticipatieprojecten, maar ook in de tienduizenden vrijwilligers die zich in Zuid-Holland inzetten voor het erfgoed in hun omgeving. Als Erfgoedhuis erkennen we het belang van deze vrijwilligers. Het is dan ook onze ambitie om hen blijvend te ondersteunen, bijvoorbeeld met deskundigheidsbevordering. Daarnaast willen we door het verwerven van meer betaalde opdrachten en het intensiveren van onze fondsenwervingsactiviteiten onze eigen economische basis verbreden. Behoefte aan erfgoedbeleving Door erfgoed zelf te beleven, worden mensen zich meer bewust van hun eigen omgeving. Beleving creëert ook draagvlak voor beheer en behoud. We zien dat de vraag naar unieke ervaringen groeit en dat digitale ontwikkelingen kansen bieden. Door erfgoed beter digitaal te ontsluiten, maken meer mensen kennis met erfgoed en de daarmee verbonden verhalen en collecties. Als Erfgoedhuis ondersteunen we musea, historische verenigingen en andere erfgoedinstellingen hierbij. Het is belangrijk om ook zelf actueel te blijven. Dit doen we door het innoveren van onze online dienstverlening en het up-to-date houden van onze kennis. Kortom, Erfgoedhuis Zuid-Holland stelt zichzelf een aantal concrete doelen voor de komende vier jaar, die één gezamenlijk doel dienen: het samen behouden, benutten en beleven van het erfgoed van Zuid-Holland. André Borgdorff, voorzitter Raad van Toezicht Judith Tegelaers, directeur 5

7 Missie Samen erfgoed behouden, benutten en beleven

8 Erfgoedhuis Zuid-Holland zet zich in voor het behouden, benutten en beleven van het cultureel erfgoed van Zuid-Holland. Molens, landgoederen, forten, kerken, boerderijen en bunkers, maar ook cultuurlandschappen, archeologie, trekvaarten, tradities en verhalen: ze vormen het DNA van onze provincie en zijn een bron van inspiratie. Wij zijn overtuigd van de kracht van erfgoed als een (ver)bindende factor in onze maatschappij en de kansen die erfgoed biedt voor innovatie, creatie en participatie. Erfgoed is kortom het behouden waard. Maar dit doen wij niet alleen. Overal in onze provincie zetten mensen zich in om erfgoed te bewaren, te beschermen en te ontsluiten. Als ankerpunt binnen het Zuid-Hollandse erfgoedveld ondersteunen, verbinden en inspireren wij gemeenten, historische verenigingen, archieven, musea, scholen, monumentenbeheerders, ondernemers en vrijwilligers. Zo dragen we samen zorg voor het rijke erfgoed van Zuid-Holland. Onze missie: Samen erfgoed behouden, benutten en beleven. 7

9 Erfgoed, natuur en landschap: Een mooier Zuid-Holland Erfgoed en groen zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Denk aan een buitenplaats met een park, een bunker in de duinen of een molen in het polderlandschap. Er zijn dan ook veel raakvlakken tussen ons werk en dat van het Zuid-Hollands Landschap. We zetten ons beide in voor een mooie en kwaliteitsvolle leefomgeving voor de inwoners van Zuid-Holland. De provinciale vrijwilligersdag Foto: Floris Scheplitz Waar we kansen zien werken we samen. Zo is de gezamenlijke Vrijwilligersdag voor natuur- en erfgoedvrijwilligers uitgegroeid tot een jaarlijks terugkerend, zeer gewaardeerd evenement. Ook ligt er een plan voor het project Beleef de Krimpenerwaard, een gebied waar de natuur en cultuurhistorie van oudsher nauw verbonden zijn. Door samen te werken willen we het gebied optimaal beleefbaar maken voor bewoners en bezoekers. Judith Tegelaers, Directeur Erfgoedhuis Zuid-Holland

10

11 Visie Zonder erfgoed geen Zuid-Holland

12 Zuid-Holland anno nu is het resultaat van eeuwenlang menselijk handelen. Onze leefomgeving is gevormd door alle mensen die in Zuid- Holland woonden en verbleven. Cultuurlandschappen, monumenten, archeologische vondsten, collecties en tradities: ze vertellen het Verhaal van Zuid-Holland. Erfgoed vertelt iets over wie we zijn, het verbindt ons met anderen en met onze omgeving. Wie het verleden kent, begrijpt het heden beter. Het Erfgoedhuis zet zich dan ook in om erfgoed te bewaren en zoveel mogelijk mensen ermee kennis te laten maken. Erfgoed versterken Het Erfgoedhuis levert een essentiële bijdrage aan het versterken van het erfgoed in Zuid-Holland. Dit doen we door het ondersteunen van gemeenten, historische verenigingen, archieven, musea, scholen, monumentenbeheerders, ondernemers en vrijwilligers die zich inzetten voor het behouden, benutten en (laten) beleven van erfgoed. Gemeenten en musea adviseren we over vraagstukken omtrent erfgoedbeheer en -beleid. Vrijwilligers ondersteunen we met deskundigheidsbevordering. We delen kennis en trends, verbinden partijen en faciliteren samenwerking. Monumentenbezitters en -beheerders voorzien we van onderhoudsadvies en begeleiding. Daarmee vormen we een centraal kennis- en netwerkpunt binnen het Zuid-Hollandse erfgoedveld. Draagvlak creëren We erkennen de intrinsieke waarde van erfgoed, maar zijn ook overtuigd van de kracht van erfgoed om mensen te verbinden en te inspireren. We zetten ons in om het belang van erfgoed en de kansen die erfgoed biedt onder de aandacht te brengen bij relevante partijen. Daarbij zoeken we actief samenwerking met andere sectoren, zoals natuur en landschap, toerisme, ruimtelijke ordening, wetenschap en welzijn. Een duurzame en respectvolle omgang met erfgoed staat daarbij centraal. Het Verhaal van Zuid-Holland vertellen We streven ernaar om het Verhaal van Zuid-Holland onder de aandacht te brengen bij een zo breed mogelijk publiek. Of het nu gaat om landgoederen, bunkers, archeologie, molens of tradities: onze ambitie is om alle inwoners en bezoekers van Zuid-Holland kennis te laten maken met het bijzondere erfgoed in hun omgeving. Wij zetten ons hierbij extra in om doelgroepen te bereiken die we nu nog onvoldoende in beeld hebben, zoals bijvoorbeeld mensen een beperking of nieuwe Nederlanders. Onze visie: Erfgoed versterken door het bieden van ondersteuning, draagvlak creëren voor beheer en behoud en het Verhaal van Zuid-Holland vertellen aan alle inwoners en bezoekers van de provincie. 11

13

14 Anders kijken naar molens Het Erfgoedhuis is, als eerste in Nederland, gestart met onderzoek naar erfgoed op molenerven. Bij de molens van Kinderdijk hebben we een inventarisatie uitgevoerd naar de aanwezigheid van cultuurhistorische elementen. Denk hierbij aan oude schuurtjes, fruitbomen, bakhuisjes en moestuinen. Ze vertellen ons iets over de manier waarop deze poldermolenaars hebben geleefd. Zo hoort er van oudsher bij veel molens een kleine boomgaard. Deze werd zeer goed onderhouden, zodat de bomen de windvang van de molenwieken niet belemmerden. Ellen Steendam, Consulent Erfgoed & Ruimte

15 Hoofdstuk 1 Partner van de provincie Zuid-Holland Proactief sturen op kwaliteit en samenwerking

16 Erfgoedhuis Zuid-Holland ontvangt subsidie van de provincie Zuid- Holland voor onze bijdrage aan het uitvoeren van het provinciale erfgoedbeleid. Op basis van onze expertise en ons netwerk in de erfgoedsector van lokale vrijwilligers tot landelijke kennisinstituten opereren wij als proactieve en strategische partner van de provincie. Als het om erfgoed gaat, maar ook bij thema s waar erfgoed een belangrijke rol speelt, zoals toerisme, landschap en natuur. Ondersteuning erfgoedlijnen Het provinciaal erfgoedbeleid concentreert zich grotendeels op zeven hoofdthema s, de zogenaamde erfgoedlijnen. Deze geografische structuren bestaan uit individuele erfgoedobjecten die een gezamenlijk verhaal vertellen. De zeven Erfgoedlijnen zijn: Landgoederenzone, Oude Hollandse Waterlinie, Romeinse Limes, Atlantikwall, Trekvaarten, Goeree-Overflakkee en de Waterdriehoek (Dordrecht, Biesbosch en Kinderdijk). Dit erfgoed is buitengewoon belangrijk voor de identiteit van Zuid-Holland. Per erfgoedlijn verenigen erfgoedinstellingen, gemeenten, ondernemers en andere partijen zich in de vorm van erfgoedtafels. Via netwerkbijeenkomsten worden projecten opgestart, financieel gesteund en (door)ontwikkeld. Deze succesvolle bottom-up aanpak startte in 2012 en wordt in de beleidsperiode voortgezet. De nadruk ligt nu op het aanscherpen van de kwaliteit en het verbinden van losse initiatieven tot krachtige coalities met een overtuigend verhaal. Wij ondersteunen de erfgoedtafels op praktisch en inhoudelijk niveau en treden daarnaast op als onafhankelijke projectleider bij gezamenlijke projecten. Door samenwerking te initiëren en te faciliteren, verbinden we partijen en sturen we op kwaliteit. Dat doen we bijvoorbeeld met de Dag van het Kasteel en de website Landgoedwandelen, maar ook door de ontwikkeling van route- en overzichtskaarten, audiovisuele producties en erfgoededucatie. Het is onze ambitie om de komende jaren extra ondersteuning te bieden aan de erfgoedlijnen die aan het begin staan van de ontwikkeling van een gezamenlijke strategie en/of die nog relatief onbekend zijn bij het brede publiek. Juist deze erfgoedlijnen hebben behoefte aan gezamenlijke projecten die hun verhaal en merk voor het voetlicht brengen. Daarnaast motiveren we partijen die nog geen aansluiting hebben gevonden op dit beleid om deel te nemen. Kennisdeling en advisering Maar we doen meer. We organiseren studiedagen en netwerkbijeenkomsten om onze achterban te informeren, inspireren en verbinden. Hierbij zetten we in op het verspreiden van nieuwe ideeën, bijvoorbeeld in de vorm van best practices, waarbij kennis en ervaring onderling worden gedeeld. Via nieuwsbrieven, onze website en social media informeren we het erfgoedveld over actuele ontwikkelingen, zoals bijvoorbeeld nieuwe wet- en regelgeving en subsidiemogelijkheden. Daarnaast organiseren we trainingen en workshops voor vrijwilligers en zijn we een steunpunt voor erfgoedinstellingen, die we voorzien van (korte) adviezen. Dat kan variëren van tips over collectiebeheer en 15

17 Prioriteit: Het laten kennismaken van een grote groep inwoners van Zuid-Holland met het Verhaal van Zuid-Holland. Dit door de ontwikkeling van een innovatieve communicatiestrategie voor publieksbereik, gebaseerd op het principe van life long learning. publieksbereik tot aan fondsenwerving en vrijwilligersbeleid. Dit alles doen we voor de deelnemers aan de erfgoedlijnen, maar ook voor andere erfgoedinstellingen en -betrokkenen in Zuid-Holland. Het Verhaal van Zuid-Holland vertellen Wij vertellen het Verhaal van Zuid-Holland aan een zo breed mogelijk publiek. De publiekswebsite speelt hierbij een centrale rol. Hierop delen we eigen verhalen, maar ook verhalen die we verzamelen bij onze achterban. Daarnaast onderhouden we themawebsites over archeologie en landgoederen en buitenplaatsen. Naast websites gebruiken we ook andere kanalen om informatie en verhalen te delen, zoals tijdschriften, apps en multitouchtafels in bibliotheken. Hierbij hanteren we het principe van liquid content: kwalitatief hoogwaardige teksten en afbeeldingen vormen de basis voor uiteenlopende communicatieproducten, die afhankelijk van de toepassing en doelgroep op basis van maatwerk worden ontwikkeld. komende jaren inzetten op het beschikbaar stellen van rechtenvrij beeldmateriaal. Het voorzien in kwalitatief goede afbeeldingen zonder auteursrechten zal de zichtbaarheid van het Zuid-Hollandse erfgoed een belangrijke impuls geven. Erfgoededucatie: een leven lang leren Helpen beleven creëert meer waardering voor erfgoed. Het is onze ambitie om zoveel mogelijk inwoners van Zuid-Holland in aanraking te laten komen met het erfgoed in hun directe omgeving. Daarbij kiezen we ervoor om de traditionele scheidslijnen tussen formele educatie (in de klas), non-formele educatie (in erfgoedinstellingen) en informele educatie (alles daarbuiten) te laten vervallen en ons aandachtsgebied uit te breiden naar life long learning. Dit betekent dat ook de doelgroep wordt verbreed: We willen het materiaal inzetbaar maken voor het lager en voortgezet onderwijs, maar ook voor andere inwoners van Zuid-Holland, met speciale aandacht voor ouderen, mensen met een beperking en nieuwe Nederlanders. Delen is voor ons een belangrijk uitgangspunt: onze producten en publicaties zijn in principe gratis en zowel offline als online beschikbaar voor iedereen. Kwaliteit staat bij ons hoog in het vaandel, of het nu gaat om de inhoud of de vorm. Omdat we het belangrijk vinden dat het Verhaal van Zuid-Holland ook door anderen kan worden verteld, gaan we de We doen dit door bestaand educatief materiaal door te ontwikkelen tot een modulair systeem, dat breed inzetbaar is voor doelgroepen met wisselende leeftijden, achtergronden en voorkennis. Dit geeft docenten, erfgoedinstellingen en andere geïnteresseerden de mogelijkheid om naast het traditionele format een lespakket gekoppeld aan het bezoeken van 16

18 een erfgoedinstelling zelf een pakket samen te stellen, dat naadloos aansluit op de beschikbare tijd, het budget en de gewenste onderwijsvorm. Met deze maatwerkoplossingen kunnen we beter aansluiten op de ontwikkelingen in het onderwijs en de veranderende behoeften van docenten. Het is onze ambitie om de komende vier jaar voor elke erfgoedlijn minstens één nieuw educatieproject te ontwikkelen gebaseerd op de principes van life long learning. Het lesmateriaal zal worden ontwikkeld op basis van de ervaringen en wensen van de erfgoedinstellingen die het materiaal bij de verschillende doelgroepen gaan aanbieden. Door hen van meet af aan bij de ontwikkeling te betrekken, wordt het gebruik ervan in zekere mate gegarandeerd. Ook stimuleert het een gemeenschappelijke aanpak door instellingen die rond eenzelfde erfgoedthema werken. Op deze manier voorzien we tientallen erfgoedinstellingen in Zuid-Holland van kwalitatief goed en flexibel educatiemateriaal. Ondersteuning gemeenten bij wettelijke erfgoedtaken Het Erfgoedhuis ondersteunt gemeenten bij het uitvoeren van hun wettelijke erfgoedtaken. Dit doen we op basis van het convenant dat het ministerie van OCW en het Interprovinciaal Overleg (IPO) hebben afgesloten. Gemeenten hebben de afgelopen tien jaar steeds meer taken en bevoegdheden gekregen op het gebied van de zorg voor en het omgaan met ruimtelijk erfgoed (cultuurlandschap, monumentenzorg en archeologie). Bij met name kleine en middelgrote gemeenten zien we dat het vaak ontbreekt aan de benodigde tijd en kennis om de erfgoedtaken volwaardig uit te voeren. Tegelijkertijd komen burgers steeds vaker op voor het behoud van erfgoed in hun omgeving. We willen bij Zuid-Hollandse gemeenten bewustzijn creëren voor de waarde van erfgoed en een zinvolle omgang met erfgoed promoten. Speerpunten voor de komende jaren zijn de implementatie van nieuwe wetgeving zoals de Erfgoedwet (2016) en de Omgevingswet (2019), het onder de aandacht brengen van herbestemming van leegstaande monumentale panden en archeologie. Dit doen we door het delen van kennis via informatiebijeenkomsten, nieuwsbrieven en factsheets, maar ook door werkbezoeken en advisering. Daarnaast investeren we in onze online dienstverlening met een nieuwe website. Deze vergroot onze zichtbaarheid als steunpunt en zal gemeenten op laagdrempelige en effectieve wijze ondersteunen bij hun vragen op gebied van ruimtelijk erfgoed en het betrekken van inwoners hierbij. Ook historische en archeologische verenigingen kunnen bij ons terecht met vragen op dit gebied. Archeologie laten beleven Zuid-Holland heeft een archeologisch rijk verleden. Wij zetten ons samen met de provincie en de Archeologietafel Zuid-Holland in om archeologische collec- Prioriteit: Het bijzondere archeologische verleden van Zuid-Holland onder de aandacht brengen en beleefbaar maken, samen met onze archeologische partners. 17

19 Educatie: maritiem erfgoed ontdekken Water loopt als een rode draad door de geschiedenis van Goeree-Overflakkee. In opdracht van de erfgoedlijn Goeree-Overflakkee hebben we samen met lokale partners de Havendag Junior ontwikkeld. Een jaarlijks educatief evenement waar schoolkinderen op speelse wijze kennismaken met het maritieme verleden van hun eiland. Foto: Jaap Reedijk Inmiddels hebben we drie succesvolle edities achter de rug in Middelharnis, Goedereede en Ooltgensplaat. Het project is nu overgedragen aan een lokale partner en het lijkt erop dat de Havendag Junior een blijvende traditie wordt. Evelien Masselink, Hoofd afdeling Erfgoed & Beleving

20

21 ties optimaal toegankelijk en beleefbaar te maken voor een breed publiek. Zo maken inwoners kennis met de bijzondere ontdekkingen en verhalen in hun eigen woonomgeving. De in 2016 gelanceerde website speelt hierbij een centrale rol. Het is onze ambitie om deze site de komende jaren uit te bouwen tot centraal informatiepunt van alles wat er te zien en beleven valt op gebied van archeologie in Zuid-Holland. Daarnaast streven we er naar dat archeologische instellingen de website gaan inzetten als een belangrijk communicatiemiddel richting het grote publiek. De topstukken uit de archeologische Collectie Zuid-Holland hebben een vaste plek in de collectie van het Archeologiehuis Zuid-Holland, dat is gevestigd op het terrein van Archeon in Alphen aan den Rijn. Om bezoekers te blijven inspireren krijgt de permanente expositie een update en een upgrade, waarbij een betere presentatie en toegankelijkheid centraal staan. Ook verzorgen we boeiende wisseltentoonstellingen. Voor iedereen die op de hoogte wil blijven van actuele ontwikkelingen publiceren we jaarlijks de Archeologische Kroniek, met informatie over opgravingen en vondsten, en organiseren we een netwerkdag voor vrijwilligers in de archeologie. Ten slotte ondersteunen we bij de deelname aan landelijke publieksevenementen, waarvan de Nationale Archeologiedagen de belangrijkste zijn. Digitalisering van collecties stimuleren Er is een groeiende kloof tussen grote en kleinere musea en erfgoedinstellingen als het gaat om digitalisering. Grote instellingen beschikken vaak over een gedigitaliseerde collectie en delen deze met hun publiek via hun eigen website en/of door aan te sluiten op grootschalige initiatieven zoals de Digitale Collectie Nederland en Europeana. Nog lang niet alle middelgrote en kleine instellingen musea, maar ook historische en archeologische verenigingen hebben deze slag gemaakt. Dat kan komen door een gebrek aan kennis en middelen, zo hebben veel organisaties vragen over de juridische aspecten (auteursrechten), maar ook omdat ze (nog) niet volledig overtuigd zijn van de voordelen en kansen die digitale ontsluiting biedt. Dat betekent dat een groot deel van het Zuid-Hollandse erfgoed in de praktijk onzichtbaar is. Zo zijn er vele historische verenigingen die collecties beheren met (tien)duizenden historische foto s, ansichtkaarten en objecten die niet online toegankelijk zijn. Ook deze collecties en de kennis en verhalen die ermee zijn verbonden horen bij het Verhaal van Zuid-Holland en zijn het waard om te delen met een groot publiek. Daarom zullen wij de komende jaren actief inzetten op het ondersteunen van erfgoedinstellingen bij de digitalisering van hun collecties. Dit doen wij door deel te Prioriteit: Het stimuleren van herbestemming door monumentenbeheerders en -eigenaren, projectontwikkelaars, architecten en gemeenten samen te brengen en te inspireren. 20

22 Prioriteit: Moleneigenaren, -beheerders en -vrijwilligers optimaal ondersteunen met het beheren, behouden en beleefbaar maken van de Zuid-Hollandse molens en molenbiotopen. Dit door het bieden van een netwerk, het samen met medewerkers van het project De Groene Motor faciliteren van vrijwilligers, het geven van cursussen en het delen van kennis. nemen aan het Netwerk Digitaal Erfgoed - een initiatief van het ministerie van OCW -, door nauwgezet de ontwikkelingen op dit vlak te volgen en door erfgoedinstellingen te voorzien van praktische handvatten en expertise. Daarnaast is het Erfgoedhuis in het najaar van 2016 gestart met een inventarisatie naar de behoefte van kleine en middelgrote erfgoedinstellingen aan ondersteuning op het vlak van collectiedigitalisering. Deze wordt in het voorjaar van 2017 afgerond. In het rapport met aanbevelingen zal een aantal scenario s worden geschetst om deze instellingen beter te laten aansluiten op Europeana en Digitale Collectie Nederland. Mogelijk wordt dit de start van een nieuw project. Herbestemming promoten In ons land staat ruim twee miljoen vierkante meter monumentaal vastgoed leeg. Ook veel Zuid-Hollandse gemeenten kampen met het vraagstuk van monumentale of beeldbepalende panden die hun oorspronkelijke bestemming verloren hebben. Om restauratie en een duurzame en respectvolle herbestemming van deze panden te stimuleren is in 2016 het project Herbestemming Zuid-Holland gelanceerd. Met studieopdrachten, een prijsvraag en de website met daarop informatie en inspirerende voorbeelden, willen we monumentenbeheerders, monumenteneigenaren, projectontwikkelaars, architecten en gemeenten inspireren en motiveren in de zoektocht naar eigentijdse functies en nieuwe economische dragers voor gebouwd erfgoed. Moleneigenaren, -beheerders en -vrijwilligers ondersteunen Zuid-Holland is met 228 molens dé molenprovincie van Nederland. Het Molennetwerk Zuid-Holland, gecoördineerd door het Erfgoedhuis, ondersteunt molenaars, moleneigenaren, vrijwilligers op molens en molenorganisaties in onze provincie. Dit doen wij door het geven van cursussen aan molenvrijwilligers en -beheerders, het organiseren van informatie- en netwerkbijeenkomsten en het doen van onderzoek. De komende jaren blijven we focussen op het belang van vrijwilligersbeleid. Daarbij werken we onder meer samen met medewerkers van het project De Groene Motor. We gaan ieder jaar twee cursussen Molengids verzorgen en organiseren twee informatiebijeenkomsten. Ook zet het Molennetwerk zich blijvend in voor publieksbereik. Een aandachtspunt is het creëren van meer aandacht voor de molenbiotoop, de omgeving van de molen. 21

23 Vrijwilligers blijvend faciliteren In Zuid-Holland zijn duizenden vrijwilligers actief met het behoud en beheer van erfgoed en natuur en landschap. Wij ondersteunen deze vrijwilligers via het in 2015 gelanceerde digitale platform Zelf Doen in Erfgoed en Groen ( Via deze website brengen we instellingen en vrijwilligers in contact met elkaar, worden vraag en aanbod gedeeld en kennis en informatie uitgewisseld. De komende jaren zal dit platform worden doorontwikkeld tot hét centrale platform voor erfgoed- en groenvrijwilligers in Zuid-Holland. Voor al deze vrijwilligers organiseren we daarnaast de jaarlijkse Vrijwilligersdag, een bruisend evenement dat draait om ontmoeten, inspireren en leren. Deze activiteiten voeren we uit in nauwe samenwerking met het provinciale vrijwilligersprogramma De Groene Motor. Prioriteit: Erfgoed- en groenvrijwilligers inspireren, verbinden en kennis laten delen door het online platform Zelf Doen in Erfgoed en Groen verder uit te bouwen, samen met onze groene partners. 22

24 23

25

26 Duizenden erfgoedvrijwilligers In Zuid-Holland zetten ruim vrijwilligers zich actief in voor het erfgoed in hun omgeving. Ze houden molens draaiende, onderhouden en ontsluiten landgoederen, kerken en bunkers, beheren de meest uiteenlopende collecties en werken mee aan grote publieksevenementen als de Dag van het Kasteel en Open Monumentendag. Foto: Floris Scheplitz Wij ondersteunen al deze mensen met een hart voor erfgoed met cursussen en workshops. Zo bieden we ze handvatten om daadwerkelijk een verschil te kunnen maken. Denk aan cursussen rondleiden, fondsenwerving en social media, maar ook good housekeeping. Het is erg inspirerend met hoeveel bevlogenheid en enthousiasme zij zich inzetten voor het erfgoed van Zuid-Holland. Tamara van Zwol, Consulent Erfgoed en Beleving

27 Hoofdstuk 2 Kansen voor erfgoed Projecten en diensten op basis van externe financiering Foto: Erik Jansen Fotografie

28 Zuid-Holland is rijk aan erfgoed. Met monumenten, 228 molens, zo n 200 landgoederen en buitenplaatsen, 200 musea, 25 archieven en ruim 120 historische en archeologische verenigingen kun je letterlijk niet om erfgoed heen. Toch is er veel erfgoed dat niet optimaal behouden, benut en beleefd wordt. Bij veel organisaties ontbreekt de kennis, expertise en menskracht om er daadwerkelijk mee aan de slag te gaan. Wij zien voor het Erfgoedhuis een rol om gemeenten, musea, archieven, verenigingen en andere erfgoedbetrokkenen te helpen om de kansen die erfgoed biedt te verzilveren. Daarom hebben we, naast het in hoofdstuk 1 omschreven takenpakket dat we uitvoeren voor de provincie Zuid-Holland, een aantal speerpunten geformuleerd die we willen uitvoeren op basis van externe financieringsbronnen, bijvoorbeeld in de vorm van betaald opdrachtgeverschap of met steun van fondsen. Projecten voor vrijwilligersondersteuning Door een periode van bezuinigingen hebben veel kleine en middelgrote musea en erfgoedinstellingen het moeilijk. Ze draaien grotendeels of zelfs volledig op de betrokkenheid en inzet van vrijwilligers, naar schatting alleen al in Zuid-Holland zo n Sommige organisaties hebben zich ontpopt tot proactieve culturele ondernemers, anderen kampen met vergrijzing en vinden het moeilijk om nieuwe doelgroepen te bereiken. Tegelijkertijd is het publiek veeleisender geworden en vraagt het om unieke belevenissen, die musea en erfgoedinstellingen (nog) niet altijd kunnen bieden. Er is een kloof ontstaan tussen de grote en kleinere instellingen, die lijkt te groeien. Wij zien echter volop kansen om ook de kleine en middelgrote musea, archieven, historische en archeologische verenigingen in Zuid-Holland te versterken en toekomstbestendig te maken. Deskundigheidsbevordering speelt hierbij een essentiële rol. De afgelopen jaren hebben we via een tijdelijk cursusprogramma tientallen trainingen en workshops aan vrijwilligers kunnen aanbieden. De overweldigende respons hierop heeft ons doen besluiten hier een vervolg aan te geven met een nieuw project genaamd Kennis is Kracht. Prioriteit: Het versterken van het Zuid-Hollandse erfgoedveld door deskundigheidsbevordering van erfgoedvrijwilligers. De ambitie is om in drie jaar minstens 60 trainingen te geven. Daarnaast starten we minimaal 6 opleidingstrajecten voor vrijwilligers die zich willen ontwikkelen tot docent. 27

29 Herbestemming: behoud door ontwikkeling Foto: Marca Bultink Als monumentaal erfgoed leeg komt te staan is het vinden van een passende nieuwe functie de beste manier om het te behouden. Denk aan de Bollenstreek, waar diverse karakteristieke bollenschuren zijn omgevormd tot woningen en bedrijven. Voor een groeiend aantal boerderijen, fabrieksgebouwen en kerken dreigt leegstand. Met de website willen we gemeenten, projectontwikkelaars, architecten en studenten inspireren om deze uitdaging op te pakken en monumentale en beeldbepalende panden een nieuwe toekomst te geven. Deze website maakt onderdeel uit van het Stimuleringsproject Herbestemming, waar ook een studieopdracht voor studenten, drie expertmeetings en een stimuleringsprijsvraag onderdeel van uitmaken. Onno Helleman, Hoofd afdeling Erfgoed & Ruimte

30

31 We hebben de ambitie om in drie jaar tijd minstens 60 trainingen en workshops aan te bieden, afgestemd op de behoeften van erfgoedinstellingen. Cursusonderwerpen zijn onder meer: rondleiden, klantvriendelijkheid, het beheer en behoud van archieven en documentaire collecties, het inzetten van sociale media, het opzetten van tentoonstellingen en educatie. We organiseren de cursussen zoveel mogelijk bij erfgoedinstellingen op locatie en bieden ze waar mogelijk kosteloos aan. Naast steun van de provincie hebben we voor dit project een substantiële bijdrage ontvangen van diverse fondsen. Daarnaast zorgen we voor een duurzame verankering van kennis. Dit doen we door enerzijds kennis online beschikbaar te stellen, anderzijds door het opleiden van vrijwilligers tot docent. Zij kunnen de door hen opgedane kennis en ervaring doorgeven aan andere vrijwilligers binnen hun organisatie. In deze eerste periode willen we minstens zes groepen van enthousiaste en ervaren vrijwilligers opleiden om hun kennis en kunde door te geven aan andere vrijwilligers. Opdrachten collectiebeheer Onze expertise op het gebied van het beheer van roerend erfgoed is veelgevraagd en we voeren voor diverse erfgoedinstellingen betaalde opdrachten uit, waaronder audits collectiebeheer (voorheen nulmetingen ). Dit zijn metingen waarbij de staat van de collectie wordt doorgelicht. Daarnaast constateren we dat een groot aantal erfgoedinstellingen kampt met andere vraagstukken rondom hun collecties. Waardering en selectie, maar ook ontzamelen, vrijwilligersmanagement, beheer en behoud: het zijn thema s die soms over het hoofd worden gezien omdat de directe link met publieksbereik ontbreekt. Ze raken echter de kern van de erfgoedinstelling. Wij willen erfgoedinstellingen hier graag in adviseren en gaan onze betaalde dienstverlening op dit gebied daarom extra onder de aandacht brengen. Dit bij zowel erfgoedinstellingen als gemeenten, omdat deze laatste groep hierin een coördinerende rol kan spelen. Betaalde dienstverlening voor gemeenten Zoals beschreven in het hoofdstuk Partner van de provincie hebben gemeenten de laatste jaren meer uitvoerende taken en verantwoordelijkheden gekregen. De nieuwe Erfgoedwet, die in 2016 in werking is getreden en de Omgevingswet, die in 2019 van kracht wordt, versterken deze trend. Met name kleine en middelgrote gemeenten ontbreekt het soms aan tijd, kennis en expertise om hier adequaat op in te springen. Vanuit onze boekjaarsubsidie ondersteunen wij gemeenten bij hun wettelijke taken (zie ook pagina 17). Om gemeenten ook te ontzorgen bij andere vragen en uitdagingen op gebied van erfgoed, bieden wij daarnaast een integraal pakket betaalde diensten voor gemeenten aan. Prioriteit: Het ontwikkelen en proactief aanbieden van een integraal dienstenpakket voor gemeenten, dat inspringt op hun nieuwe taken na invoering van de Omgevingswet. 30

32 Hierbij denken we aan het adviseren bij of het uitvoeren van cultuurhistorische verkenningen (quickscans), inventarisaties, bouwhistorisch onderzoek en waardestellingen, maar ook aan de fysieke instandhouding van monumenten via onze Monumentenwacht. We kunnen gemeenten helpen met het ontwikkelen van erfgoedbeleid, waarbij we cultuurhistorie, monumenten, archeologie en immaterieel erfgoed gecombineerd benaderen en in relatie tot ruimtelijke ontwikkelingen. Ook kunnen we als onafhankelijke begeleider via werksessies het gesprek aangaan met inwoners en erfgoedinstellingen binnen een gemeente, om zo tot een breed gedragen erfgoedvisie, erfgoednota of erfgoedagenda te komen. Projecten voor nieuwe doelgroepen Erfgoed is van iedereen en moet voor iedereen beleefbaar zijn. Om erfgoedinstellingen te ondersteunen met het bereiken en bedienen van alle inwoners van Zuid-Holland, willen we een pilotproject starten om nieuwe doelgroepen te bereiken. We denken daarbij specifiek aan Nederlanders met een migratieachtergond, vluchtelingen met een verblijfsstatus en mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. Hierbij werken we samen met onze partner het Zuid-Hollands Landschap. Deze projecten willen we financieren door middel van fondsenwerving, maar ook met opbrengsten uit betaalde opdrachten. Intersectorale samenwerking Samen kom je verder dan alleen. Om onze ambities te realiseren willen wij dan ook waar mogelijk en relevant vaker samenwerking zoeken. Dit in de erfgoedsector, bijvoorbeeld met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en via het Overleg Provinciale Erfgoedinstellingen Nederland (OPEN), maar nadrukkelijk ook daarbuiten. Zo willen we in de eerste plaats de samenwerking met het Zuid-Hollands Landschap en De Groene Motor uitbouwen. Concreet starten we met een project in de Krimpenerwaard. We willen onze expertise op het gebied van beleving en verhalen vertellen inzetten om het landschap en erfgoed in deze regio beter beleefbaar te maken voor inwoners en bezoekers en het netwerk van groen- en erfgoedorganisaties in de regio stimuleren. Erfgoed en landschap staan volop in de belangstelling. Bij erfgoedvrijwilligers, maar ook bij ambtenaren en andere betrokkenen. We willen deze mensen inspireren, informeren en bij elkaar brengen door het oprichten van een academie voor erfgoed en groen, waarbinnen we lezingen en presentaties over erfgoed, cultuurhistorie en landschap aanbieden. Ook met andere partners die traditioneel raakvlakken met erfgoed en/of cultuur hebben willen we de samenwerking aangaan of versterken. We denken hierbij aan Dorp, Stad en Land, Nationaal Restauratiefonds, ProBiblio en Kunstgebouw, maar ook de toeristischrecreatieve sector. Dit zowel op regionaal niveau, via de VVV s, als op landelijk niveau, via de ANWB en NBTC Holland Marketing. Zo zien we kansen om aan te sluiten bij de recent gelanceerde HollandCity-strategie van deze laatste organisatie, waarbij Nederland als metropool wordt gepromoot met diverse aantrekkelijke districten. Een ander voorbeeld is de samenwerking met IVN. In het kader van de erfgoedlijnen leiden zij lokale ondernemers op tot erfgoedambassadeur. 31

33 Monumenten duurzaam behouden De Koninklijke Porceleyne Fles is de enig overgebleven Delftse aardewerkfabriek. Hier wordt het beroemde Delfts blauw met de hand beschilderd volgens eeuwenoude tradities. Dat trekt bezoekers van over de hele wereld. Het fabrieksgebouw uit 1930, dat nu in gebruik is als kantoorruimte en showroom, wordt gerestaureerd. Wij hebben de verschillende subsidiemogelijkheden verkend en ondersteund bij het aanvragen van subsidie. Nu begeleiden we de restauratie. Hierdoor weten we zeker dat de juiste materialen en technieken worden toegepast en de historische waarde behouden blijft. We zijn er trots op dat we onze expertise kunnen inzetten om dit bijzondere erfgoed duurzaam te behouden. Leo Bredie, Hoofd Monumentenwacht Zuid-Holland

34

35 Hoofdstuk 3 Een marktgerichte Monumentenwacht Innovatieve partner voor monumenteneigenaren en -beheerders

36 De Monumentenwacht houdt Zuid-Holland mooi door eigenaren van monumenten bij te staan met onafhankelijk advies over de bouwkundige staat van hun monument. De monumenten in onze provincie staan er gemiddeld goed bij en we durven te stellen dat onze expertise en inzet daar een bijdrage aan hebben geleverd. Het is onze ambitie ook voor nieuwe doelgroepen een vanzelfsprekende partner te worden op het gebied van monumentenzorg. Dat willen we realiseren door nieuwe diensten te ontwikkelen. Innoveren dienstverlening Onze reguliere inspecties sluiten momenteel niet optimaal aan op de wensen en behoeften van de hedendaagse monumenteneigenaar. We willen deze aansluiting verbeteren, door onze dienstverlening te innoveren. Naast het basisproduct de inspectie is er vraag naar maatwerkoplossingen, waaronder uitgebreider, richtinggevend hersteladvies en ondersteuning in het onderhoudstraject. Daarnaast willen we de huidige dienstverlening verbeteren, onder andere door het digitaliseren en meer gebruikersgericht maken van onderhoudsrapporten en het aanpassen van het abonnementensysteem. Nieuwe doelgroepen en partners We zien ook kansen om nieuwe doelgroepen te bereiken voor onze diensten. Zo kunnen we Verenigingen Van Eigenaren (VVE s) van grote, monumentale panden voorzien van technisch advies. Ook willen we andere diensten, zoals het opstellen van BRIM-subsidieaanvragen, quickscans en meerjarenonderhoudsplannen, breder gaan promoten. Bovendien willen we meer samenwerken met partners op het gebied van restauratie en duurzaamheid, zoals het Nationaal Restauratiefonds. Zichtbaarheid en positionering Om deze doelen te bereiken is het verbeteren van de zichtbaarheid en het versterken van de positionering van de Monumentenwacht richting zowel de zakelijke als de particuliere markt een belangrijk aandachtspunt. We onderscheiden ons door onze persoonlijke benadering (een vertrouwd gezicht), onafhankelijke status en expertise op het gebied van onderhoud van historische panden. Een belangrijk middel hierbij vormt de realisatie van een nieuwe website met een duidelijk verhaal richting de verschillende doelgroepen. Prioriteit: Het optimaal ontzorgen van eigenaren en beheerders van monumenten door onze huidige dienstverlening uit te breiden en te innoveren. We willen nieuwe doelgroepen bereiken door de Monumentenwacht zichtbaarder maken, ook online. 35

37 Hoofdstuk 4 Een sterk Erfgoedhuis Investeren in kennis, middelen en communicatie

38 Het Erfgoedhuis onderscheidt zich door onze betrokkenheid bij en hart voor erfgoed, onze jarenlange ervaring en ons wijdvertakte netwerk. Om de ambities in dit beleidsplan te realiseren en het Erfgoedhuis breed op de kaart te zetten als dé partner wanneer het om erfgoed gaat, hebben we enkele speerpunten geformuleerd voor de eigen organisatie. Naar een optimale organisatiestructuur Het Erfgoedhuis is een zelfstandige stichting met een directeur-bestuurder en een Raad van Toezicht-model en volgt in haar statuten, reglementen en procedures de Code of Governance. De organisatie heeft vier afdelingen met in totaal 27 medewerkers (23,4 FTE). De afdeling Erfgoed & Ruimte draagt zorg voor het behouden en benutten van erfgoed. Dit doet zij onder andere door het ondersteunen van gemeenten, archeologen en in archeologie geïnteresseerden en moleneigenaren, -beheerders en -vrijwilligers. De afdeling Erfgoed & Beleving ondersteunt historische verenigingen, archieven en andere erfgoedinstellingen als het gaat om publieksbereik. Beide afdelingen zijn intensief betrokken bij de provinciale erfgoedlijnen. De Monumentenwacht richt zich op het fysieke behoud van monumenten met bouwkundige inspecties, meerjarenonderhoudsbegrotingen, quickscans en subsidieadvies. Tot slot is er een kleine afdeling Intersectoraal die zich richt op de bedrijfsvoering van het Erfgoedhuis. Het is onze ambitie om de huidige samenwerking tussen de afdelingen te intensiveren en te groeien naar een organisatiestructuur waarbij naast de inzet voor de kerntaken een inzet op basis van kennis en kunde in projectteams wordt gefaciliteerd, over de afdelingen heen. Gezien de ambitie om fors meer opdrachten voor gemeenten en musea uit te voeren, zal hiernaast de arbeidsschil worden uitgebreid met een selectie aan zelfstandige professionals (ZZP ers). Zij kunnen op basis van hun ervaring en expertise op tijdelijke basis worden ingeschakeld om projecten te ondersteunen. Personeelsbeleid gebaseerd op ontwikkeling Een belangrijke prioriteit de komende jaren is het investeren in kennis. Onze medewerkers zijn ons belangrijkste kapitaal. Alleen door hun kennis en expertise optimaal in te zetten kunnen wij onze doelstellingen verwezenlijken. Het is zaak dat deze kennis actueel blijft en meegroeit met zowel de behoeften van medewerkers als opdrachtgevers. Dit doen we door het innoveren van ons personeelsbeleid. Uitgangspunt hierbij is dat elke medewerker zich blijft ontwikkelen en een duurzame bijdrage levert aan de dienstverlening van het Erfgoedhuis. Ook zal in kaart worden gebracht welke kennis en kunde in huis zijn, waar de voorkeuren van medewerkers liggen en welke expertise extern ingeschakeld kan worden. Het opleidingsbudget zal in 2017 met circa 50% worden verhoogd tot euro en uiteindelijk opgetrokken worden naar 2,2% van de totale personeelskosten in De verwachting is dat de trainingen zowel gericht zijn op vakinhoudelijke expertise als op vaardigheden zoals projectmanagement. Daarnaast maken we ruimte om elk jaar minstens twee stagiairs, trainees of young professionals de kans te geven om werkervaring op te doen binnen onze 37

39 organisatie. Dit biedt hen de kans ervaring op te doen en een netwerk op te bouwen binnen de erfgoedsector. Anderzijds brengen zij nieuwe inzichten en actuele kennis in de organisatie. Innoveren in communicatie en dienstverlening Om onze doelstellingen te realiseren als het gaat om het ondersteunen en bedienen van meer gemeenten, erfgoedinstellingen en (potentiële) klanten van de Monumentenwacht, gaan we investeren in onze communicatie en online dienstverlening. Dit doen we door de ontwikkeling van een online strategie, waar de realisatie van een nieuwe website deel van uitmaakt. We gaan meer kennis en informatie online delen met onze achterban en het aanvragen van informatie en ondersteuning vereenvoudigen. We nemen daarbij de wensen en behoeften van onze klanten als uitgangspunt. Ook stroomlijnen we de corporate communicatie van het Erfgoedhuis, met als doel een heldere profilering. Deze en andere ambities op het vlak van communicatie worden uitgewerkt in een communicatieplan. Meten van resultaten en tevredenheid Als organisatie die een ondersteunende en faciliterende rol vervult voor tal van gemeenten, erfgoedinstellingen en vrijwilligers in Zuid-Holland, hechten we grote waarde aan de beoordeling van onze activiteiten door onze relaties. Zijn zij tevreden met de door ons geleverde diensten en producten? En waar liggen er behoeftes? Om hier inzicht in te verkrijgen zullen we de komende jaren op bepaalde onderdelen van ons werk tevredenheidsmetingen uitvoeren. Voor de cursussen, studiedagen en netwerkbijeenkomsten die we organiseren, is een digitaal evaluatieformulier ontwikkeld dat standaard na afloop aan de deelnemers zal worden rondgestuurd. Ook zal in 2018 een gebruikersonderzoek worden uitgevoerd naar de nieuwe websites van het Erfgoedhuis en de Monumentenwacht, die in 2017 gerealiseerd worden. Tot slot willen we in 2017 een integraal tevredenheidsonderzoek uitvoeren onder al onze relaties. Hiervoor zal een extern bureau worden ingeschakeld. Onze rol in het erfgoedveld verankeren Wij zijn er voor het erfgoed in Zuid- Holland en de mensen die zich hiervoor inzetten. Musea, archieven, historische verenigingen, maar ook ondernemers, gemeenten en betrokken burgers. Soms is deze samenwerking formeel vastgelegd. Zo verzorgen we het secretariaat van de Kring van Zuid-Hollandse Archivarissen en de Vereniging van Musea in Zuid-Holland (VMZH) en voeren opdrachten uit die de musea in onze provincie ondersteunen. Ook zijn we intensief betrokken bij de zeven provinciale erfgoedtafels (zie hoofdstuk 1 Partner van de provincie Zuid-Holland ), die tal van erfgoedbetrokkenen verenigen. Daarnaast hebben we een uitgebreid netwerk waarmee we, soms intensief, soms iets minder intensief, samenwerken. Dit netwerk van Zuid-Hollandse erfgoedinstellingen en -betrokkenen vormt de basis voor het goed behouden, Prioriteit: Samenwerking en kennisuitwisseling tussen erfgoedstakeholders in Zuid-Holland bevorderen door ons bestaande netwerk te versterken en uit te bouwen, mogelijk in de vorm van een formeel partnerschap. 38

40 Prioriteiten: Investeren in de scholing van onze medewerkers en de ruimte geven aan jong talent, om onze positie als kenniscentrum en trendwatcher te waarborgen. Innoveren van onze dienstverlening met o.a. de realisatie van een nieuwe website voor het Erfgoedhuis en de Monumentenwacht, waarbij een belangrijke rol is weggelegd voor het online kennisdelen. Het verbreden van onze financieringsmix, door het vergroten van de fondsenwervingsactiviteiten en de inkomsten uit betaalde opdrachten. benutten en beleven van erfgoed. Om samenwerking en kennisuitwisseling te bevorderen en deze partijen blijvend met elkaar te verbinden, onderzoeken we de mogelijkheden om dit netwerk verder te versterken. Dit kan bijvoorbeeld door een vorm van formeel partnerschap te introduceren. Hierbij willen we ook nadrukkelijk erfgoedstakeholders betrekken die werken rond thema s die nu minder in de belangstelling staan, zoals agrarisch, religieus, maritiem en mobiel erfgoed. Verbreden financieringsmix Een groot deel van onze activiteiten voeren wij uit in opdracht van en met steun van de provincie Zuid-Holland. Wij zien echter ook kansen voor erfgoed buiten de door de provincie gestelde kaders. Deze extra activiteiten willen we realiseren door gebruik te maken van een flexibele arbeidsschil, door onze fondsenwervingsactiviteiten te intensiveren en door meer in opdracht te werken voor gemeenten, musea en andere erfgoedinstellingen. Het Erfgoedhuis heeft een gemiddelde jaaromzet van zo n 2,7 miljoen euro. Hiervan wordt in 2017 naar verwachting 33% verkregen via extra opdrachten die buiten de boekjaarsubsidie van de provincie Zuid-Holland vallen. Dit aandeel willen we laten groeien tot ruim 40% van de totale omzet in Hierbij is het onze ambitie om de inkomsten uit fondsen te verdrievoudigen. Met onze deelname aan het cursustraject Wijzer Werven in 2016 is hiervoor een eerste stap gezet. We hopen onze doelstelling te bereiken door het ontwikkelen van een breed gedragen en toegepast fondsenwervingsbeleid en door het consequent werken aan relatieontwikkeling. De opbrengsten uit externe opdrachten willen we laten stijgen met 87% de komende vier jaar. Dit willen we bereiken door het aanbieden van een integraal dienstenpakket, zoals beschreven in het hoofdstuk 2 Kansen voor erfgoed. Deze diensten gaan we promoten via de ontwikkeling van een nieuwe website en online strategie. Ook de innovatie van de onlinedienstverlening zal bijdragen aan onze bekendheid onder gemeenten en zal de positie van kenniscentrum ondersteunen. Voor het aantal inspecties en opdrachten van de Monumentenwacht zetten we in op een stijging van 6% in 2020 ten opzichte van Opbrengsten uit opdrachten worden aangewend om de ideële doelstelling van het EGH te ondersteunen: het bevorderen van het behoud en de beleving van erfgoed in de provincie Zuid-Holland. EGH is door de Belastingdienst aangemerkt als een Algemeen Nut Beogende Instelling (ANBI). 39

41 Samengevat: Onze doelen voor 2020

42 Samen erfgoed behouden, benutten en beleven. Het Erfgoedhuis wil erfgoed versterken door het bieden van ondersteuning, voldoende draagvlak creëren voor beheer en behoud en het Verhaal van Zuid-Holland vertellen aan alle inwoners en bezoekers van de provincie. Om dit te bereiken stellen we onszelf de volgende doelen: Partner van de provincie We brengen het bijzondere archeologische verleden van Zuid-Holland onder de aandacht en maken dit erfgoed beleefbaar, samen met onze archeologische partners. Dit doen we onder andere door online promotie via en door het geven van een kwaliteitsimpuls ( update en upgrade ) aan de permanente expositie van het Archeologiehuis Zuid-Holland. We ondersteunen de Zuid-Hollandse molens en de vrijwilligers die ze draaiende houden optimaal, door het Molennetwerk uit te bouwen tot centraal anker- en netwerkpunt. Hiertoe organiseren we ieder jaar twee cursussen en twee informatiebijeenkomsten. We stimuleren herbestemming van monumentale en beeldbepalende panden door monumentenbeheerders- en eigenaren, projectontwikkelaars, architecten en gemeenten samen te brengen en te inspireren. We ontwikkelen een innovatieve en flexibele communicatiestrategie voor publieksbereik, gebaseerd op het principe van life long learning. Zo laten we een zo groot mogelijk publiek kennis maken met het Verhaal van Zuid-Holland. We verbinden en inspireren erfgoed- en groenvrijwilligers via het online platform Zelf Doen in Erfgoed en Groen en bouwen dit platform verder uit, samen met onze groene partners. Kansen voor erfgoed We versterken het Zuid-Hollandse erfgoedveld door deskundigheidsbevordering van erfgoedvrijwilligers. De ambitie is om in drie jaar minstens 60 trainingen te geven. Daarnaast starten we minimaal 6 opleidingstrajecten voor vrijwilligers die zich willen ontwikkelen tot docent. We ondersteunen en inspireren gemeenten als het gaat om erfgoed. Dat doen we door een integraal dienstenpakket te ontwikkelen dat inspringt op hun behoeften. Het is daarbij onze ambitie het aantal betaalde opdrachten voor gemeenten in 4 jaar te laten groeien met 30% ten opzichte van

43 Een marktgerichte Monumentenwacht We ontzorgen monumenteneigenaren en beheerders optimaal door onze huidige dienstverlening uit te breiden en te innoveren. We bereiken nieuwe doelgroepen door de Monumentenwacht zichtbaarder maken. Dit in de eerste plaats door de ontwikkeling van een eigen website en online strategie. Een sterk Erfgoedhuis We investeren in de scholing van onze medewerkers en geven de ruimte aan jong talent, om onze positie als kenniscentrum en trendwatcher te waarborgen. We innoveren onze dienstverlening met de realisatie van een nieuwe website, waarbij een belangrijke rol is weggelegd voor het online kennisdelen. We bevorderen samenwerking en kennisuitwisseling tussen erfgoedstakeholders in Zuid-Holland. Dit doen we door ons bestaande netwerk te versterken en uit te bouwen, mogelijk in de vorm van een formeel partnerschap. We verbreden onze financieringsmix, door het vergroten van onze fondsenwervingsactiviteiten en de inkomsten uit betaalde opdrachten. 42

44 43

45 Meerjarenbegroting Foto: Frans Berkelaar

46 Financieel meerjarenoverzicht Overzicht voor vier jaren (afgerond op 100) Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland Totaal Totaal Totaal Totaal Baten Exploitatiebijdrage provincie Zuid-Holland Opbrengsten uit inspecties Monumentenwacht Opbrengsten uit fondsenwerving Opbrengsten uit betaalde dienstverlening Onttrekking / dotaties reserves ,00 0,00 0,00 Lasten Personeelskosten Kosten inspecties Activiteiten Publiciteit Huisvestingskosten Algemene beheerskosten Afschrijvingen op materiële vaste activa Bijdrage Landschap en Erfgoed Zuid-Holland Saldo

47 Contact Erfgoedhuis Zuid-Holland Oude Delft CG Delft Postbus DB Delft facebook.com/erfgoedhuiszuidholland

48

49

50 Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Samengesteld door: Judith Tegelaers, Onno Helleman, Evelien Masselink, Boy Biekhram Eindredactie: Saskia Boom Versie mei 2017

51 Voorwoord Voor u ligt het jaarverslag 2016 van het Erfgoedhuis Zuid-Holland (EGH), de uitvoerende erfgoedorganisatie van het erfgoedbeleid van de provincie Zuid-Holland (PZH). Dit verslag biedt een volledig overzicht van activiteiten en werkzaamheden door EGH in Kerntaken Binnen het Hoofdlijnenakkoord Zuid-Holland: slimmer, schoner en sterker ligt de nadruk op de zeven erfgoedlijnen: ruimtelijke structuren of ensembles in het landschap bestaande uit erfgoedobjecten rond een specifiek thema. EGH vervult veel ondersteunende taken voor de zogeheten erfgoedtafels, overlegorganen waarbinnen stakeholders van een erfgoedlijn vertegenwoordigd zijn. Ook is EGH voortrekker van verschillende samenwerkingsprojecten binnen de erfgoedlijnen. Een overzicht van de actitiveiten voor de erfgoedlijnen vindt u in hoofdstuk 1: Beleven van Erfgoed. In dit hoofdstuk vindt u ook de activiteiten van EGH gericht op publieksbeleving van erfgoed. Daarnaast krijgen binnen het Hoofdlijnenakkoord de thema s molens (molenbiotopen en groot onderhoud), herbestemming en archeologie en publieksbereik extra aandacht. EGH ondersteunt de provincie hierbij door het coördineren van themaprojecten en het Molennetwerk ZH. Deze activiteiten vindt u terug in hoofdstuk 2 Beschermen en benutten van Erfgoed. Hier staan ook de (wettelijke) erfgoedtaken voor gemeenten en andere activiteiten ter behoud van cultuurhistorische waarden en ruimtelijke kwaliteit omschreven. Intersectorale samenwerking Wanneer het projecten betreft op het snijvlak van erfgoed en groen, werkt EGH steevast samen met haar groene partners het Zuid-Hollands Landschap (ZHL) en medewerkers van het project De Groene Motor. De prestaties van 2016 staan opgesomd in hoofdstuk 3 Samenwerken in Landschap en Erfgoed. Extra dienstverlening De Monumentenwacht ZH voert inspecties en andere opdrachten uit voor monumenteneigenaren en -beheerders en is daarmee de commerciële tak van EGH. In hoofdstuk 4 vindt u een overzicht van de activiteiten van de Monumentenwacht. Ook voert EGH, naast de activiteiten die binnen de boekjaarsubsidie vallen, extra opdrachten uit voor PZH. Voorbeelden hiervan zijn de website en de ondersteuning van het Archeologiehuis ZH in Alphen a/d Rijn. Ook voert EGH opdrachten uit voor fondsen, gemeenten en musea. Een overzicht van deze betaalde dienstverlening vindt u terug in hoofdstuk 5. Meer weten? Naast dit schriftelijke jaarverslag heeft EGH over 2016 ook een fotojaarverslag gemaakt. Dit is te raadplegen via Hier vindt u ook de jaarrekenig over Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

52 Inhoud A. Beleven van Erfgoed... 4 A1. Erfgoedlijnen: Algemene activiteiten... 4 A2. Erfgoedlijnen: Diensten en projecten per erfgoedlijn... 8 A3. Beleving door publieksbereik B. Beschermen en benutten van erfgoed B1. Ondersteuning (wettelijke) erfgoedtaken gemeenten B2. Archeologie in Zuid-Holland B3. Herbestemming B4. Sectoraal: Molennetwerk B5. Sectoraal: Landgoederen en Religieus Erfgoed C. Samenwerken in Landschap en Erfgoed C1. Onderzoek C2. Vrijwilligersondersteuning D. Monumentenwacht D1. Communicatie D2. Dienstverlening D3. Abonnees E. Overige betaalde dienstverlening E1. Opdrachten voor erfgoedinstellingen E2. Opdrachten d.m.v. fondsenwerving E3. Opdrachten voor de provincie Zuid-Holland E4. Overige opdrachten Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

53 A. Beleven van Erfgoed Het grootste deel van haar beschikbare uren, namelijk 71%, wordt door EGH ingezet op de beleving van erfgoed. EGH ondersteunde ook in 2016 de zeven erfgoedlijnen met communicatie en educatieve diensten, de ontwikkeling van marketingtools, (historisch) inhoudelijke ondersteuning en uiteenlopend advies. Dit zowel voor eigen projecten als die van stakeholders. In totaal droegen we bij aan zo n twintig projecten, waarbij we contacten onderhielden met de erfgoedlijndeelnemers maar ook met andere partijen binnen en buiten de provinciegrenzen. Daarnaast informeerden we onze achterban over actuele trends en ontwikkelingen, bijvoorbeeld door de organisatie van een inspiratiesessie sociale media of een studiedag over audiovisuele ondersteuning in erfgoedinstellingen. Een kleiner deel van de uren voor het beleven van erfgoed is besteed aan publieksbereik buiten de erfgoedlijnen. Zo werd ook in 2016 de jaarlijkse Archeologische Kroniek uitgebracht, organiseerden we een studiedag over de Erfgoedwet en gaven we veel korte adviezen over publieksbereik aan spelers in het veld. A1. Erfgoedlijnen: Algemene activiteiten De algemene activiteiten rond de erfgoedlijnen zijn onder te verdelen in communicatie, erfgoededucatie en overige diensten. A1.1 Communicatie Website De website is in 2016 in totaal ruim keer bezocht, een stijging van het aantal bezoekers met meer dan 8 procent ten opzichte van Daarmee is het streefaantal van bezoekers ruim gehaald. De website is afgelopen jaar geoptimaliseerd voor mobiel gebruik en ook binnen de rubriek Er op Uit zijn enkele verbeteringen doorgevoerd, zodat deze beter aansluit op de behoeften van de doelgroep: publiek met een interesse in de geschiedenis en het erfgoed van Zuid-Holland. Sociale media EGH onderhield op verzoek van en in afstemming met de desbetreffende Erfgoedtafels diverse sociale mediakanalen voor de Erfgoedlijnen, zoals Facebook en Twitter. Daarnaast is voor geïnteresseerde deelnemers aan de zeven erfgoedlijnen op 23 februari 2016 op het Provinciehuis een praktische middag georganiseerd over het gebruik van sociale media. Kennis en ervaringen delen stonden tijdens deze inspiratiesessie sociale media centraal. Drie bij de erfgoedlijnen Landgoederenzone, Limes en Goeree-Overflakkee betrokken personen waren uitgenodigd om te vertellen over hun eigen sociale media-strategie. Er werden cases behandeld over Facebook, Twitter en Instagram, met gelegenheid om vragen te stellen. De bijeenkomst trok 52 deelnemers en werd door de aanwezigen als leerzaam en inspirerend ervaren. Nieuwsbrieven Op verzoek van en in afstemming met de desbetreffende Erfgoedtafels verstuurde EGH ook in 2016 weer diverse nieuwsbrieven: Landgoederenzone (4x per jaar), Goeree-Overflakkee (2x per jaar), Oude Hollandse Waterlinie (2x per jaar) en Limes (3x per jaar). Artikelen en advertenties via externe media Naast de website zijn ook andere communicatiekanalen benut om het erfgoed van Zuid- Holland bij een breed publiek onder de aandacht te brengen. Zo is de in 2015 opgestarte samenwerking met magazine Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

54 Monumentaal in 2016 voortgezet (oplage: exemplaren, landelijke verspreiding). Dit resulteerde in zes rijk geïllustreerde artikelen over het Archeologiehuis in Alphen aan den Rijn, buitenplaats Ockenburgh, Vinetaduin, de vestingsteden Schoonhoven en Nieuwpoort, de Menheerse Werf op Goeree-Overflakkee en de stadsherleving van de historische binnenstad van Schiedam. In iedere editie van Monumentaal is daarnaast een advertentie geplaatst ter promotie van evenementen rond de erfgoedlijnen. Ook de samenwerking met de ANWB kreeg in 2016 een vervolg. Er is een promotie-item gefilmd op de Ruïne van Teylingen en Kasteel Keukenhof ter promotie van de Dag van het Kasteel in het televisieprogramma Land van ANWB. Via online bannering op websites van de ANWB en VVV zijn verschillende publieksactiviteiten rond de zeven erfgoedlijnen extra onder de aandacht gebracht. Ook werd een artikel geplaatst over de trekvaarten in de Special Water van de ANWB, die in een oplage van stuks bij de verschillende VVV s is verspreid. Prestatie Erfgoedlijnen in uren nacalculatie werkplan Ondersteuning communicatie en promotie Erfgoedtafels inclusief een studiemiddag over inzet social media bij PZH Beheer, onderhoud en redactie portal website Erfgoedlijnen, inclusief archief nieuwsbrieven, agenda, social media. Streefaantal bezoekers: Totaal A1.2 Erfgoededucatie Koersaanpassing De projecten, lespakketten en ideeën op gebied van educatie voor de erfgoedlijnen zijn tijdens de langdurige afwezigheid van de educatiemedewerker verder ontwikkeld en voorbereid door het afdelingshoofd Erfgoed & Beleving. Deze taken zijn in april 2016 overgenomen door de nieuwe Consulent Erfgoededucatie. Deze heeft na het opmaken van de balans een aantal aanbevelingen gedaan voor een andere benadering van doelgroepen en het breder ontsluiten van educatie via de lifelong-learning theorie. De notitie die we hierover presenteerden aan het hoofd van bureau CVT is opgenomen in het meerjarenbeleidsplan van PZH. Dit biedt EGH de mogelijkheid om de informatie die voor de verschillende lespakketten is verzameld via andere methodes te ontsluiten voor meer doelgroepen, oftewel om volgens het principe van liquid content te gaan werken: Informatie wordt flexibel (her)gebruikt en op maat ingezet voor een specifieke doelgroep. In essentie gaan we van educatie naar leren voor alle leeftijden en dit zowel formeel als informeel. Borging en ontwikkeling van reeds opgezet materiaal In 2016 is een vervolg gegeven aan de eerder ontwikkelde onderwijspakketten. Voor Goeree-Overflakkee betekende dat een derde Havendag Junior, die dit keer op drie locaties op het eiland werd georganiseerd: Op 2 juni in Middelharnis, op donderdag 9 juni in Ooltgensplaat en op donderdag 16 juni in Goedereede. De belangstelling was wederom groot. Dit was volgens afspraak de laatste keer dat EGH de Havendag Junior begeleidde. Het project gaat nu op eigen kracht verder en wordt opgepakt door organisaties op het eiland zelf. Voor de Atlantikwall werd na de presentatie van de Zuid-Hollandse versie in 2015 een speciale Haagse versie van de educatieve film Atlantikwall. De Verborgen Grens gemaakt. Deze is gepresenteerd tijdens de Bunkerdag op zondag 5 juni. Zo n dertig medewerkers van de verschillende bunker- en kustverdedigingsmusea in ZH zijn met een terugkom -middag Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

55 opnieuw voorbereid op de ontvangst van scholen en andere bezoekers. Ook voor de andere kustprovincies Zeeland, Noord- Holland en Friesland werd een eigen versie van de film gemaakt. Bij de Erfgoedlijn Waterdriehoek is op initiatief van CSG De Lage Waard in Dordrecht medewerking verleend aan een symposium over de beste manier om scholieren en erfgoedinstellingen zich voor elkaar te interesseren. Het symposium is echter wegens te weinig belangstelling in overleg met de betrokken ambtenaar doorgeschoven naar Voor de Erfgoedlijn Trekvaarten is volgens afspraak gewerkt aan een betere wijze van het interesseren van de scholen voor dit onderwerp, en is de laatst bijgekomen trekvaart van Midden-Delfland aan het pakket en de uitklapkaart toegevoegd. Presentatie van de nog ontbrekende onderwijspakketten In 2016 werd zowel voor de erfgoedlijn Limes als de erfgoedlijn Oude Hollandse Waterlinie een lespakket afgerond en gepresenteerd. Voor de Limes betrof dit een lespakket over Romeinse bouwtechnieken voor de groepen 7 en 8 van het basisonderwijs en de onderbouw van het voortgezet onderwijs. De praktijkles is een samenwerking met Archeon. Leerlingen volgen in het themapark een buitenles over Romeinse technieken die tegenwoordig nog steeds worden toegepast bij de bouw van wegen, bruggen en waterbouwwerken. Indien een praktijkles niet mogelijk is zijn er aansprekende videoclips voorhanden om de technieken in het klaslokaal te tonen. Op 17 maart 2016 vond de eerste praktijkles plaats bij het Archeon. Deze werd goed beoordeeld door de deelnemende school, het Mozaïek uit Alphen aan den Rijn. Het lespakket over de Oude Hollandse Waterlinie voor basis- en voortgezet onderwijs is op 15 juni gelanceerd tijdens een onderwijsochtend op Fort Wierickerschans. Bij de feestelijke aftrap waren zo n honderd leerlingen van alle basisscholen in Bodegraven aanwezig. Het programma bestond uit verschillende activiteiten, zoals een verteltheater, een expositie met opdrachten en een speurtocht over de wallen van het Fort. Tijdens deze ochtend werden ook vijf filmpjes vertoond, waarin twee personages figureren: de 17 de -eeuwse Neeltje en de hedendaagse Job. De filmpjes zijn onderdeel van de lesbrief Oude Hollandse Waterlinie. Bij de organisatie van de dag werd samengewerkt met Stichting het Groene Hart (SGH). Zij presenteerden een leuke tentoonstelling over de waterlinie die langs scholen en bibliotheken gaat reizen. De succesvolle dag is aanleiding voor EGH en SGH om in de toekomst soortelijke initatieven te ontplooien en om daarbij andere lokale spelers te betrekken. Als kroon op het lespakket over de Oude Hollandse Waterlinie werd in 2016 een app met historisch opgezette filmbeelden ontwikkeld. Deze app biedt scholieren de mogelijkheid om via een spel op hun smartphone in hun eigen woonomgeving de waterlinie te ontdekken. Prestatie in uren nacalculatie werkplan Implementatie onderwijsprojecten 4 erfgoedlijnen: Goeree-Overflakkee, Waterdriehoek, Atlantikwall en Trekvaarten Ontwikkeling onderwijsproject 2 erfgoedlijnen: Limes, Oude Hollandse Waterlinie Opstellen nieuwe en toekomstbestendige aanpak Erfgoededucatie Totaal Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

56 A1.3 Overige diensten Provinciale Erfgoeddag 2016 In oktober vond de jaarlijkse Erfgoeddag plaats, dit keer in het Prinsenhof te Delft met als thema Erfgoed inspireert. De ca. 230 deelnemers konden lezingen bijwonen rond drie deelthema s: herbestemming, burgerparticipatie en publieksbeleving. Onder de sprekers waren Ronald Rietveld van RAAAF architecten, Nicole van Dijk van Museum Rotterdam, Heleen van Praag van de Ideeënbrouwerij, Nienke Basslé van HOURS, Barbara Struys en Inge de Geyter van Herita Vlaanderen, Pien Rommens van het Nederlands Openluchtmuseum, Cees van der Vlist van Werelderfgoed Kinderdijk, Gerben van Dijk van het H-Team, Arno Boon van Boei en Haiko Meijer van Onix NL. De catering werd verzorgd door Firma van Buiten, die mensen in dienst heeft met een afstand tot de arbeidsmarkt. Dit werd door de bezoekers zeer gewaardeerd. Ook was er een kleine Erfgoedexpo met erfgoedlijngerelateerde producten. De bezoekers beoordeelden de dag zeer goed met een gemiddelde beoordeling van 4,5 op een schaal van 5. Gedeputeerde Rik Janssen nam deel aan de plenaire sessie aan het einde van de Erfgoeddag en was tevens aanwezig bij de afsluitende netwerkborrel. Promotionele fimpjes via lokale TV-zender EGH ontwikkelde in 2016 een voorstel voor een serie laagdrempelige films over lokaal erfgoed. Hierbij was het uitgangspunt om op basis van bestaand en nieuw materiaal een serie portretten te maken over kleine instellingen en vrijwilligers en hun erfgoedverhaal. Het project is aangeboden aan bureau CVT, maar werd niet gehonoreerd. Vervolgens heeft EGH het project in afgeslankte vorm voortgezet. In de periode oktober-december is bestaand beeldmateriaal uitgezonden in het programma Tijd voor Nostalgie. Hier is door mensen naar gekeken. Studiedag over audiotours Op 20 mei 2016 vond in het Onderwijsmuseum te Dordrecht een studiemiddag plaats over de toepassing van digitale tools in musea. Tijdens deze middag bespraken we de mogelijkheden van de vele tools en technieken die op dit gebied beschikbaar zijn, zoals ibeacons, persona s, avatars, audiotours, apps en QR-codes. Een aantal sprekers uit de museumwereld deelde hun ervaringen over dit onderwerp. Vervolgens konden de aanwezigen in een drietal workshops zelf met nieuwe technieken aan de slag. De middag werd door 68 deelnemers van musea en erfgoedinstellingen bezocht en goed beoordeeld. Prestatie Erfgoedlijnen in uren nacalculatie werkplan Overige diensten, ondersteuning en activiteiten Promofilmpjes over erfgoedlijnonderwerpen via locale TV-zenders Pro Biblio, stakeholders 150 Organisatie studiedag over audiotours op erfgoedlijnen Provinciale Erfgoeddag Totaal Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

57 A2. Erfgoedlijnen: Diensten en projecten per erfgoedlijn Naast de algemene activiteiten voor de Erfgoedlijnen is EGH nauw betrokken bij de verschillende erfgoedtafels. Er zijn in 2015 verschillende projecten op de erfgoedlijnen uitgevoerd, waarvan hier een opsomming per erfgoedlijn. A2.1 Erfgoedlijn Atlantikwall Ondersteuning Erfgoedtafel EGH verzorgde het secretariaat van de Erfgoedtafel, de voorbereiding en verslaglegging, alsmede de ondersteuning van de voorzitter en de projectleider bij de beoordeling van subsidieaanvragen. Ook een Facebookpagina en een Twitteraccount werden door EGH actief bijgehouden. Atlantikwallfilm In samenwerking met Filmproducent Ars Longa zijn nadat in 2015 de Zuid-Hollandse versie verscheen de versies voor Zeeland, Noord-Holland en Friesland gemaakt. De projectgroep bestond uit gedelegeerden van de vier kustprovincies en een vertegenwoordiging van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE). Nadat de betrokken partijen een laatste keer feedback konden geven op het beeldmateriaal en de bronnen zijn de films eind 2016 opgeleverd. EGH was zowel projectleider bij de eerste versie als bij de vier regionale versies. Route App Atlantikwall Voor de erfgoedlijn Atlantikwall is de laatste hand gelegd aan een app op het IZI Travel platform. Deze app voorziet in een vijftal korte wandelroutes in Goeree, Hellevoetsluis, Hoek van Holland, Den Haag/Scheveningen en Noordwijk. Gebruikers krijgen tijdens de wandeling uitleg over de Atlantikwall-objecten en ander erfgoed op hun route. De app IZI Travel zelf is open source en daarmee gratis te gebruiken voor de ontwikkeling van allerlei routes. De voordelen van het platform zijn de gegarandeerde technische updates, de goede verspreiding en het gebruiksgemak. De bijdrage van de erfgoedlijn is ingezet voor de productie, dat wil zeggen de ontwikkeling van content, een voice-over en het invoeren van de routes. EGH heeft bijgedragen aan het verwerven van extern specialistisch advies op eigen kosten. A2.2 Erfgoedlijn Landgoederenzone Zuid-Holland Algemeen Het netwerk van de erfgoedlijn Landgoederenzone Zuid-Holland kwam in 2016 vijfmaal bijeen, op Buitenplaats Ockenburgh, Kasteel Keukenhof, Buitengoed Dorrepaal, Huys ten Donck en Buitenplaats Berbice. EGH verzorgde een presentatie van de uitkomsten van de in 2015 opgestelde stakeholdersanalyse en vier keer werd de nieuwsbrief Landgoederenzone ZH verstuurd. Zitting werkgroep Ruimtelijk beeld Landgoederenzone In 2015 heeft PZH aan H+N+S Landschapsarchitecten de opdracht geven om het Ruimtelijk beeld erfgoedlijn Landgoederenzone Zuid-Holland vorm te geven. Een aantal leden van het netwerk van de erfgoedlijn heeft bijgedragen aan het scherp krijgen van de uitvraag en heeft na selectie als klankbordgroep gefunctioneerd voor H+N+S. EGH had zitting in deze groep. De groep is in 2016 tweemaal bijeengekomen, en wel op 11 januari en 8 maart in Den Haag. De definitieve rapportage is onder de naam Hollands Buiten op 8 april opgeleverd en tijdens de bijeenkomst van het netwerk op 22 april gepresenteerd. In vervolg hierop is een start gemaakt om op basis van het rapport een afwegingskader te formuleren dat Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

58 bijdraagt aan de realisatie van de ambitie van de erfgoedlijn Landgoederenzone Zuid-Holland. Hiertoe werd een werkgroep geformeerd. EGH heeft zitting in deze werkgroep. De werkgroep kwam in 2016 tweemaal bijeen, en wel op 18 en 30 mei. Deelname Landschapstafel Duin, Horst en Weide EGH is (op uitnodiging) deelnemer aan de Landschapstafel Duin Horst en Weide. Het gebied omvat de gemeenten Den Haag, Leiden, Voorschoten, Wassenaar en Zoetermeer. Behalve deze gemeenten hebben de ANWB, Dunea, de Agrarische Natuurvereniging Santvoorde, Natuur & Milieufederatie Zuid-Holland, Vlietland, Van der Valk, Recron, Staatsbosbeheer en de Stichting Horst & Voorde en EGH de intentieverklaring ondertekend. Doelstelling is de landschappelijke, cultuurhistorische en ecologische authenticiteit van het gebied te waarborgen, de vitaliteit te versterken en de beleefbaarheid te vergroten. Om deze doelstelling te verwezenlijken wordt gefocust op stad/land relaties, slow lanes als ruggengraat, het netwerk als haarvaten van het gebied en op aantrekkelijke bestemmingen. De Landschapstafel kwam in 2016 tweemaal bijeen en wel op 24 maart in bezoekerscentrum De Tapuit in Meijendel te Wassenaar en op 23 juni in Den Haag. Op 24 maart werd de intentieverklaring Duin Horst en Weide getekend en aan gedeputeerde Han Weber aangeboden. Op basis van de gezamenlijke ambitie is een meerjarenprogramma Duin Horst en Weide vastgesteld. Dit plan heeft een looptijd van vier jaar. Per jaar wordt gekeken of de gestelde doelen zijn gehaald. Naast het meerjarenprogramma is in 2016 ook een communicatieplan opgesteld. Dag van het Kasteel 2016 Ook in 2016 nam de erfgoedtafel Landgoederenzone deel aan de landelijke Dag van het Kasteel. Achttien kastelen, landgoederen en buitenplaatsen in Zuid-Holland openenden op 16 mei hun deuren voor het publiek met een door EGH gecoördineerd programma. Op verzoek van de stakeholders diende EGH een projectvoorstel in bij PZH, het Prins Bernhard Cultuurfonds Zuid-Holland (themafonds Landgoederenzone Zuid-Holland) en het Fonds 1818 en bracht zo de benodigde financiën voor de organisatie bijeen. Vervolgens verzorgde EGH de programmatie en promotie van het evenement. Iedere deelnemer had een op de eigen locatie afgestemd publieksprogramma. Per locatie was er een sheet beschikbaar met informatie over de locatie en het geboden programma. De sheets zijn gepresenteerd op de website Daarnaast is er een flyer geproduceerd die breed werd verspreid. Nieuw was dat er vier fietsroutes zijn ontwikkeld die een aantal locaties met elkaar verbonden. De fietsroutes waren op de flyer aangegeven. Op de dag zelf waren de deelnemende locaties herkenbaar aan de banners, vlaggen en spandoeken. De opening werd verricht door gedeputeerde Rik Janssen op kasteel Duivenvoorde. In totaal heeft de Dag van het Kasteel bezoekers getrokken en waren er 253 vrijwilligers op de verschillende locaties actief. De vrijwilligers hebben in totaal uur geïnvesteerd in de organisatie van de dag. Kwaliteitsimpuls Zocherparken Zoals de titel al aangeeft beoogt dit project een impuls te geven aan de in de Landgoederenzone Zuid-Holland gelegen parken die zijn ontworpen door telgen uit het tuinarchitectengeslacht Zocher. Dit door onderzoek te doen naar het ontwerpidioom van de genoemde ontwerpers en door op basis van dit onderzoek een handreiking te bieden aan eigenaren en beheerders bij herstel en onderhoud van de parken. Het onderzoek werd uitgevoerd door de Stichting In Arcadië (Maartje Bos, Ronald van Immerseel en Peter Verhoeff) in samenwerking met Korneel Aschman van Korneel Aschman Advies. In 2016 heeft Merel Haverman, studente erfgoedstudies aan de Universiteit van Amsterdam, als stagiaire van EGH, in het kader van het onderzoek van het project gedurende een half jaar drie deelonderzoeken verricht: 1. De samenhang van het voormalige buiten Boschlust en De Koekamp in Den Haag; 2. De veronderstelde parkaanleg van Louis Paul Zocher op Zuidwijk in Wassenaar; 3. De catalogi van de kwekerij Rozenhagen van de Zochers in Haarlem. Het project kent een project- en een klankbordgroep. De klankbordgroep kwam driemaal bijeen en wel op 3 maart in het Meisjeshuis te Delft (EGH), 19 mei in Kasteel Oud-Poelgeest te Oegstgeest en 1 november in de Raadzaal van het gemeentehuis Voorschoten. De leden van de klankbordgroep hebben met hun kennis en expertise bijgedragen aan het Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

59 onderzoek en de neerslag daarvan (de rapportage) door feedback te geven aan de onderzoekers en kritisch mee te lezen. Een smaldeel van de klankbordgroep vormde de projectgroep. Naast het leveren van inhoudelijke kennis en expertise hield deze groep zich ook bezig met het behalen van de doelstellingen van het project (beantwoordt het onderzoek aan de vraag, worden de beoogde doelgroepen met het onderzoeksresultaat gediend). De projectgroep kwam in 2016 vijfmaal bijeen en wel op 19 januari op de buitenplaats Vredenoord in Den Haag, op 15 februari in het gemeentehuis van Rijswijk, op 3 mei in het Raadhuis te Leidschendam en op 25 augustus en 21 september in Voorschoten. De rapportage is in december 2016 in definitieve vorm opgeleverd. De uitkomsten van het onderzoek en dan met name de nieuw verworven inzichten zullen in het voorjaar van 2017 tijdens een symposium worden gepresenteerd. Op basis van het rapport zal een handzame handreiking worden samengesteld en wordt een workshop georganiseerd voor tuinbazen. Tevens wordt er in 2017 een publieksbrochure over de Zocherparken uitgebracht. LandGOEDwandelen Het project LandGOEDwandelen beoogt om bewegwijzerde wandelroutes uit te zetten door het zuidelijke deel van de Landgoederenzone Zuid-Holland (gemeenten Leidschendam-Voorburg, Rijswijk, Voorschoten en Wassenaar). Het project kent een projectgroep, die in 2016 driemaal bijeen kwam en wel op 2 februari in Voorschoten, op 11 maart in Den Haag en op 3 mei in Leidschendam. In 2016 werden de wandelroutes definitief vastgesteld, werd het bureau Reijers Communicatie geselecteerd om een aantal producten in het kader van het project te ontwikkelen (start- en informatiepanelen, een responsieve website e.d.). Dit in overeenstemming met de huisstijl zoals eerder ontwikkeld door Victor de Leeuw. Daarnaast zijn er door EGH teksten geschreven voor de verschillende communicatiemiddelen en er is beeldmateriaal verzameld. Via een aanbestedingsprocedure is Folkersma Routing en Sign geselecteerd om de routes daadwerkelijk in het veld uit te zetten (plaatsen markeringsschildjes, start- en informatiepanelen etc.). Het project liep vertraging op omdat ondanks eerdere berichten in verschillende gemeenten een definitief akkoord moest worden gegeven op het traject van de route en met name de plaatsing van de start- en informatieborden. De officiële opening van de routes is voorzien voor het voorjaar van Landgoederen en Buitenplaatsen in de Tweede Wereldoorlog In de Tweede Wereldoorlog werden veel landgoederen en buitenplaatsen gevorderd door de Duitsers. Er werden officieren ingekwartierd, bunkers aangelegd en soms werd een landhuis in zijn geheel gesloopt vanwege de aanleg van de Atlantikwall. Maar er werden ook schatten verborgen en onderduikers gehuisvest. EGH legde deze sporen, verhalen en herinneringen vast in twaalf korte films, samen met (oud)bewoners, ooggetuigen, vrijwilligers en andere betrokkenen. De films zijn gelanceerd op de Erfgoeddag en te bekijken op Via een uitgebreide Facebookcampagne zijn de films extra onder de aandacht gebracht van mensen die in de buurt van de desbetreffende landgoederen wonen. In totaal zijn de films in het laatste kwartaal van 2016 in totaal al ruim keer bekeken en zijn er veel positieve reacties ontvangen. Hollands Buiten Het rapport Hollands Buiten vormt tevens het uitgangspunt voor het ontwikkelen van een overkoepelende merk- en marketingstrategie voor de Landgoederenzone Zuid-Holland. Hiertoe is door de communicatiewerkgroep Landgoederenzone Zuid-Holland (waarin EGH zitting heeft) een voorstel ontwikkeld. Dit voorstel is door EGH als erfgoedlijnproject ingediend voor het jaar Het project is opgenomen in het Maatregelenpakket erfgoedlijnen 2017 en zal worden uitgevoerd in voornoemd jaar, met EGH als coördinerende partij. A2.3 Erfgoedlijn Limes Ondersteuning Erfgoedtafel EGH verzorgde het secretariaat van de Erfgoedtafel, de voorbereiding en verslaglegging, alsmede de ondersteuning van de voorzitter en de projectleider bij de beoordeling van subsidieaanvragen. Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

60 Algemeen Tijdens de intervisiebijeenkomst met gedeputeerde Rik Janssen en de onafhankelijke tafelvoorzitters van de erfgoedlijnen is besproken dat het wenselijk is om de selectiecriteria die worden benut om projecten te beoordelen aan te scherpen. Dit om de voor 2020 gestelde doelen te behalen. In 2016 werden hiertoe ten aanzien van de erfgoedlijn Romeinse Limes Zuid- Holland de eerste stappen genomen. Op 15 februari bereidde een smaldeel van de stakeholders onder leiding van voorzitter Jos Wienen in het gemeentehuis van Katwijk een bijeenkomst voor, die tot doel had om de doelstellingen voor 2020 helder te krijgen en om aan de hand hiervan de criteria aan te scherpen. Aan de hand van de uitkomsten van deze voorbereidende brainstorm werden tijdens de eerste netwerkbijeenkomst in het RMO in Leiden verschillende thema s in groepjes besproken en de criteria aangescherpt. Daarnaast vonden er in 2016 drie netwerkbijeenkomsten plaats en wel op 11 maart (RMO te Leiden), 2 juni (Landgoed De Hooge Burch in Alphen aan den Rijn (Zwammerdam) en 8 september (Streekmuseum Reeuwijk in Bodegraven-Reeuwijk). Tijdens de laatste bijeenkomst nam Jos Wienen afscheid als onafhankelijk voorzitter van het netwerk. Leven langs de Limes, tentoonstellingen Archeologiehuis Zuid-Holland Onder het motto Duik in het Romeinse verleden zijn in 2016 binnen het kader van het project Leven langs de Limes twee tentoonstellingen ingericht op de vide van het Archeologiehuis Zuid-Holland. Deze tentoonstellingen volgden op de twee in 2015 georganiseerde exposities. De eerste tentoonstelling was gewijd aan Romeins Bodegraven en werd op 17 maart geopend door wethouder Jan Leendert van den Heuvel van de gemeente Bodegraven-Reeuwijk, voorzitter Leendert Spijker van Stichting Historische Kring Bodegraven en voorzitter Remmert Kerst van Streekmuseum 'Reeuwijk'. Op de tentoonstelling was het bekende vloektablet te zien dat in Bodegraven is gevonden (bruikleen collectie Museum Het Valkhof te Nijmegen). De tweede tentoonstelling was gewijd aan het castellum van Zwammerdam en de aldaar gevonden schepen en werd op 6 juli geopend door gedeputeerde Rik Janssen van PZH en wethouder Kees van Velzen van de gemeente Alphen aan den Rijn. Voor de tentoonstelling keerde één van de beroemde Zwammerdamschepen een Romeinse boomstamkano weer terug naar Zuid-Holland. Naast vondsten uit Zwammerdam waren ook twee helften van een houten duiker uit de Romeinse tijd (gevonden in Bernisse) en een Romeinse mijlpaal uit Rijswijk in het Archeologiehuis opgesteld. De tentoonstellingen worden gedigitaliseerd, zodat ze ook na afloop nog te zien zijn. De digitale presentaties vindt men onder tentoonstellingen op Branding en Marketing Romeinse Limes Om de Romeinse Limes in de markt te zetten als toeristisch-recreatieve bestemming, is het noodzakelijk om het grootste archeologische monument van Nederland voor het grote publiek herkenbaar te positioneren en het voor ondernemers aantrekkelijk te maken om Limes arrangementen te ontwikkelen. In 2016 zijn de eerste stappen genomen om dit te bereiken door de doelstelling, doelgroepen en uitgangspunten te formuleren. Op basis hiervan kan een branding- en marketingstrategie worden ontwikkeld. Onder leiding van BrandFuel is hieraan gewerkt door een werkgroep waarin ondermeer EGH zitting had. Een aantal bureaus is gevraagd een offerte uit te brengen. De bureaus werden uitgenodigd zich te presenteren aan een afvaardiging van de werkgroep. Hierin hadden vertegenwoordigers van de Stichting Romeinse Limes Nederland (RLN), PZH en EGH zitting. The Missing Link had de beste papieren en is geselecteerd om de opdracht uit te voeren. Om de opdracht daadwerkelijk te laten uitvoeren is in het kader van de subsidieregeling erfgoedlijnen door de RLN een projectvoorstel bij PZH ingediend. Het project is opgenomen in het Maatregelenpakket Limes paspoort en Limes in beeld In 2016 werden de projecten Limes paspoort en Limes in beeld voorbereid en de projectvoorstellen ingediend bij PZH. Beide projecten zijn opgenomen in het Maatregelenpakket erfgoedlijnen Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

61 A2.4 Erfgoedlijn Oude Hollandse Waterlinie Algemeen In 2016 vonden er vier netwerkbijeenkomsten plaats en wel op 11 maart in het Waterliniemuseum op Fort Vechten, 16 juni in het Oude Stadhuis te Nieuwpoort, 15 september op het Fort Nieuwersluis in Nieuwersluis en 1 december in de Garenspinnerij te Gouda. EGH was vertegenwoordigd in de commissie die de in 2016 ingediende projectvoorstellen voor 2017 heeft beoordeeld en gerangschikt. Verder had EGH zitting in de commissie die de actualisatie van de gebiedsvisie Oude Hollandse Waterlinie begeleidde. De oplevering van de geactualiseerde gebiedsvisie staat gepland in februari Public Relations & Communicatie Naast het artikel over de Vestingsteden Schoonhoven en Nieuwpoort voor het blad Monumentaal (zie A1.1) gaf EGH Luc Panhuijsen opdracht een artikel te schrijven over de Oude Hollandse Waterlinie voor publicatie op de website Het artikel richt zich op de twee hoofdrolspelers van het Rampjaar, de Franse koning Lodewijk XIV en de stadhouder-prins Willem III. Sociale media In samenspraak met de medewerker PR & Communicatie van het EGH is door EGH een Facebookpagina en een Twitteraccount Oude Hollandse Waterlinie ontwikkeld. Deze werden in maart operationeel. Sinds die tijd zijn er 13 facebookberichten en 41 tweets geplaatst. Er-op-Uitfolder Oude Hollandse Waterlinie EGH ontwikkelde voor de erfgoedlijn Oude Hollandse Waterlinie in samenwerking met Stichting Groene Hart, Struinen en Vorsen, het Waterschap Amstel, Gooi en Vecht en Rivierduinen een Er-Op-Uitfolder. De folder verscheen op 13 april in een oplage van exemplaren en werd vooral verspreid in het inundatiegebied van de Oude Hollandse Waterlinie. Koeneschans Hersteld! Dit is een project van onze partner ZHL dat als doel heeft de Koeneschans, een onderdeel van de Oude Hollandse Waterlinie, te herstellen en weer toegankelijk en beleefbaar te maken. EGH droeg bij aan het project door ondersteuning te bieden bij de opstart van het project, bij het selecteren van een bureau dat een plan maakt voor de herinrichting van de schans en bij het organiseren van een bewonersavond om draagvlak voor het project te creëren. A2.5 Erfgoedlijn Trekvaarten Ondersteuning Erfgoedtafel EGH nam deel aan alle vergaderingen van de erfgoedtafel Trekvaarten en ondersteunde de voorzitter en de projectleider bij agendabeheer, inhoudelijke kwesties en het beoordelen van subsidieaanvragen. Een Facebookpagina en Twitteraccount werden actief door EGH bijgehouden. Historische Atlas van de Schie Binnen de erfgoedlijn Trekvaarten vond in 2016 de voltooiing plaats van de Atlas van de Schie. Het initiatief voor deze Atlas lag bij de afdeling Erfgoed & Beleving. Aan deze landschapsbiografie van het gebied tussen Delft, Schiedam en Rotterdam is vanaf 2014 gewerkt, samen met de RCE en enkele zelfstandige onderzoekers. Dit resulteerde in een rijk geïllustreerde publicatie van 220 pagina s op groot formaat, uitgegeven door Uitgeverij Thoth in Bussum. Op 30 november 2016 werd het Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

62 eerste exemplaar aangeboden aan de heer Jaap Smit, Commissaris van de Koning in Zuid-Holland. De Atlas biedt een overzicht van 2500 jaar aan menselijk ingrijpen in het Schiegebied. Hij wordt intussen goed ontvangen en levert ook flink wat publiciteit op. De Atlas is hoofdzakelijk gefinancierd door PZH en de RCE, de laatstgenoemde via een z.g. WooS-subsidie van het Ministerie van OCW. Het EGH heeft niet alleen een eigen financiële bijdrage geleverd, maar er zijn sinds 2014 ook veel werkuren (plm. 1000) ingestoken als onderdeel van de inspanningen voor de erfgoedlijn Trekvaarten. A2.6 Erfgoedlijn Waterdriehoek Ondersteuning erfgoedtafel EGH ondersteunde in de voorbereiding van de drie bijeenkomsten van deze Erfgoedtafel en nam ook aan de bijeenkomsten deel. De Erfgoedlijn Waterdriehoek heeft geen ander intern communicatiemiddel dan . Dordrecht Marketing stuurt af en toe een Nieuwsbrief rond, die ook aan de deelnemers van de erfgoedtafel Waterdriehoek wordt verzonden. Waterpaspoort In 2015 werd in opdracht van de erfgoedtafel een Waterpaspoort voor kinderen ontwikkeld en geproduceerd. Omdat het paspoort gretig aftrek vond, heeft EGH in 2016 een tweede geupdate druk uitgebracht en verspreid. De oplage bedroeg exemplaren. Ook deze is weer goed afgezet via alle lokale netwerken en stakeholders langs de erfgoedlijn. Voor de kinderen die met de eerste druk van het paspoort stempels hadden verzameld is in het Baggermuseum in Sliedrecht een oorkondeuitreiking georganiseerd. De kinderen ontvingen hun oorkonde op 4 december uit handen van Sinterklaas. A2.7 Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee Ondersteuning Erfgoedtafel EGH nam aan de bijeenkomsten deel. Er zijn twee nieuwsbrieven verstuurd naar de Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee, die door EGH zijn geredigeerd en samengesteld. EGH ondersteunde daarnaast door aanwezig te zijn bij brainstormsessies en door advies te geven aan stakeholders. Ook werd een nieuwe aanvraag voor 2017 voorbereid met de lokale partners Stichting Podium en VVV Goeree-Overflakkee. Bijdrage aan ontsluiting van Watersnoodramp 1953 EGH leverde een inhoudelijke bijdrage aan een project van de gemeente Goeree-Overflakkee, dat tot doel had informatie en verhalen over de Watersnoodramp op Goeree-Overflakkee te ontsluiten. Dit resulteerde in drie artikelen waarin het verhaal van de Ramp, de wederopbouw en de Deltawerken worden verteld. Deze verhalen, geïllustreerd met historische foto s en (bestaande) video s met ooggetuigenverhalen, zijn in januari 2016 gepubliceerd op de website Aan het project werd ook meegewerkt door het Streekarchief en Tauw B.V. In het najaar van 2016 is de online publicatie door de gemeente Goeree-Overflakkee doorvertaald naar het magazine De Ramp, dat op diverse verkooppunten op het eiland te koop is. EGH verzorgde hiervoor een groot deel van de beeldredactie. Portret van een Eiland: Vijf korte films In 2016 is het project Portret van een Eiland ontwikkeld. Via vijf korte documentairefilms wordt het erfgoed van het eiland Goeree-Overflakkee gepromoot richting verschillende doelgroepen: inwoners, nieuw te verwelkomen inwoners, zakelijke bezoekers en toeristen/recreanten. In iedere film is een inwoner van het eiland geportretteerd. Zij vertellen over de unieke en meeslepende band die eilanders met het water hebben. De voorpremière vond plaats in het Diekhuus in Middelharnis en in aanwezigheid van erfgoedtafeldeelnemers, voorzitter Gerrit de Jong, burgemeester Grootenboer en de hoofdrolspelers. De films zijn tijdens de Open Monumentendag op 10 september 2016 onder grote belangstelling vertoond aan het publiek en zijn sindsdien op diverse andere plekken op het eiland getoond. De reacties zijn vanuit alle hoeken positief. Een Facebook Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

63 Ads-campagne resulteerde in vertoningen. Inmiddels zijn de films ook in het Engels ondertiteld. Ze zijn permanent beschikbaar op en worden op diverse andere kanalen gedeeld. A3. Beleving door publieksbereik De activiteiten voor publieksbereik zijn erfgoedbreed en vallen buiten de erfgoedlijnen. Ze zijn onder te verdelen in communicatieactiviteiten, deskundigheidsbevordering en ontwikkeling. A3.1 Communicatie Nieuwsbrieven De digitale nieuwsbrief Erfgoed & Beleving is vier keer verstuurd naar circa 1750 mensen in het werkveld van musea, archieven, historische verenigingen en overig. Daarnaast zijn ter promotie van de vrijwilligerscursussen in totaal 27 nieuwsbrieven verstuurd naar steeds contacten. Provinciale Archeologische Kroniek Ieder jaar worden bij opgravingen in Zuid-Holland archeologische resten gevonden, maar het kan soms jaren duren voordat de onderzoeksresultaten zijn uitgewerkt en gepubliceerd. Om belangstellenden op de hoogte te houden van actuele archeologische ontdekkingen, publiceren we jaarlijks de Archeologische Kroniek. De reguliere online editie is in september 2016 gepubliceerd op Om de resultaten extra onder de aandacht te brengen, zijn in november exemplaren gedrukt en hebben alle archeologische vrijwilligers in Zuid-Holland (leden van de AWN en van andere archeologische verenigingen) een exemplaar ontvangen. Dit leverde veel positieve reacties op. A3.2 Deskundigheidsbevordering Studiemiddagen Samen met het Nationaal Archief en PZH is op 20 juni 2016 een succesvolle studiemiddag georganiseerd over de Zuid- Hollandse archiefcollecties die worden bewaard bij het Nationaal Archief. Twee experts van het Nationaal Archief en de provinciearchivaris van PZH lieten de dertig aanwezige deelnemers kennismaken met diverse archieven en gaven tips over het doen van onderzoek. Aansluitend was er een rondleiding door de expositie 24 uur met Willem, over koning Willem I. Samen met de Vereniging voor Musea in Zuid-Holland (VMZH) is een studiemiddag verzorgd voor 46 deelnemers bij het vernieuwde Museum Vlaardingen met het thema Het nieuwe Museum: Veranderingsprocessen. Spreker op deze middag van 18 april was journalist Thomas von der Dunk. De VMZH wordt administratief ondersteund door het EGH. De Kring van Zuid-Hollandse Archivarissen (KZHA), eveneens door EGH ondersteund, heeft op 20 april 2016 voor leden en betrokken (archief)professionals een informatiemiddag georganiseerd met het thema: De toekomst van de archieffunctie in de digitale wereld. De themamiddag in Gouda maakte deel uit van de nieuwe koers van de KZHA om de archiefcollega s in Zuid-Holland deskundigheidsbevordering aan te bieden in de vorm van trainingen en bijeenkomsten. EGH heeft de KZHA bij deze sessie ondersteund. Daarnaast was er een inhoudelijke bijeenkomst voor leden van de KZHA op 26 oktober in Leiden met als thema: e-depot. Aansluitend op beide informatiesessies waren er twee ledenvergaderingen. Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

64 Vrijwilligerscursussen Veel (streek)musea, historische verenigingen, archieven en andere erfgoedinstellingen ontlenen hun bestaansrecht aan de inzet van vrijwilligers, waarvan er alleen al in Zuid-Holland tienduizenden actief zijn. Om hen professioneel te ondersteunen bij het behouden en ontsluiten van erfgoed, verzorgde EGH in cursussen, via de projecten Dan doen we het zelf en Netwerkaanpak Erfgoedvrijwilligers. De trainingen op gebied van rondleiden, klantvriendelijkheid, collectiebeheer, sociale media, opzetten van tentoonstellingen en erfgoededucatie werden zeer enthousiast ontvangen. Het gemiddelde waarderingscijfer van beide trajecten was een 8+. Er deden dit jaar in totaal 583 vrijwilligers mee van 113 erfgoedinstellingen. Om de deelnemers te informeren en enthousiasmeren werden 27 nieuwsbrieven verstuurd in Met het einde van de cursustrajecten in zicht, ontstond dan ook de vraag om de ondersteuning een meer permanent karakter te geven. Het succes van het traject is gelukkig ook gezien door Fonds1818. Samen met hen en PZH heeft EGH een nieuwe aanvraag voor 2017 voorbereid. Advisering erfgoedinstellingen De erfgoedconsulenten gaven meer dan zeventig adviezen aan erfgoedinstellingen via de helpdesk, werkbezoeken en kortlopende adviezen. A3.3 Ontwikkeling Hidden Gems verborgen parels Hoe zorg je als klein museum dat je 'future proof' bent? Wat verwacht de nieuwe generatie museum- en erfgoedbezoekers? De Technische Universiteit Delft (onderzoeksgroep MuseumFutures) en NHTV Breda University of Applied Sciences vroegen aan EGH en onze collega s van Erfgoed Brabant om deel te nemen aan het project Hidden Gems. Daarbij worden studenten aan beide opleidingen uitgedaagd om aanbevelingen te doen (en in een later stadium uit te werken) die ertoe leiden dat kleine erfgoedinstellingen die niet het aantal bezoekers van de grote musea evenaren, noch de bijbehorende budgetten hebben, toch kunnen investeren in nieuw publiek, en de presentatie van de collectie weten aan te passen naar futureproof zonder identiteitsverlies. EGH is als intermediair bij dit project betrokken, en ziet kansen voor kleine erfgoedinstellingen. In 2016 starten de eerste studenten met hun afstudeeropdracht; het is de bedoeling dat in 2017 aanbevelingen worden gedaan aan ERfgoed Brabant en ERfgoedhuis ZH om de kleinere erfgoedinstellingen daadwerkelijk te helpen met de aanbevelingen die een nieuwe generatie doet. Het is de bedoeling dat het project meerdere jaren loopt, al zal er na de eerste afstudeerders in 2017 tussentijds geëvalueerd worden. De Erfgoedwet en de LAMO: Op 27 oktober organiseerde EGH een studieochtend voor met name musea, en ook geïnteresseerde gemeenten, over de consequenties van de nieuwe Erfgoedwet voor collectiebeherende instellingen. In de Erfgoedwet is vastgelegd hoe met ons erfgoed wordt omgegaan, wie welke verantwoordelijkheden daarbij heeft en hoe het toezicht daarop wordt uitgeoefend. Daarmee spreekt de regering het vertrouwen uit dat de sector voldoende kennis, deskundigheid en betrokkenheid heeft om de zorg voor ons cultureel erfgoed in de praktijk waar te maken. Maar of dat zo is blijkt nu pas uit de praktijk. Met sprekers van nationaal niveau en kennis hebben we het Zuid-Hollandse erfgoedveld bijgepraat. In totaal werd de ochtend door 46 deelnemers bezocht. Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

65 Prestatie publieksbereik in uren nacalculatie werkplan Nieuwsbrieven 4 x per jaar, 2000 adressen/ redactie website regulier Provinciale Archiefcollectie Provinciale Archeologische Kroniek Ondersteuning erfgoedinstellingen bij het beleven van erfgoed Ondersteunen en trainen van groene en erfgoedvrijwilligers Provinciale vrijwilligersdag voor alle vrijwilligers, en regionale vrijwilligersbijeenkomsten Onderhouden, vullen en promoten van de website Activiteiten met derden Studiedag voor het erfgoedveld dat niet bij programma Erfgoedlijnen is betrokken: 1, aan deelnemers: Totaal Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

66 B. Beschermen en benutten van erfgoed Het beschermen en benutten van erfgoed neemt 29% van de uren van het EGH in beslag. Deze werkzaamheden bestaan uit: de ondersteuning van wettelijke erfgoedtaken van gemeenten, de archeologie van Zuid-Holland en cultuurhistorische waarden en ruimtelijke kwaliteit. Ook de aandacht voor de molens en de activiteiten voor het Molennetwerk ZH vallen binnen deze uren. B1. Ondersteuning (wettelijke) erfgoedtaken gemeenten De ondersteuning van de wettelijke erfgoedtaken van gemeenten omvat, naast deskundigheidsbevordering, ook het organiseren van informatiebijeenkomsten, advisering, het doen van werkbezoeken en het vormen en instandhouden van netwerken. B1.1 Digitale informatievoorziening Nieuwsbrieven Dit jaar zijn zes digitale nieuwsbrieven Erfgoed & Ruimte verzonden naar een bestand van 876 mailadressen. Dit gebeurde in februari, mei, juli, september, november en december. B1.2 Deskundigheidsbevordering Cursus Actualiteiten en Ontwikkelingen De cursus Actualiteiten en Ontwikkelingen was gepland op donderdag 24 november Het cursusprogramma is door EGH samengesteld in afstemming met de RCE, PZH en het Nationaal Restauratiefonds. Vanwege het beperkte aantal aanmeldingen is besloten de cursus op genoemde datum niet door te laten gaan. Onder potentiële deelnemers is de vraag uitgezet of er interesse is voor de cursus als deze begin 2017 zou worden aangeboden. Op basis van deze enquête is besloten de cursus op 14 februari 2017 aan te bieden. Informatiebijeenkomsten Erfgoed & Ruimte In 2016 zijn vier informatiebijeenkomsten georganiseerd. Uitnodigingen zijn verstuurd naar 876 mailadressen. De informatiebijeenkomsten werden eveneens aangekondigd in de digitale nieuwsbrieven van de afdeling Erfgoed & Ruimte en op de website van EGH. De thema s van de bijeenkomsten waren achtereenvolgens: 1. bouwhistorie & herbestemming (10 maart in het Best Western Hotel te Gouda), aantal deelnemers: 25; 2. erfgoed & toerisme (19 mei in Streekmuseum Krimpenerwaard in Krimpen aan den IJssel), aantal deelnemers: 15; 3. erfgoed & handhaving (22 september in het molenaarshuis van molen De Roos in Delft), aantal deelnemers: 25; 4. erfgoed & veiligheid (8 december in het Jenevermuseum in Rotterdam Delfshaven), aantal deelnemers: 21. Factsheet Erfgoedwet en Omgevingswet Om gemeenten een handreiking te bieden bij het interneren en implementeren van de in 2016 van kracht geworden Erfgoedwet en bij het anticiperen op de nog vast te stellen Omgevingswet, is een factsheet voor gemeenten opgesteld die online beschikbaar is gesteld. Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

67 B1.3 Ondersteuning Werkbezoeken gemeenten In 2016 zijn werkbezoeken afgelegd aan de gemeenten Binnenmaas (tweemaal: gemeentelijk beleid en knelpunten en regionaal beleid), Cromstrijen (regionaal beleid), Delft (tweemaal: Strategisch Netwerk Monumentenzorg), Korendijk (regionaal beleid), Leiden (molenbiotopen), Molenwaard (actievere inzet Oude Hollandse Waterlinie), Oud-Beijerland (regionaal beleid), Strijen (regionaal beleid), Westland (groenbeheerplannen molenbiotopen). Adviezen op maat Aan de volgende gemeenten werd in 2016 een advies op maat gegeven: Alblasserwaard-Vijfheerenlanden: advies aan de Stichting Boerderij & Erf Alblasserwaard Vijfheerenlanden ten behoeve van de organisatie van een brainstorm over te ondernemen acties en activiteiten. Alphen aan den Rijn: advies aan het Historisch Genootschap Koudekerk over een diorama van kasteel Groot Poelgeest. Bodegraven-Reeuwijk: advies aan een burgerinitiatief te Bodegraven over de subsidieregeling publieksbereik archeologie Zuid-Holland t.b.v. een initiatief in het kader van de Limes te Bodegraven. Brielle: advies aan de gemeente Brielle over inrichting van de openbare ruimte Catharinaklooster. Gorinchem: advies aan een gemeenteraadslid van Gorinchem omtrent vergunningverlening en archeologie. Delft: advies aan medewerkers van molen De Roos in Delft over vrijwilligersmanagement. Den Haag: advies aan particuliere eigenaar van een rijksmonument aan het Anna Paulownaplein over verzakkingen ten gevolge van grondwerkzaamheden. Leidschendam-Voorburg: advies vrijwilligersmanagement en cursus molengids aan Houtzaagmolen De Salamander in Leidschendam. Hellevoetsluis: advies over de uitvoering van de nieuwe koers van het Stadsmuseum Hellevoetsluis. Oegstgeest: advies aan een burgerinitiatief te Oegstgeest over het maken van een tentoonstelling. Noordwijkerhout: advies over regionalisering archeologische expertise. Papendrecht: advies over doorwerking Erfgoedwet in gemeentelijk beleid. Rotterdam: advies (publieks)inrichting molens en borging ambacht snuifreder aan de Stichting de Kralingse Snuif en Specerij Compagnie De Ster en De Lelie in Kralingen. Rotterdam: advies over inrichting bezoekerscentrum in de Van Nellefabriek. Schoonhoven: advies over mandatering bevoegdheden met betrekking tot aanwijzen van gemeentelijke monumenten. Westland: advies over vrijwilligersmanagement aan de Vereniging Vrienden van molen De Vier Winden in Monster. Westland: advies aan de Vereniging Vrienden van de molen De Vier Winden in Monster over de molenbiotoop. Westvoorne: advies over de subsidieregeling publieksbereik archeologie Zuid-Holland aan een burgerinitiatief Jacobaburcht te Oostvoorne. Landelijk advies aan en bemiddeling voor Mergor in Mosam inzake een maritiem archeologisch onderzoek naar kannebuizen; advies en bemiddeling aan Europa Nostra over het landelijk uit te rollen project ENtopia. Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

68 B1.4 Afstemming met provincies en rijk Overleg steunpunten De twaalf provinciale steunpunten hebben een regulier intervisieoverleg. Actuele ontwikkelingen in het werkveld worden besproken, gezamenlijke activiteiten afgestemd en men informeert elkaar over provinciale ontwikkelingen en activiteiten. In 2016 vond het overleg plaats op 4 februari, 17 maart, 12 mei, 13 juni, 8 september, 13 oktober en 24 november. Afstemming RCE en NRF Behalve het steunpuntenoverleg, hebben de steunpunten twee maal per jaar regulier overleg met de RCE. In 2016 vond overleg plaats op 17 maart en 13 oktober. Eenmaal per jaar is er een overleg tussen de directeuren van de steunpunten en de directie van de RCE. In 2016 vond dit overleg plaats op 30 juni. Eenmaal per jaar overleggen de steunpunten met het Nationaal Restauratiefonds. In 2016 vond dit overleg plaats op 12 mei. Evaluatie provinciale steunpunten monumentenzorg en archeologie In opdracht van het ministerie van OCW en het IPO werden de werkzaamheden van de twaalf provinciale steunpunten door onderzoeksbureau DSP geëvalueerd. De evaluatie was mede bedoeld om vast te stellen of de in 2012 gemaakte bestuurlijke afspraken tussen rijk en provincies ten aanzien van de provinciale steunpunten bijstelling behoeven. DSP interviewde tal van stakeholders (waaronder medewerkers van de RCE, de provincies, gemeenten en de steunpunten zelf). Het interview met de afdeling Erfgoed & Ruimte van EGH vond plaats op 29 maart. Conclusie was dat de bestuurlijke afspraken niet hoefden te worden aangepast. Wel werd vastgesteld dat het zogenaamde (bouw)planoverleg in een aantal provincies (waaronder Zuid-Holland) niet meer werd georganiseerd. Aanbeveling was om te bezien in hoeverre het opportuun is om dit door gemeenten in andere provincies als zeer waardevolle dienst beschouwde product weer in te stellen. Over de wenselijkheid van de herintroductie van (bouw)planoverleg heeft op 1 december een eerste overleg plaatsgevonden tussen PZH, de RCE, Dorp, Stad en Land en EGH. Prestatie in uren nacalculatie werkplan Digitale informatie: website, nieuwsbrieven Erfgoed & Ruimte: 6 x Cursus Actualiteiten en Ontwikkelingen Informatiebijeenkomsten: 4 x per jaar Werkbezoeken: Adviezen op maat Helpdesk Totaal Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

69 B2. Archeologie in Zuid-Holland EGH ondersteunt gemeenten, (amateur)archeologen en andere betrokken binnen het archeologieveld in Zuid-Holland met onder andere netwerk- en informatiebijeenkomsten, adviezen en onderzoek. Ook ondersteunde EGH dit jaar bij de organiatie van de tweede editie van de Nationale Archeologiedagen. B2.1 Communicatie Nieuwsbrieven Er zijn drie digitale nieuwsbrieven belangenbehartiging archeologie verzonden naar 250 afnemers op 5 mei, 8 juli en 16 december. Sociale media Er zijn foto s gepost van de opening van het bezoekerscentrum van Ipse de Bruggen in Zwammerdam op 15 april en de openingen van Limestentoonstellingen in het Archeologiehuis Zuid-Holland op 17 maart en 6 juli. Verder zijn de jaarlijkse netwerkdag voor belangstellenden in de archeologie en de Archeologische kroniek Zuid-Holland gepromoot via Facebook en Twitter. Na de lancering van de Archeologieportal is een Google Ads- en Facebook Ads Campagne gestart. Dit leidde tot bijna 900 interacties op Facebook en leidde mensen naar de website in de eerste weken. Archeologieportal Via een extra opdracht heeft EGH in 2016 de website ontwikkeld. Zie hiervoor E3.3. B2.2 Netwerk- en informatiebijeenkomsten Discussiebijeenkomsten gemeenten Tweemaal per jaar organiseert EGH een discussiebijeenkomst voor gemeentelijke archeologen, die in dienst zijn bij gemeenten en omgevingsdiensten. Deze vonden in 2016 plaats op 30 mei en 10 oktober en werden telkens door twaalf mensen bezocht. Samen met een gemeente wordt iedere bijeenkomst een specifiek thema voorbereid en ter discussie gesteld. In 2016 waren dit: archeologievriendelijk bouwen, waterbodems en handhaving. Archeologietafel Zuid-Holland EGH neemt deel aan de Archeologietafel Zuid-Holland en verzorgt ondermeer de verslaglegging van dit overleg. De Archeologietafel Zuid-Holland kwam in 2016 tweemaal bijeen en wel op 8 maart en 9 juni. Er werd door EGH uitvoering gegeven aan de wens van de Archeologietafel Zuid-Holland om een archeologieportal te lanceren (zie hiervoor hoofdstuk E1). Ontstaan van het graafschap Holland Het Ontstaan van het graafschap Holland is één van de thema s van de in 2016 geactualiseerde Provinciale Onderzoeksagenda Zuid-Holland. In samenwerking met de gemeenten Den Haag en Vlaardingen wil PZH (publieksgerichte) activiteiten rond dit thema laten plaatsvinden. Om hier handen en voeten aan te geven is een Projectgroep Ontstaan van het graafschap Holland samengesteld met vertegenwoordigers van de gemeenten Vlaardingen en Den Haag en PZH. EGH participeert eveneens in deze projectgroep en organiseerde haar netwerkdag mede in het kader van dit POA-onderwerp. Jaarlijkse netwerkdag voor belangstellenden in de archeologie De netwerkdag voor belangstellenden in de archeologie vond dit jaar op 24 september plaats in Gouda en had als thema Archeologie en Kastelen. Een onderwerp dat veel mensen aansprak, gezien de overweldigende belangstelling. Maarliefst 104 Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

70 deelnemers meldden zich aan, waaronder niet alleen archeologische vrijwilligers en leden van historische verenigingen de primaire doelgroep van de dag maar ook professionele archeologen, ambtenaren en andere erfgoedorganisaties. Onder de sprekers waren conservator Annemarieke Willemsen van het Rijksmuseum voor Oudheden, Fred Vogelzang van de Nederlandse Kastelen Stichting en archeoloog Paul van Kampen. Ook werd aandacht besteed aan praktijkcases, zoals de zoektocht naar de burcht van Dirk III in Vlaardingen, de plannen om de motte van Spreeuwensteijn op Goeree-Overflakkee te ontwikkelen en de twee kastelen die Gouda heeft gekend. De dag werd afgesloten met een boeiende excursie langs onder meer de motte en de restanten van kasteel Gouda. Hieraan werd ook meegewerkt door de archeologische vereniging Golda en de stadsarcheoloog van Gouda, Maarten Groenendijk. Uit de evaluatie bleek dat de deelnemers zeer te spreken waren over het programma. Ze waardeerden de bijeenkomst met een gemiddeld cijfer van 8,5. Bijeenkomsten netwerk regionale archeologische werkgemeenschappen Tweemaal per jaar nodigt EGH de voorzitters van de vier AWN afdelingen in Zuid-Holland uit voor overleg. In 2016 vonden deze bijeenkomsten plaats op 21 april en 24 oktober. Tussentijds is de consulent archeologie op uitnodiging aangeschoven bij het regionaal overleg van de AWN op 19 mei in Vlaardingen. Doel van de bijeenkomsten is wederzijdse informatieuitwisseling. B2.3 Ondersteuning Monitor gemeentelijk/regionaal archeologiebeleid EGH zette halverwege het jaar een digitale vragenlijst over archeologiebeleid uit bij alle gemeenten in Zuid-Holland. In samenwerking met een cartograaf van PZH zijn de uitkomsten van deze vragenlijsten aan het einde van 2016 verwerkt in kaartbeeld. Dit is opgedeeld in verschillende kaartlagen. Zo is er een kaartlaag die ingaat op beleidszaken, zoals de aanwezigheid van archeologische waardenkaarten en de dekking in het bestemmingsplan. Ook maakt het kaartbeeld inzichtelijk welke gemeenten eigen expertise in huis hebben en welke niet. Dit jaar zijn voor het eerst de externe (commerciële) partijen die expertise leveren aan Zuid-Hollandse gemeenten in kaart gebracht. Evenals vorig jaar is er een aparte kaartlaag ontwikkeld over publieksbereik en de samenwerking van gemeenten met vrijwilligers. Nationale Archeologiedagen Op 14, 15 en 16 oktober vonden voor het tweede jaar de Nationale Archeologiedagen (NAD) plaats. EGH heeft evenals vorig jaar bemiddeld tussen de Stichting Nationale Archeologie Dagen en (potentiële) initiatiefnemers in Zuid-Holland. Dat deden we onder andere met de organisatie van een informatie- en inspiratiebijeenkomst op 9 juni in Museum Meermanno te Den Haag. Op 21 locaties in Zuid-Holland werden tijdens de NAD meer dan 35 publieksactiviteiten georganiseerd, voornamelijk door vrijwilligers. Hiermee werden bijna mensen bereikt. Ook EGH leverde inzet tijdens de NAD. Op zaterdag 15 en zondag 16 oktober ondersteunden twee medewerksters van EGH de publieksactiviteiten bij het Archeologiehuis Zuid- Holland. Hier was o.a. een opgraving in scène gezet waar kinderen als archeoloog aan het werk konden. De locatie Archeologiehuis/Archeon was met bijna bezoekers één van de best bezochte locaties in Zuid-Holland. Archeologiehuis Zuid-Holland EGH voert evenals voorgaande jaren de monitor uit betreffende de collectie en de behoud- en beheertaken van het Archeologiehuis Zuid-Holland en organiseert (mede) wisselexposities en bijeenkomsten voor gebruikers. In 2016 ontving het Archeologiehuis Zuid-Holland bezoekers (van drie jaar en ouder). Van deze werkzaamheden wordt evenals voorgaande jaren separaat verslag gedaan aan PZH. Ondersteuning publieksactiviteiten bij opgravingen In het werkplan staat genoteerd dat EGH op basis van nader te maken afspraken met PZH ondersteuning biedt bij de organisatie van publieksevenementen bij opgravingen. Van deze mogelijkheid is in 2016 door PZH geen gebruik gemaakt. Wel zijn er op dit vlak enige vragen van gemeenten en het particulier initiatief behandeld. Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

71 Prestatie in uren Nacalculatie Werkplan Discussiebijeenkomsten gem. archeologen Monitor gem./regionaal archeologiebeleid Netwerk regionale archeo. Werkgemeensch Nieuwsbrieven amateurarcheologen Deelname Archeologietafel ZH Archeologische Netwerkdag Communicatieplan archeologie Archeologiehuis ZHL monitor collectie, tentoonstelling 23 0 Ondersteuning publieksactiviteiten bij opgravingen Ontwikkelen en actueel houden website Totaal B3. Herbestemming In het nieuwe beleidsprogramma van PZH is een extra accent gelegd op het thema herbestemming. In 2016 is EGH in opdracht van PZH een project gestart om herbestemming van monumentale panden in Zuid-Holland te stimuleren. Doel van het project is het informeren en inspireren van (potentiële) initiatiefnemers, gemeentelijke overheden, projectontwikkelaars, architecten, studenten en jong afgestudeerden. Zie hiervoor: E.3. Daarnaast ondersteunde EGH tweemaal bij een vraagstuk rond herbestemming. Gereformeerd Weeshuis (vm) in Schoonhoven Enige jaren geleden heeft EGH ten behoeve van de herbestemming van het voormalige Gereformeerde Weeshuis in de historische binnenstad van Schoonhoven bouwhistorisch onderzoek verricht. De eigenaar van het pand (Qua Wonen) heeft het pand in 2016 herontwikkeld tot een kleinschalige woonvoorziening voor mensen met geheugenproblemen. In dat kader is nader advies gegeven. Wilhelminahaven Vlaardingen Door bemiddeling van EGH hebben twee studenten van de Haagse Hogeschool Fernando Alphenaar en Alex de Graaf onderzoek gedaan naar de herbestemming van pakhuizen aan de Wilhelminahaven in Vlaardingen, met in het bijzonder het pakhuis Wilhelminahaven 11-A en B. De studenten ontvingen verschillende malen feedback van EGH. B4. Sectoraal: Molennetwerk EGH voert de coördinatie van het Molennetwerk ZH. Het Molennetwerk zet zich in voor moleneigenaren, molenaars en andere betrokkenen bij molens in de provincie Zuid-Holland. De belangrijkste aandachtspunten hierbij zijn: vrijwilligersbeleid, omgeving van de molen, verhoging bezoekersaantallen en een betere samenhang met andere monumenten. Daarnaast besteed het Molennetwerk aandacht aan actuele thema s, zoals nieuwe beheersvormen en financieringsmogelijkheden. Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

72 B4.1 Communicatie Website en sociale media Het Molennetwerk maakt informatie over haar activiteiten kenbaar via De twee brochures Vrijwilliger op de molen en Draaiende molens dankzij een gezonde molenbiotoop zijn hier te downloaden. Via Facebook, Twitter en Instagram wordt informatie over de verschillende activiteiten van het Molennetwerk verspreid en kennis en informatie met de volgers gedeeld. Het aantal volgers is: 342 (Facebook), 324 (Twitter) en 41 (Instagram). Digitale nieuwsbrieven In 2016 zijn in maart, juni en december drie digitale nieuwsbrieven verzonden naar 518 adressen. In september werd via e- mail en de sociale media een oproep gedaan aan de achterban (molenaars, moleneigenaren, vrijwilligers, betrokkenen bij molens) om deel te nemen aan de landelijke Natuurwerkdag. B4.2 Bijeenkomsten Netwerkbijeenkomst Op 14 oktober vond in de Hoeksche Waard de jaarlijkse bijeenkomst van het Molennetwerk plaats. Naast presentaties over de geschiedenis van de molens in de streek, de Natuurwerkdag (met thema molenbiotoop) en de aandachtspunten van PZH, konden de deelnemers een bezoek brengen aan de Oostmolen in Mijnsheerenland. Ook was er een rondrit per bus waarbij de molens Windlust in Westmaas en De Hoop in Maasdam werden bezocht. Er waren 86 deelnemers. Themabijeenkomsten Op 26 april is een bijeenkomst georganiseerd rond het thema groen & de molenbiotoop, in Restaurant Onder de Molen in Bergambacht. Er zijn presentaties gegeven over de twee projecten die het Molennetwerk heeft uitgevoerd in 2016 rond de molenbiotoop: het opstellen van groenbeheerplannen rond molens en het organiseren van vrijwilligersgroepen voor groenonderhoud in de molenbiotoop. Ook hadden de deelnemers de mogelijkheid een kijkje te nemen in molen Den Arend, gelegen naast Onder de Molen. Het aantal deelnemers was 53. B4.3 Deskundigheidsbevordering Cursussen/workshops De cursus Molengids is in 2016 tweemaal gegeven. Aan de cursus op 16 en 30 april deden in totaal tien vrijwilligers mee van molen De Roos (Delft), Stichting Rijnenburgermolen, molen Windlust (Nieuwerkerk aan den IJssel) en molen Aeolus (Vlaardingen). De tweede cursus vond plaats op 19 november. Dit betrof een opfriscursus voor twaalf vrijwilligers van houtzaagmolen De Salamander in Leidschendam, die reeds de cursus Molengids hadden gevolgd. Op 7 mei is speciaal voor molenaars een cursus Rondleiden georganiseerd in Molen Kyck over den Dijk (Dordrecht). Het aantal deelnemers was 11. De cursus Vrijwilligersmanagement is in 2016 niet gegeven, de cursus Sponsoring vindt plaats in februari Kennisdeling Met de Stichting Molens Binnenmaas en de Molenstichting Goeree-Overflakkee is regelmatig overleg om mogelijkheden voor samenwerking te bespreken en informatie en kennis uit te wisselen. EGH fungeert hierbij als facilitator. Het overleg vond in 2016 plaats op 27 januari en 11 augustus. Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

73 In 2014 is ten behoeve van de cursus Molengids het cursusboekje Molengids voor Molengidsen uitgebracht. De teksten en illustraties zijn in 2016 ter beschikking gesteld aan de Noord-Hollandse Molenfederatie en Erfgoed Brabant. Beide organisaties hebben deze informatie één op één overgenomen en hiervan een cursusboekje gemaakt, in eigen lay-out. Voor het handboek bij de basiscursus voor vrijwillige molenaars van het Landelijk Gilde van Vrijwillige Molenaars is een hoofdstuk geschreven over De molenaar als gastheer/-vrouw en ambassadeur. Voor het publieksmagazine Beleef, een samenwerking tussen EGH & ZHL is een artikel geschreven getiteld Draaiende molens in het groen. Prestatie in uren nacalculatie werkplan Molennetwerk Digitale media/ kennisportal Netwerkbijeenkomst: 1x aantal deelnemers Themabijeenkomsten: 1x aantal deelnemers Cursus/workshop molengids e.a. 3x aantal deelnemers Molenbiotopen en groenbeheer algemeen 178 niet in werkplan Molenbiotoop centraal 552 niet in werkplan Totaal B5. Sectoraal: Landgoederen en Religieus Erfgoed Tot slot onderhoudt EGH twee websites over de thema s landgoederen en buitenplaatsen in Zuid-Holland en religieus erfgoed in Zuid-Holland. Deze zijn enkele jaren terug ontwikkeld en spelen nog steeds een belangrijke rol bij het informeren van geïnteresseerden over deze thema s. Website Landgoed en Buitenplaats ZH EGH onderhoudt de website Deze werd in totaal keer bezocht door individuele bezoekers. 90% hiervan waren nieuwe bezoekers. Website Religieus Erfgoed ZH Tevens onderhoudt EGT de website Deze werd in totaal keer bezocht door individuele bezoekers. Ook hier was 90% van de bezoekers voor het eerst op de website. Prestatie in uren nacalculatie werkplan Landgoederen en religieus erfgoed Actueel houden van Actueel houden Totaal Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

74 C. Samenwerken in Landschap en Erfgoed Erfgoed en groen zijn nauw met elkaar verbonden. Denk aan landgoederen en buitenplaatsen, molens, forten en vestingwerken, maar ook aan bijvoorbeeld historische tuinwijken waar groen een grote rol speelt. EGH zoekt dan ook bij veel projecten de samenwerking met haar groene partner het Zuid-Hollands Landschap (ZHL). Hoewel projectmatige samenwerking al meerdere malen zeer succesvol is gebleken, bleek samenwerking binnen de in 2015 opgestartte stichting Landschap en Erfgoed Zuid-Holland op organisatorisch vlak lastig uitvoerbaar. Daarom is in 2016 besloten om terug te keren naar de oorspronkelijke basis van de samenwerking: het gezamenlijk initiëren en uitvoeren van projecten en dat ieder vanuit zijn eigen organisatie. Naast het op velerwijze ondersteunen van erfgoed- en groenvrijwilligers, wordt ook samengewerkt bij cultuurhistorisch onderzoek en publieksbereik. Zo is in het najaar van 2016 een nieuw project gestart: Beleef de Krimpenerwaard! Dat zal in 2017 en 2018 verder ontwikkeld worden. C1. Onderzoek Fort Noorddijk In nauwe samenwerking met ZHL is een verkenning uitgevoerd naar de herbestemmings-mogelijkheden van Fort Noorddijk. Deze laat-19 de -eeuwse batterij was onderdeel van de Waterlinie van de Monding van de Maas en het Haringvliet en is in beheer bij ZHL. De positie om het fort langzaam door de natuur te laten overnemen is sinds enkele jaren door ZHL verlaten. Er is in restauratie en herstel geïnvesteerd en daarom wordt nu naar een nieuwe functie gezocht. We hebben een opdracht verstrekt aan Hans Venhuizen om een inventariserend onderzoek uit te voeren. Venhuizen heeft ervaring met herbestemmingsonderzoek en is daarnaast verbonden aan de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunst (KABK) in Den Haag als afdelingshoofd Interior Design. Onderdeel vormde een stakeholdersonderzoek in de omgeving van Hellevoetsluis. Ook zijn door een gezelschap (inter)nationale studenten van de KABK verschillende herbestemmingsopties nader uitgewerkt en in een sessie met EGH en ZHL gepresenteerd. Dit gaf enkele verrassende uitkomsten. Venhuizen heeft een rapport geproduceerd waarin diverse keuzemogelijkheden worden benoemd. Deze zullen in 2017 door ZHL nader in de praktijk worden onderzocht, mogelijk in samenwerking met EGH. C2. Vrijwilligersondersteuning Website Samen met medewerkers van De Groene Motor werd, ter ondersteuning van de erfgoed- en groene vrijwilligers, het interactieve platform Zelf Doen in Erfgoed en Groen verder gebouwd en ingevuld: Hier ontmoeten vrijwilligers elkaar digitaal, wisselen kennis uit, en nemen deel aan activiteiten zoals cursussen, trainingen en speciale dagen. Er zijn 114 groepen aanwezig op de site. Het platform kreeg in leden erbij en werd keer bezocht, waarbij moet worden opgemerkt dat van drie maanden in 2016 de meetgegevens ontbreken door een technische fout. Voorts werden twee avondbijeenkomsten voor de vrijwilligers in erfgoed en groen georganiseerd zodat zij gemakkelijk een eigen pagina konden aanmaken. Daarnaast zijn we actief op een Facebookpagina Zelf doen in Erfgoed en Groen en is door het redactieteam een cursus Google Analytics gevolgd om de bezoekers beter te kunnen monitoren. Vrijwilligersdag 4 juni De vrijwilligersdag is een jaarlijkse netwerkdag voor alle vrijwilligers van erfgoed en groenorganisaties, die dit jaar op 4 juni 2016 werd georganiseerd door medewerkers van De Groene Motor, EGH en ZHL op het prachtige Tiengemeten. De animo Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

75 was groot: er waren 227 aanmeldingen voor deze dag, waaronder 60 erfgoedvrijwilligers. Naast lezingen en workshops over erfgoed, waren er rondleidingen bij het Rien Poortvlietmuseum en kon men het Landbouwmuseum bezoeken. Daarnaast werden er wandelingen met gidsen van Natuurmonumenten en groene workshops op het eiland georganiseerd. Natuurwerkdag De Natuurwerkdag is het traditionele startschot voor werk in het natuurbeheer. Op 5 november waren er in Zuid-Holland op 84 locaties maar liefst 1702 vrijwilligers aan het werk. Ze werden hierbij ondersteund door medewerkers van De Groene Motor en EGH (vanwege de molenbiotoop). De molenbiotoop stond in Zuid-Holland dit jaar centraal. Het doel van de dag was het publiek kennis te laten maken met de diverse aspecten van de molenbiotoop, zoals windvang, zicht op de molen en het molenerf. Ook werden moleneigenaren en molenaars geholpen met het onderhoud en eventuele herstel van de molenbiotoop. Meedoen in historisch groen Daarnaast zetten medewerkers van De Groene Motor het project Meedoen in historisch groen op voor het onderhoud van de tuinen en parken rond landgoederen en buitenplaatsen. Dit project bevordert en ondersteunt de opstart van nieuwe vrijwilligersinitiatieven in historisch groen. Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

76 D. Monumentenwacht De Monumentwacht Zuid-Holland is onderdeel van EGH en zet zich actief in voor het onderhoud en daarmee behoud van monumenten. De Monumentenwacht doet dit voornamelijk door het in opdracht uitvoeren van talloze bouwkundige inspecties en het adviseren en begeleiden van opdrachtgevers. D1. Communicatie Nieuwe website Eind 2016 is een start gemaakt met de realisatie van een nieuwe website voor de Monumentenwacht en EGH. Het belangrijkste aspect hiervan vormt de ontwikkeling van een goede online strategie, zodat de verschillende doelgroepen beter worden bediend en meer potentiële klanten worden bereikt. De nieuwe website gaat naar verwachting in juni 2017 online. Advertenties Daarnaast zijn gedrukte advertenties geplaatst in het jaarboek van het Rijnlands Lyceum in Wassenaar, de Naamlijst 2017 van het Bisdom Rotterdam en in magazine Beleef. D2. Dienstverlening Inspecties In 2016 zijn door zeven monumentenwachters in totaal bouwkundige inspecties uitgevoerd, op een bestand van monumenten. De lichte afname is veroorzaakt door het stopzetten van een gemeentelijke regeling (Lisse) en abonnementen van gemeentelijk bezit (Den Haag en Delft). Het aantal aangemelde rijksmonumenten nam toe met 9 tot Quick Scans De huizenmarkt kwam in 2016 weer goed in beweging. Dit heeft geleid tot een toename van het aantal Quick Scans van 12 naar 36. Begeleiding Naast de Brim-begeleiding van tien rijksmonumenten) heeft de Monumentenwacht in 2016 twee restauratietrajecten afgerond en is er één restauratiebegeleiding voortgezet. Er zijn daarnaast drie nieuwe onderhoudbegeleidingstrajecten opgestart en drie bestaande trajecten voortgezet. Verder zijn in totaal 44 onderhoudsbegrotingen opgesteld of bijgesteld voor particuliere (verenigingen van) eigenaren en andere partijen. Een grote opdrachtgever was Trivire met 27 objecten. D3. Abonnees Aantal lidmaatschappen Het aantal abonnees van de Monumentenwacht is met 2668 stabiel gebleven. Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

77 E. Overige betaalde dienstverlening De activiteiten onder hoofdstuk A en B vallen binnen de boekjaarsubsidie en worden uitgevoerd in opdracht van PZH. Daarnaast voert EGH ook aanvullende opdrachten uit voor PZH. Ook werkt EGH op verzoek in opdracht voor bijvoorbeeld gemeenten, musea en fondsen. Hieronder een overzicht van deze betaalde dienstverlening. E1. Opdrachten voor erfgoedinstellingen Audits voor de Nederlandse Museumvereniging In opdracht van het Museumregister Nederland zijn vier audits uitgevoerd. Een audit behelst een toetsing van de betreffende instelling aan de Museumnorm en het vastleggen van de bevindingen in een rapportage. Deze rapportage wordt vervolgens aan de registratiecommissie voorgelegd. Deze commissie adviseert het bestuur van het Museumregister over opname van de instelling in het Museumregister. Rapporten over behoud en beheer van collecties In opdracht van de gemeente Den Haag zijn in 2016 rapporten opgesteld over het behoud en beheer van collecties voor het Gemeentemuseum Den Haag en Museum Bredius. Ook het Maritiem Museum Rotterdam heeft ons een opdracht voor een rapportage over het behoud en beheer van de collecties gegeven. Nulmetingen Het Erfgoedhuis voerde in 2016 nulmetingen uit voor het Museon, het Gemeentemuseum Den Haag en Museum Bredius, alle drie Haagse musea. Dit betrof metingen naar de stand van zaken van de collectie op de deelgebieden registratie, conservering en veiligheidszorg. Nieuwe koers en locatie voor het Stadsmuseum Hellevoetsluis In opdracht van de gemeente Hellevoetsluis heeft het Erfgoedhuis een onderzoek uitgevoerd dat betrekking had op het Stadsmuseum Hellevoetsluis. Het onderzoek bestond uit de volgende onderdelen: - een herziening van het rapport Varen van een nieuwe koers Oudheidkamer Hellevoetsluis (in april 2009 opgesteld door EGH); - een voorstel voor een verhaallijn voor een presentatie over De geschiedenis van Hellevoetsluis ; - een vlekkenplan voor deze presentatie in combinatie met een globale kostenraming; - een voorstel voor een nieuwe organisatie waarbinnen het Droogdok en het Stadsmuseum samenwerken. Onderdeel 3 is uitgevoerd door BENT Culturele Projecten. E2. Opdrachten d.m.v. fondsenwerving Dan doen we het zelf Dan doen we het zelf is een tweejarig project van EGH en Fonds In 2016 kregen vrijwilligers van 58 erfgoedinstellingen, voornamelijk musea en historische verenigingen, cursussen aangeboden op verschillende locaties en op drie manieren: 1. als reguliere cursus of workshop, toegankelijk voor alle vrijwilligers; 2. als cursus op maat, bedoeld voor vrijwilligers van één erfgoedinstelling en gegeven op de locatie van die erfgoedinstelling; Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

78 3. als best practice waarbij een gastheer of gastvrouw van een erfgoedinstelling op een interactieve wijze zijn/haar expertise deelde met de aanwezigen. Bij de uitvoering dit jaar waren naast verschillende medewerkers van EGH ook een externe projectmedewerker, twaalf docenten en gastheren en -dames en alle vrijwilligerscoördinatoren van de deelnemende erfgoedinstellingen betrokken. De cursussen en docenten zijn door consulenten van EGH op kwaliteit beoordeeld. In 2016 zijn in totaal 21 cursussen georganiseerd voor in totaal 312 deelnemers: 5 cursussen op maat, 11 reguliere cursussen en 5 best practices. De cursussen op maat (77 deelnemers) werden gegeven aan vrijwilligers van Kasteel Duivenvoorde, Museum De Schilpen- Maasland, Museum Griffioen en Historisch Joris, Museum Swaensteyn en Museum de Zwarte Tulp. De waardering voor de cursussen was met bijna een 8,5 gemiddeld onverminderd hoog. Tweejarig project Netwerkaanpak Erfgoedvrijwilligers Voor vrijwilligers uit de andere provinciale regio s zijn onder de naam Netwerkaanpak Erfgoedvrijwilligers eveneens cursussen georganiseerd. Dit met subsidies van het Mondriaan Fonds, de J.E. Jurriaanse Stichting, Rabobank Gouwestreek, Rabobank Het Haringvliet en Rabobank Drechtsteden. Via dit cursustraject zijn in cursussen georganiseerd met in totaal 271 deelnemers. Het ging hierbij om 6 best practices en 12 reguliere cursussen. Met een gemiddelde beoordeling van 8,3 waren ook deze deelnemers over het algemeen zeer tevreden. De uitvoering van dit traject lag in handen van medewerkers van EGH, elf docenten/gastheren en -dames en alle vrijwilligerscoördinatoren van de deelnemende erfgoedinstellingen. E3. Opdrachten voor de provincie Zuid-Holland De extra opdrachten die EGH in 2016 uitvoerde voor de provincie Zuid-Holland concentreren zich rond de thema s herbestemming, archeologie en molens, maar ook werd een project gestart rond collectiedigitalisering. E3.1 Project Verkenning digitalisering Erfgoedcollecties In het najaar van 2016 kreeg EGH van de provincie Zuid-Holland de opdracht voor een Verkenning Digitalisering Erfgoedcollecties Zuid-Holland, met daarbij een rapport met aanbevelingen. EGH maakte de offerte, en de opdracht werd in 2016 verleend. Het onderzoek onder de erfgoedinstellingen zal in de eerste helft van 2017 gedaan worden, waarbij verschillende scenario s met aanbevelingen om de situatie waar gewenst aan te pakken aangereikt worden. E3.2 Project Herbestemming & Transitie in Zuid-Holland Tevens kreeg EGH in 2016 van de provincie de opdracht om een project uit te voeren om de herbestemming van leegstaand monumentaal vastgoed te stimuleren. Dit project bestond uit verschillende onderdelen, die deels zijn uitgevoerd door een door EGH extern aangestelde projectmedewerker. Alle werkzaamheden zijn in goed overleg met PZH tot stand gekomen. Er waren in 2016 een vijftal overleggen: 28 januari, 29 maart, 31 mei, 5 juli, 4 november. Website EGH ontwikkelde in samenspraak met PZH de website De website heeft dezelfde look and feel als en biedt informatie over herbestemmingsprojecten, het provinciaal beleid op dit gebied, nieuws en actualiteiten en links naar externe partners en spelers binnen het werkveld. Ook zal de website informatie gaan aanbieden over de Stimuleringsprijs herbestemming die in 2017 zal worden uitgereikt. Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

79 Stimuleringsprijs Herbestemming Voor dit onderdeel zijn naast bureau cultuur van PZH ook medewerkers betrokken die werken aan het provinciale Actieprogramma Slim Ruimtegebruik. Dit programma voorziet in het uitschrijven van een wedstrijd om eigenaren, net afgestudeerden, ondernemers en andere belanghebbenden uit te dagen Out of the Box na te denken over het aanpakken van leegstand. De wedstrijd wordt nu beperkt tot de leegstand van rijksmonumenten. Eind 2016 zijn de voorwaarden en beoordelingscriteria voor de Stimuleringsprijs Herbestemming geformuleerd en voor akkoord voorgelegd aan PZH (bureau cultuur en medewerkers van het actieprogramma). Verder is een start gemaakt met de samenstelling van de jury die de inzendingen gaat beoordelen. De voorwaarden, inschrijfformulieren en de samenstelling van de jury zullen naast andere relevante informatie op de website worden gepubliceerd. De lancering van de Stimuleringsprijs Herbestemming vindt plaats begin februari De daadwerkelijke jurering en uitreiking van de prijs zijn voorzien voor voorjaar De prijs bestaat uit de voor herbestemming van het voorgedragen object benodigde adviezen en begeleiding tot een bedrag van ,-. Studieopdracht Technische Universiteit Delft Om ook studenten actief met herbestemming te laten kennismaken is een studieopdracht voor studenten van de TU Delft opgesteld. Op 9 september onderzochten de studenten onder leiding van hun docenten het pakhuis Santos in Rotterdam. Na een analyse van de bouwtechnische staat en de gebreken van het pakhuis, werd tijdens een sessie ingegaan op de verschillende aspecten die bij herbestemming een rol spelen. De opgedane kennis is toegepast in de studieopdracht, namelijk het ontwikkelen van een visie op de herbestemming van pakhuis Santos. Na een inleiding van Wiebe Brandsma, hoofd van de afdeling Samenleving en Economie van PZH, over het belang van het behoud en benutting van erfgoed, waren er voordrachten van Hugo van Velzen (Flexus AWC), Thieu Knibbeler (bureau Cultuurhistorie en Monumenten van de gemeente Rotterdam), Maurice Boumans (Stadsontwikkeling, ruimte en wonen van de gemeente Rotterdam), Sander Geenen (Stadsontwikkeling projectmanagementbureau van de gemeente Rotterdam) en Paul John de Jong (Frame vastgoed). De studenten presenteren eind januari, begin februari 2017 de resultaten van hun werk. De wens om studenten een programma te bieden dat een integrale benadering van het thema herbestemming ten tonele voert, was in 2016 niet realiseerbaar. Om een dergelijke aanpak in te bedden in het onderwijsprogramma is het nodig vroegtijdig met de onderwijsinstellingen overleg te hebben. In 2016 was dit vanwege de start medio dat jaar niet meer te regelen. Expertmeetings Verder zijn er voorbereidende werkzaamheden gedaan om in januari 2017 drie expertmeetings te organiseren. Hiertoe zijn door PZH drie cases aangedragen: Vliegveld Valkenburg te Katwijk, Schiedam en de Wilhelminahaven in Vlaardingen. Doelstelling is om in een sessie één dagdeel per casus met een team van deskundigen op het gebied van herbestemming de herbestemmingsopgave (beter) te inventariseren en een stap verder te brengen. Na afstemming met PZH is besloten om de expertmeetings begin 2017 te organiseren. Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

80 E3.3 Opdrachten rond het thema archeologie DijklijnenGIS In opdracht van de RCE verzamelt EGH cultuurhistorische kennis over actuele waterkeringen, dijken/kaden die geen water meer keren en dijken en polders die verdwenen zijn en zet deze informatie in een GISbestand. Het betreft dijklijnen in Nederland, uitgezonderd Friesland, Noord-Holland, Zeeland en het Rivierengebied en de rivierdijken van IJssel en Maas. De opdracht wordt in het voorjaar van 2017 afgerond. Portal Archeologie van Zuid-Holland Eén van de taken die voortkomen uit het Communicatieplan Archeologie Zuid-Holland was het ontwikkelen van een portal over de archeologie in Zuid-Holland: of De portal bedient het brede publiek door het bieden van informatie over archeologische topvondsten, evenementen, (museale) archeologische collecties, alsook informatie over het archeologiebeleid van rijk, provincie en gemeenten, educatieproducten en archeologische vrijwilligersorganisaties. Daarnaast biedt de portal nieuws en actualiteiten op het gebied van de archeologie in Zuid-Holland en kunnen via de site toevalsvondsten worden gemeld. De portal verwijst de bezoeker vooral door naar andere sites, ondermeer van de partners van de Archeologietafel Zuid-Holland, musea met archeologische collecties en de vrijwilligersorganisaties in de provincie Zuid-Holland. De evenementenkalender kan door de partners van de Archeologietafel Zuid-Holland (en andere partijen) op de eigen website worden gezet en past zich aan het formaat van de betreffende site aan. De portal werd in opdracht van PZH en in samenspraak met de partners van de Archeologietafel Zuid-Holland ontwikkeld door EGH. Bouw- en vormgeving was in handen van Redkiwi uit Rotterdam. De portal vertoont qua look and feel overeenkomst met De portal werd medio december gelanceerd. Ten behoeve van de lancering is een persbericht breed verspreid en is een Google Ads- en Facebook Ads-campagne gestart. Update & Upgrade Archeologiehuis Zuid-Holland Het Archeologiehuis Zuid-Holland opende de deuren in Vijf jaar later was de etalage van het provinciaal archeologisch depot toe aan een Update & Upgrade. Op verzoek van PZH stelde EGH een plan van aanpak op waarin een aantal maatregelen werd voorgesteld om de tentoonstelling weer goed te laten functioneren / ogen. Tevens werd voorgesteld om een aantal nieuwe elementen aan de opstelling toe te voegen die het Archeologiehuis Zuid-Holland nog aantrekkelijker maken voor het publiek en herhaalbezoek stimuleren. PZH gaf EGH opdracht een aantal van de voorgestelde werkzaamheden in 2016 uit te voeren. E3.4 Opdrachten rond het thema molens Op verzoek van PZH stelde EGH een activiteitenprogramma op waarmee voor de molenbiotoop extra aandacht zou kunnen worden gegenereerd. Het voorstel kwam tot stand in samenspraak met PZH. EGH kreeg vervolgens opdracht om het activiteitenprogramma uit te voeren. De uitgevoerde activiteiten zijn additioneel en niet opgenomen in het werkplan 2016, maar het EGH werd gevraagd de uren binnen de boekjaarsubsidie uit te voeren. Dat leverde een knelpunt op, zie p. 25. Molenbiotoop centraal op de Natuurwerkdag 2016 Gekozen is om de molenbiotoop centraal te stellen in Zuid-Holland op de landelijke Natuurwerkdag op 5 november Debby Gerritsen Advies & Projectmanagement heeft dit uitgevoerd. Om deze dag en de deelnamemogelijkheden bij moleneigenaren en beheerders onder de aandacht te brengen, is een voorlichtingsbijeenkomst georganiseerd op 23 september in de Chocoladefabriek in Gouda. Ook is een presentatie gegeven tijdens de bijeenkomst van het Molennetwerk op 14 oktober. Er is een speciale Toolkit ontwikkeld en een helpdesk ingericht en bemenst. Ook zijn alle deelnemende locaties zijn bezocht. Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

81 Zeventien molenlocaties hebben actief aan de dag meegedaan. Op veertien locaties gingen vrijwilligers actief aan de slag met groenonderhoud. De andere molens organiseerden speciale rondleidingen en een tentoonstelling over de molenbiotoop. De deelnemende locaties ontvingen een bedrag van 200,- als tegemoetkoming in de kosten. De Babbersmolen in Schiedam werd gekozen als startlocatie voor de Natuurwerkdag in Zuid-Holland. Gedeputeerde Rik Janssen was aanwezig om het startsein van de dag te geven en het eerste exemplaar van de brochure over de molenbiotoop (zie onder) in ontvangst te nemen. Deze dag zorgde voor meer bekendheid over de molenbiotoop bij het publiek. Ook heeft het molenaars enthousiast gemaakt voor de mogelijkheden om de molenbiotoop wat betreft het groen gezonder te maken. Tevens is dit project een voorbeeld van een geslaagde samenwerking tussen EGH en medewerkers van het project De Groene Motor (uitvoerder Natuurwerkdag in Zuid-Holland). Brochure Draaiende molen dankzij een gezonde molenbiotoop Er is een brochure ontwikkeld speciaal over de molenbiotoop, die in een oplage van exemplaren is gedrukt en verspreid. In deze brochure komen op een laagdrempelige manier onderwerpen aan de orde als: wat is een molenbiotoop?, windrecht, effecten van hoge bomen en gebouwen bij de molen en inzet van vrijwilligers. De brochure is gemaakt voor zowel overheden als het brede publiek. Doel is om meer en beter begrip voor het belang van een gezonde molenbiotoop te bevorderen. Andere communicatiemiddelen: ansichtkaart, placemat en poster Om naast de brochure ook via andere wegen de molenbiotoop onder de aandacht te brengen, is gekozen voor drie aanvullende communicatiemiddelen: een ansichtkaart (oplage 2.500), een poster (oplage 250) en een placemat (oplage 100). Hierop is een tekening afgebeeld, die de verschillende aspecten van de molenbiotoop op ludieke wijze verbeeldt. De tekening is gemaakt door Smit in Woord & Beeld. De middelen worden onder andere verspreid bij de molens en lokale ondernemers. Handreiking erfgoed van het molenerf Deze handreiking (oplage 2.000) zet het molenerf in de kijker en geeft een stimulans aan het behoud van nog aanwezige cultuurhistorische elementen. De publicatie beschrijft onder andere de cultuurhistorische achtergrond en de verschillende elementen op het erf. Daarnaast geven de schrijvers handreikingen mee die moleneigenaren kunnen inspireren bij het (her)inrichten van het eigen molenerf. De handreiking is bedoeld voor zowel belangstellenden in erfgoed en omgevingsgeschiedenis als molenaars, moleneigenaren en molengidsen. Groenbeheerplannen Voor vijf molenlocaties is gestart met het ontwikkelen van een groenbeheerplan. Voorafgaande aan het definitieve plan worden (in 2017) per locatie bijeenkomsten georganiseerd voor omwonenden en andere belanghebbenden (gemeenten) om de verschillende aspecten van de omgeving en de acties die voortkomen uit het groenbeheerplan door te nemen. De plannen worden ontwikkeld door Schildwacht & Roetemeijer. Vouchers Voor zestien molens zijn door molenaars/moleneigenaren aanvragen ingediend om in aanmerking te komen voor één ( 500,-) of maximaal twee ( 1.000,-) vouchers. Deze vouchers worden ingezet om activiteiten te realiseren die bijdragen aan het verbeteren van de molenbiotoop of het herstel van het molenerf. In totaal werden 31 vouchers aangevraagd en toegekend (totaalbedrag ,-). Molenbiotopen en groenbeheer algemeen Groenbeheerplannen Dankzij een provinciale subsidie in het kader van Motie 486 zijn drie groenbeheerplannen ontwikkeld voor de molens Den Arend (Bergambacht), De Hoop (Oud-Alblas) en de Westveense Molen (Woerdense Verlaat). De plannen zijn opgesteld door Van der Molen Groenconsult. Om de conceptplannen met belanghebbenden te bespreken zijn voor zowel molen Den Arend Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

82 als de Westveense molen voorlichtingsbijeenkomsten georganiseerd op 30 juni en 27 september. Bij molen De Hoop bevond het belemmerende groen zich op het perceel van één particulier. Om die reden is ingezet op individuele gesprekken met deze particuliere eigenaar. Deze vonden plaats op 28 mei en 9 juli. Vrijwilligers voor groenonderhoud binnen de molenbiotoop In het kader van het project Meedoen in Historisch Groen is gewerkt aan de opzet van vrijwilligersgroepen voor het groenonderhoud in de molenbiotoop. Dit is uitgevoerd door Debby Gerritsen Advies & Projectmanagement. Een voorlichtingsbijeenkomst vond plaats op 28 januari in Leiden. In 2016 zijn vrijwilligers aan de slag gegaan met groenonderhoud bij de Geestmolen (Rijnsaterwoude), de Stadsmolen en de Kikkermolen (beiden in Leiden). Bij de Leidse molens hebben werkdagen plaatsgevonden op 30 januari en 11 februari. In die periode hebben twee vrijwilligers eens per week gedurende een aantal weken snoeiwerkzaamheden verricht bij de Geestmolen. Het Molennetwerk heeft de vrijwilligersgroepen ondersteund met expertise, gereedschap en werkkleding. E4. Overige opdrachten Erfgoedagenda Alphen aan den Rijn In opdracht van de gemeente Alphen aan den Rijn werd de Visie op Erfgoed ontwikkeld. Deze publicatie bevat een neerslag van de visie die het erfgoedveld in Alphen aan den Rijn heeft op erfgoed. EGH begeleidde het proces door het organiseren van een aantal sessies met vertegenwoordigers van het erfgoedveld, schreef conceptteksten die aan het veld werden voorgelegd en verzorgde de opmaak van het document. Ondersteuning Restauratie Opleidingsprojecten Zuid West (ROP ZW) EGH voert op basis van een overeenkomst een aantal taken uit voor de Stichting Restauratie Opleidingsprojecten Zuid West, zoals de financiële administratie, de redactie van het jaarverslag en andere hand- en spandiensten. EGH woont de vergaderingen bij van het bestuur, bereidt deze voor en doet verslag. Het bestuur kwam driemaal bijeen en wel op 7 april, 25 augustus en 7 november. EGH heeft zitting in de Zuid-Hollandse stuurgroep van ROP ZW. De stuurgroep kwam in 2016 driemaal bijeen en wel op 7 april, 29 september en 8 december. EGH verzorgt de verslagleggingen van deze bijeenkomsten. Bouwhistorische Verkenning en Waardestelling t Tramhuijs in Strijen In opdracht van een particulier stelde EGH een bouwhistorische verkenning en waardestelling op van het voormalige station (dienstwoning en wachtlokaal) van de RTM in Strijen in het kader van de herontwikkeling van de plek waar het station staat. Inventarisatie molenerven Groot-Ammers In opdracht van IV Water BV te Sliedrecht werden begin 2016 de erven van de vier nog resterende molens en een roedeloods langs de Molenkade in Groot-Ammers geïnventariseerd en beschreven. Het onderzoek diende om de cultuurhistorische waarden van de erven (alle opstallen (behalve de molens zelf) en overige gebouwde en aangelegde elementen op het molenerf en de molenkade (hekwerken, kruipalen, verhardingen, groenaanleg etc.) in beeld te brengen zodat deze bij de planontwikkeling in het kader van de dijkversterking worden meegewogen. Erfgoedhuis Zuid-Holland Jaarverslag 2016 Versie mei

83 Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland gevestigd te Delft Jaarbericht 2016

84 INHOUDSOPGAVE Pagina JAARVERSLAG VAN HET BESTUUR 3 JAARREKENING 2016 Balans per 31 december Staat van baten en lasten 2016 (2015) 10 Toelichting algemeen en grondslagen 11 Toelichting op de balans per 31 december Toelichting op de staat van baten en lasten 2016 (2015) 20 OVERIGE GEGEVENS Controleverklaring van de onafhankelijke accountant 27 BIJLAGEN Bijlage 1: Staat van baten en lasten 2016, subsidie- en niet-subsidieactiviteiten, werkelijk en begroot 31

85 JAARVERSLAG VAN HET BESTUUR Statutaire naam, rechtsvorm, vestigingsplaats De statutaire naam van de stichting is Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland (hierna: EGH). De stichting is opgericht op 27 mei 1999 en werd gevestigd te Leiden. Vanaf 28 februari 2005 houdt de Stichting kantoor op Oude Delft 116 te Delft en is zij ook daar gevestigd. Doel en werkzaamheden Het Erfgoedhuis Zuid-Holland is een provinciaal expertise- en servicecentrum dat het cultuurbeleid van de Provincie Zuid- Holland (PZH) uitvoert. Het EGH zorgt ervoor dat op provinciale schaal en met steun van PZH monumentale gebouwen, collecties, historisch landschap, mobiel erfgoed en geschiedenis in Zuid-Holland behouden, benut en beleefd kunnen worden. Daartoe biedt EGH specifiek op doelgroepen toegesneden diensten voor een beter behoud en gebruik van erfgoed. EGH werkt daarbij samen met verwante provinciale organisaties op het terrein van onder meer landschap, kunst en toerisme. Het Erfgoedhuis werkt samen met Het Zuid-Hollands Landschap (ZHL) die ook gehuisvest is op de Oude Delft 116. Organisatie Het Erfgoedhuis kent 3 inhoudelijke afdelingen plus een stafafdeling: - Afdeling Erfgoed & Ruimte; - Afdeling Erfgoed en Beleving; - Afdeling Monumentenwacht; - Afdeling Erfgoedhuis 'Intersectoraal'. Landschap en Erfgoed Zuid-Holland De stichting 'Landschap & Erfgoed Zuid-Holland' (LEZH) is een samenwerkingsverband dat wordt gevormd door EGH en ZHL. De faciliteiten bestaan uit onder meer: receptie, kantoorfaciliteiten, gemeenschappelijke interne communicatie en andere. De activiteiten betreffen bijvoorbeeld de uitgave van het tijdschrift 'Beleef Zuid-Holland', het provinciale vrijwilligersprogramma De Groene Motor, de provinciale Vrijwilligersdag en enkele projecten, zoals een gezamenlijke website voor alle groene en erfgoedvrijwilligers, In 2016 hebben EGH en ZHL besloten de activiteiten van LEZH vanaf 2017 af te bouwen. Bijdrage van de Provincie Zuid-Holland Het werk van EGH wordt in belangrijke mate financieel mogelijk gemaakt door een jaarlijkse 'boekjaarsubsidie' van de PZH, op basis van een reservering voor telkens 4 jaar (in casu 2016 tot en met 2019). Daartoe wordt elk jaar een nauwgezet werkplan opgezet met omschreven prestaties, in samenspraak met de subsidiënt. Missie Het Erfgoedhuis helpt erfgoed in Zuid-Holland behouden, benutten en beleven. Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland te Delft 3

86 Bestuur en toezicht Per 31 december 2016 was de samenstelling van de Raad van Toezicht: - mr. drs. A. J. Borgdorff, voorzitter - mevr. drs. M. de Jong - mevr. drs. M. Bultink - J. van Wijk - drs. M. Schenk - mevr. ir. K. J. den Drijver - mevr. F. van Ouwerkerk EGH onderschrijft de Governance Code Cultuur. Het besturingsmodel van de organisatie is een Raad van Toezichtmodel met directeur/ bestuurder. De leden van de raad van toezicht ontvangen geen andere beloning voor hun werkzaamheden dan een vergoeding voor gemaakte onkosten en een niet bovenmatig vacatiegeld. De nevenfuncties van de leden staan op de website van het EGH: De vergaderingen van de raad in 2016 werden gehouden op 4-2; 21-4; 8-6; 22-9 en Op 13-6 is een gemeenschappelijke vergadering gehouden met het bestuur Zuid-Hollands Landschap.' Beknopt jaarbericht EGH ondersteunt de PZH in het uitvoeren van haar erfgoedbeleid. EGH werd gevraagd bij alle zeven zogenaamde Erfgoedlijnen' van de PZH, diensten te leveren aan de stakeholders van een erfgoedlijn. Die ondersteuning varieerde van het opzetten en onderhouden van de 'officiële' provinciale website van de erfgoedlijnen, het maken van communicatieplannen, educatiepakketten, ontwikkelen van projecten, tot het uitgeven van publicaties en kaarten per afzonderlijke erfgoedlijn. Een bijzondere uitgave in 2016 was het boek Atlas van de Schie dat mede in samenwerking met de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed tot stand is gekomen. Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland te Delft 4

87 EGH verzorgde voor PZH faciliteiten voor het Archeologiehuis Zuid-Holland en de provinciale Archeologische Kroniek, die dit jaar tevens in gedrukte vorm werd uitgegeven. EGH bezit in het veld langzamerhand een stevige reputatie als kennis- en servicecentrum voor erfgoed. Daarom verleende EGH in 2016 veel diensten aan gemeenten, scholen, musea, archieven, historische verenigingen, monumentenbeheerders, professionals en vrijwilligers, verenigingen en stichtingen. Het ging om: - advisering gemeentebesturen/- ambtenaren (monumentenzorg en archeologie) - onderhoudsadviezen voor monumenten en beeldbepalende gebouwen (Monumentenwacht); - ondersteuning van erfgoedvrijwilligers; - advisering erfgoedinstellingen: - trainingen en cursussen; - erfgoededucatie; - projecten, studiedagen, de Provinciale Erfgoeddag, e.a. Het project 'Dan doen we het zelf' dat EGH met financiële steun van Fonds 1818 ontplooide voor meer dan 100 verenigingen van erfgoedvrijwilligers, kreeg een vervolg in 2015 en Daarnaast werd het project 'Netwerkaanpak Erfgoedvrijwilligers' gestart met geld van de Mondriaan Stichting en lokale Rabobanken om voor de rest van de provincie cursussen te maken voor vrijwilligers. De Erfgoeddag werd weer samen met de PZH georganiseerd en was een groot succes. Meer dan 230 deelnemers bezochten de dag op 6 oktober in Museum het Prinsenhof in Delft. Betaalde opdrachten Naast de gesubsidieerde activiteiten verrichtte het EGH betaalde opdrachten voor gemeenten, bedrijven, instellingen en particulieren. Deze opdrachten zijn bedrijfsmatig gescheiden van de kernactiviteiten. De inkomsten voor de Monumentenwacht uit de inspecties en andere betaalde opdrachten stegen enigszins, evenals die van de overige afdelingen, zodat deze werkzaamheden bijdroegen aan het gunstig exploitatieresultaat. Dit wordt aangewend om de ideële doelstelling van het EGH te ondersteunen, dat is het bevorderen van het behoud en de beleving van erfgoed in de provincie Zuid-Holland. EGH is door de Belastingdienst aangemerkt als een Algemeen Nut Beogende Instelling. Giften en andere schenkingen aan het Erfgoedhuis ZH voor de dienstverlening door het Erfgoedhuis ZH kunnen worden afgetrokken van de belasting. EGH heeft als fiscaal nummer Uitgebreid jaarverslag Een uitgebreide versie van het Jaarverslag 2016 is te downloaden van Bedrijfsmatige kaders Alle activiteiten werden uitgevoerd binnen het kader van de door de Raad van Toezicht goedgekeurde Begroting en Activiteitenplan Overige toelichting Waar dat wenselijk of noodzakelijk is worden op de hier na volgende bladzijden bij bepaalde posten korte toelichtingen gegeven. Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland te Delft 5

88 Risico's Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland staat bloot aan diverse risico's. Door de belangrijkste te onderkennen en hierop effectief in te spelen streeft het bestuur ernaar deze risico's tot een aanvaardbaar niveau te reduceren. De belangrijkste risico's die het bestuur heeft onderkend zijn: - Een operationeel risico, nl dat het EGH een deel van het Meisjeshuis aan Zuid-Hollands Landschap onderverhuurt en dat voor 2017 nog geen meerjarenafspraken zijn gemaakt over de huur; - Een ander operationeel risico is dat de Monumentenwacht winstgevend moet werken; - Een financieel risico is de voorfinanciering die vaak plaatsvindt bij projecten. Ondertekening van de jaarrekening Opmaak jaarrekening De jaarrekening is aldus opgemaakt door het bestuur. Delft, april 2017 drs J. Tegelaers, directeur/bestuurder Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland te Delft 6

89 JAARREKENING 2016

90 BALANS PER 31 DECEMBER december december 2015 Actief Vaste activa Materiële vaste activa (1) Vlottende activa Vorderingen (2) Liquide middelen (3) Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland te Delft 8

91 31 december december 2015 Passief Kapitaal (4) Stichtingskapitaal Bestemmingsreserves Algemene reserve Kortlopende schulden (5) Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland te Delft 9

92 STAAT VAN BATEN EN LASTEN 2016 (2015) Baten Realisatie 2016 Begroting 2016 Realisatie 2015 Exploitatiebijdragen (6) Opbrengsten inspecties (7) Cursussen en activiteiten (8) Overige opbrengsten (9) Som der baten Lasten Beheer en administratie Personeelskosten (10) Afschrijvingen materiële vaste activa (11) Reorganisatiekosten (12) Huisvestingslasten (13) Kosten inspecties (14) Publiciteit (15) Algemene beheerskosten (16) Activiteiten (17) Kosten Landschap Erfgoed ZH (18) Som der lasten Resultaat Resultaatbestemming Bestemmingsreserve WW- en Wachtgeldverplichting onttrekking Bestemmingsreserve ziekteverzuim Bestemmingsreserve ziekteverzuim onttrekking Bestemmingsreserve activiteiten EGH Bestemmingsreserve activiteiten onttrekking Bestemmingsreserve subsidie activiteiten Provincie Zuid Holland Algemene reserve Voor het verloop van de bestemmingsreserves verwijzen wij naar de toelichting op de balans vanaf pagina 13. Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland te Delft 10

93 TOELICHTING ALGEMEEN EN GRONDSLAGEN ALGEMEEN Activiteiten De activiteiten van Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland, statutair gevestigd te Delft, bestaan voornamelijk uit het verzorgen van diensten die bijdragen aan de zorg voor erfgoed. De stichting heeft ten doel het bevorderen van het behoud, het beheer, de kennis en toegankelijkheid van het cultureel erfgoed in de Provincie Zuid-Holland. Vestigingsadres Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland (geregistreerd onder KvK-nummer ) is feitelijk gevestigd op Oude Delf 116 te Delft. ALGEMENE GRONDSLAGEN VOOR DE OPSTELLING VAN DE JAARREKENING Deze jaarrekening is opgesteld op basis van de Richtlijnen voor de Jaarverslaggeving. Van toepassing is Richtlijn 640 "Organisaties zonder winststreven". De waardering van activa en passiva en de bepaling van het resultaat vinden plaats op basis van historische kosten. Tenzij bij de desbetreffende grondslag voor de specifieke balanspost anders wordt vermeld, worden de activa en passiva opgenomen tegen nominale waarde. Baten en lasten worden toegerekend aan het jaar waarop ze betrekking hebben. Positieve resultaten worden toegerekend aan de periode waarin ze zijn gerealiseerd. Negatieve resultaten worden verantwoord in het jaar waarin ze voorzienbaar zijn. Pensioenen Ultimo 2016 zijn er evenals ultimo 2015 geen verplichtingen waarvoor een pensioenvoorziening opgenomen dient te worden. De stichting valt onder het bedrijfstakpensioenfonds van ABP. De afgesloten regeling betreft een toegezegd pensioenregeling op basis van middelloon. De verschuldigde premies voor het kalenderjaar worden jaarlijks afgefinancierd door middel van premiebetaling. De jaarlijkse premieafdracht wordt bepaald op basis van het pensioengevend salaris minus de voor dat jaar geldende franchise. De hoogte van de af te dragen premies voor 2016 bedraagt 19,9%. Er bestaat ten aanzien van Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland geen additionele betalingsverplichtingen bij tegenvallende dekkingsgraden anders dan toekomstige premieverhogingen. De dekkingsgraad van ABP bedraagt ultimo ,6%. Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland te Delft 11

94 GRONDSLAGEN VOOR DE WAARDERING VAN ACTIVA EN PASSIVA Materiële vaste activa De materiële vaste activa worden gewaardeerd op verkrijgingsprijs, verminderd met de cumulatieve afschrijvingen en indien van toepassing met bijzondere waardeverminderingen. De afschrijvingen worden gebaseerd op de geschatte economische levensduur en worden berekend op basis van een vast percentage van de verkrijgingsprijs, rekening houdend met een eventuele residuwaarde. Er wordt afgeschreven vanaf het moment van ingebruikneming. Vorderingen en overlopende activa Vorderingen worden gewaardeerd tegen nominale waarde onder aftrek van voorzieningen wegens oninbaarheid. Deze voorzieningen worden bepaald op basis van individuele beoordeling van de vorderingen. GRONDSLAGEN VOOR DE BEPALING VAN HET RESULTAAT De baten bestaan uit exploitatiebijdragen van diverse overheden, waaronder de boekjaarsubsidie van de Provincie Zuid- Holland, inspectie-opbrengsten, opbrengsten cursussen en activiteiten en overige opbrengsten. De baten zijn verantwoord in het jaar waarop ze betrekking hebben. Afschrijvingen Afschrijvingen op materiële vaste activa worden gebaseerd op de aanschafprijs. De afschrijving op overige vaste activa wordt berekend op basis van de verkrijgings- of vervaardigingsprijs. Afschrijvingen vinden plaats volgens de lineaire methode op basis van de geschatte economische levensduur, rekening houdend met een eventuele restwaarde. Boekwinsten en -verliezen bij verkoop van materiële vaste activa zijn begrepen onder de afschrijvingen. Overige lasten De kosten worden bepaald op historische basis en toegerekend aan het verslagjaar waarop zij betrekking hebben. Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland te Delft 12

95 TOELICHTING OP DE BALANS PER 31 DECEMBER 2016 ACTIEF VASTE ACTIVA Materiële vaste activa (1) Inventaris Vervoermiddelen Inventaris Vervoermiddelen Totaal Aanschaffingswaarde Cumulatieve afschrijvingen en waardeverminderingen Boekwaarde per 1 januari Mutaties Investeringen Afschrijvingen Aanschaffingswaarde Cumulatieve afschrijvingen en waardeverminderingen Boekwaarde per 31 december Afschrijvingspercentages Inventaris 20 Vervoermiddelen 12,5-20 % Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland te Delft 13

96 VLOTTENDE ACTIVA Vorderingen (2) Debiteuren Handelsdebiteuren Voorziening dubieuze debiteuren Het debiteurensaldo is met name toegenomen door aanzienlijke facturatie aan Provincie Zuid-Holland in de laatste maand van het boekjaar. Daarnaast heeft de debiteurenbewaking achterstand opgelopen door ziekte van de financieel medewerker; dit wordt aangepakt in Overige vorderingen Rekening-courant LEZH Nog te ontvangen subsidies De rekening-courant LEZH bestaat voornamelijk uit de afwikkeling van de gezamenlijke activiteiten uit het samenwerkingsverband. In 2017 zal deze vordering worden afgewikkeld. Overige vorderingen en overlopende activa Nog te factureren "dan doen we het zelf" Huur Rente Diversen Vooruitbetaalde kosten Nog te ontvangen VMZ "Netwerkaanpak erfgoedvrij" Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland te Delft 14

97 Liquide middelen (3) ABN AMRO Bank N.V Rabobank, rekening-courant Rabobank, BedrijfsplusRekening Rabobank, BedrijfsTeleRekening ABN AMRO Bestuur spaarrekening Kas De liquide middelen staan voor een bedrag van niet ter vrije beschikking. Dit betreft een bankgarantie die is afgegeven aan Exploitatie Stichting Het Meisjeshuis gevestigd te Delft, inzake de huurgarantie. Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland te Delft 15

98 PASSIEF Eigen vermogen (4) Stichtingskapitaal Stichtingskapitaal Bij de oprichting van de Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland is 45 als beginkapitaal ingebracht. Bestemmingsreserves Bestemmingsreserve WW- en Wachtgeldverplichting Bestemmingsreserve huisvesting Bestemmingsreserve ziekteverzuim Bestemmingsreserve Monumentenwacht Bestemmingsreserve activiteiten EGH Bestemmingsreserve subsidie activiteiten Provincie Zuid Holland Bestemmingsreserve WW- en Wachtgeldverplichting Saldo per 1 januari Onttrekking Saldo per 31 december Ten aanzien van de ww- en wachtgeldverplichtingen is Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland eigen risicodrager. Om de gevolgen hiervan op te kunnen vangen, is een bestemmingsreserve gevormd. Bestemmingsreserve huisvesting Saldo per 1 januari Saldo per 31 december De bestemmingsreserve huisvesting werd in 2016 niet aangesproken. Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland te Delft 16

99 Bestemmingsreserve ziekteverzuim Saldo per 1 januari Resultaatbestemming Onttrekking Saldo per 31 december Vanwege de onvoorspelbaarheid van het ziekteverzuim is besloten een 'additionele' dotatie te doen aan deze reserve, om langdurige ziekte gevallen en de daarmee gepaard gaande niet verzekerde kosten voor werkgever te kunnen bekostigen. Bestemmingsreserve Monumentenwacht Saldo per 1 januari Saldo per 31 december Vanaf 2011 wordt geen bijdrage meer ontvangen van de provincie Zuid-Holland voor de Monumentenwacht, zodat een algemene reserve opgebouwd is. Bestemmingsreserve activiteiten EGH Saldo per 1 januari Resultaatbestemming Onttrekking Saldo per 31 december De bestemmingsreserve activiteiten werd voor een deel ingezet voor de Erfgoeddag. Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland wil die aanwenden ten gunste van nieuwe haar Beleidsplan, Erfgoed inspireert. Bestemmingsreserve subsidie activiteiten Provincie Zuid Holland Saldo per 1 januari Resultaatbestemming Overige mutaties Saldo per 31 december In 2016 is het overschot boekjaarsubsidie 2016 ad toegevoegd aan de Bestemmingsreserve subsidieactiviteiten Provincie Zuid-Holland. Het overschot uit 2014 ad is in 2016 aangewend voor het project Herbestemming. Hiervan is besteed en zal, met instemming van de provincie, de rest in 2017 uitgegeven worden. Het overschot van 2015 wordt in 2017 besteed aan de projecten Kennis is Kracht en een vervolgproject Herbestemming. De bestemmingsreserve zal in de toekomst geheel besteed worden. Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland te Delft 17

100 Algemene reserve Saldo per 1 januari Resultaatbestemming boekjaar Dotatie bestemmingsreserve subsidie activiteiten Provincie Zuid Holland Saldo per 31 december De algemene reserve wordt mede aangehouden om onverwachte budgetaire ontwikkelingen op te vangen. Kortlopende schulden (5) Crediteuren Overige belastingen en premies sociale verzekeringen Overige schulden en overlopende passiva Crediteuren Crediteuren De crediteurenbetaling is door ziekte financieel medewerker opgelopen; dit wordt teruggedrongen in Omzetbelasting Omzetbelasting Loonheffingen Loonheffingen Overige schulden en overlopende passiva Vakantiegeld Vakantiedagen Accountantskosten Nog te besteden subsidie Rekening-courant Stichting Open Overige overlopende passiva Nog te besteden subsidie bestaat uit meerjarige projecten, waarvoor de bijdrage deels of geheel is gefactureerd. De verantwoording van betreffende opbrengsten vindt in lijn met de gemaakte kosten plaats. Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland te Delft 18

101 Niet in de balans opgenomen verplichtingen Voorwaardelijke verplichtingen Automatisering Er is een contract afgesloten met Xantion voor een totaal dienstverleningspakket op automatiseringsgebied. Het contract heeft een looptijd van 1 jaar, waarna telkens stilzijgend verlengd wordt voor een jaar. De jaarlijkse kosten van de overeengekomen dienstverlening bedragen Meerjarige financiële verplichtingen Huur Het huurcontract voor de huur van het gebouw aan de Oude Delft is herzien. Vanaf 1 juli 2013 is Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland naast Oude Delft 116 ook hoofdhuurder geworden van Oude Delft 114. In 2016 is een afspraak gemaakt tussen Ergoedhuis Zuid-Holland en de stichting het Meisjeshuis dat de huur tot 2020 gelijk blijft. De huidige huur bedraagt De overeenkomst loopt tot en met 30 juni Er is een bankgarantie afgegeven voor Delen van het gebouw zijn inmiddels onderverhuurd. Hiervoor wordt een bijdrage ontvangen. Lease Het samenwerkingverband (LEZH) least de in gebruik zijnde copiers en printers. Hiervoor is een meerjarig contract afgesloten met Veenman Financial Services met een minimum duur van 72 maanden. EGH is 50% risicodrager als gevolg van dit contract. Resultaatbestemming Voor het verloop van de bestemmingsreserves verwijzen wij naar de toelichting op de balans vanaf pagina 13. Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland te Delft 19

102 TOELICHTING OP DE STAAT VAN BATEN EN LASTEN 2016 (2015) Realisatie 2016 Begroting 2016 Realisatie 2015 Exploitatiebijdragen (6) Bijdrage Provincie Zuid-Holland Opbrengsten inspecties (7) Declarabele uren (Incl. voorrijkosten) Abonnementen Materialen De daling van de omzet Monumentenwacht heeft te maken met langdurige ziekte van een medewerker. Cursussen en activiteiten (8) Cursussen en activiteiten Overige opbrengsten (9) Huuropbrengsten en overige doorbelastingen Opbrengsten derden Renteopbrengsten Huuropbrengsten en overige doorbelastingen betreffen inkomsten uit onderhuur en doorbelasting van kosten aan Het Zuid- Hollands Landschap, De Groene Motor. De opbrengsten uit derden bestonden onder meer uit een substantiële bijdrage van het Mondriaan Fonds, Fonds 1818 en lokale Rabobanken. Een bijdrage van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed voor de Atlas van de Schie en een onderzoek naar dijklijnengis. Extra projectsubsidies van de Provincie Zuid-Holland voor Publieksbereik Archeologie, Herbestemming, Archeologiehuis, en een aantal projecten op de verschillende Erfgoedlijnen. Personeelskosten (10) Lonen en salarissen Sociale lasten Pensioenlasten Overige personeelskosten Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland te Delft 20

103 Lonen en salarissen Realisatie 2016 Begroting 2016 Realisatie 2015 Bruto lonen Mutatie vakantiegeldverplichting Mutatie vakantiedagenverplichting Ingeleend personeel Overige personeelskosten Reis- en verblijflasten Reiskostenvergoedingen Onkostenvergoedingen Kantinelasten Bedrijfskleding/wasserij Cursus en opleidingskosten Ziektekostenverzekering Dienstreizen Overige personeelskosten De overige personeelskosten zijn gestegen als gevolg van toegenomen kosten UWV van een medewerker in de WW. Daarnaast is advies ingewonnen voor een update van het arbeidsregelement en zijn kosten gemaakt voor het werven van een medewerker. Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland te Delft 21

104 Wet Normering bezoldiging Topfunctionarissen (WNT) Op een functionaris van Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland is de WNT van toepassing. Deze functionaris heeft in 2016 de volgende bezoldiging ontvangen. De vergoeding van de directrice valt binnen de kaders van deze regeling Functie Directrice Naam drs. J.M. Tegelaers Periode dienstverband 1 jan. t/m 31 dec Omvang dienstverband Fulltime Brutoloon Vakantiegeld Belastbare vaste en variabele onkostenvergoedingen Voorzieningen tbv beloningen betaalbaar op termijn Functie Directrice Naam drs. J.M. Tegelaers Periode functie 1 sept t/m 31 dec 2015 Omvang dienstverband Fulltime Brutoloon Vakantiegeld Belastbare vaste en variabele onkostenvergoedingen Voorzieningen tbv beloningen betaalbaar op termijn Naam mr. drs. A.H.J. Ponsteen Periode dienstverband 1 jan. t/m 1 sep 2015 Omvang dienstverband Beëindigd Brutoloon Vakantiegeld Belastbare vaste en variabele onkostenvergoedingen Voorzieningen tbv beloningen betaalbaar op termijn Ontslaguitkering Geen In de jaarrekening van Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland 2015 ontbrak de WNT toelichting. Om dit te herstellen zijn in de jaarrekening 2016 ook de gegevens van 2015 opgenomen. Personeelsleden Bij de stichting waren ultimo werknemers (FTE) werkzaam op basis van een volledig dienstverband. (2015: 23) Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland te Delft 22

105 Afschrijvingen materiële vaste activa (11) Realisatie 2016 Begroting 2016 Realisatie 2015 Verbouwingen - - Inventaris Vervoermiddelen Doorbelaste afschrijvingen Reorganisatiekosten (12) Reorganisatiekosten Huisvestingslasten (13) Huur Overige huisvestingskosten Kosten inspecties (14) Brandstoffen Onderhoud Verzekering Materialen Overige autolasten Publiciteit (15) Onderhoud website PR en acquisitie Betalingskortingen Bij publiciteit wordt een grotere kostenpost veroorzaakt door publiciteitsuitingen voor de provincie Zuid- Holland ten behoeve van de Erfgoedlijnen. Hier is ook extra subsidie voor ontvangen. Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland te Delft 23

106 Algemene beheerskosten (16) Realisatie 2016 Begroting 2016 Realisatie 2015 Accountantslasten Kosten salarisverwerking Advieslasten Administratiekosten Verzekeringen Onderhoud inventarissen Lunch en diners Oninbare vorderingen Rentelasten Telecommunicatie Porti Contributies en abonnementen Kantoorbenodigdheden Automatiseringskosten Drukwerk Kopieerkosten Vaste vergoeding Raad van Toezicht Diverse kosten Raad van toezicht Overige algemene lasten EGH is in 2016 overgegaan van de lokale server op een externe server, hiervoor zijn extra kosten gemaakt bij het ICT bedrijf die de hele overgang heeft begeleid. Activiteiten (17) Activiteiten Opdrachtnemers Contributie Vereniging Monumentenwacht Nederland Expositiekosten Cursus- en lesmaterialen De kosten van activiteiten vielen hoger uit door toename van opdrachten (Molenbiotoop, DijklijnenGIS, Netwerkaanpak Erfgoedvrijwilligers, Herbestemming, Publieksbereik Archeologie, Nulmeting, Inventarisatie moelnerven Groot-Ammers, Bouwhistorische verkenning 't Tramhuijs in Strijen. Kosten Landschap Erfgoed ZH (18) Kosten Landschap Erfgoed ZH Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland te Delft 24

107 Raad van Toezicht Delft,... mr. drs. A.J. Borgdorff, voorzitter drs. M.C. Schenk J. van Wijk drs. M. Bultink drs. M.A. de Jong ir K.J. Den Drijver F. van Ouwerkerk Bestuur drs. J.M. Tegelaers Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland te Delft 25

108 OVERIGE GEGEVENS

109 CONTROLEVERKLARING VAN DE ONAFHANKELIJKE ACCOUNTANT Aan: het bestuur van Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland statutair gevestigd te Delft Verklaring over de in het jaarverslag opgenomen jaarrekening 2016 Ons oordeel Wij hebben de jaarrekening 2016 van Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland te Delft gecontroleerd. Naar ons oordeel geeft de in dit jaarverslag opgenomen jaarrekening een getrouw beeld van de grootte en de samenstelling van het vermogen van Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland per 31 december 2016 en van het resultaat over 2016 in overeenstemming met Richtlijn voor de Jaarverslaggeving 640 Organisaties zonder winststreven. De jaarrekening bestaat uit: 1. de balans per 31 december 2016; 2. de staat van baten en lasten over 2016; en 3. de toelichting met een overzicht van de gehanteerde grondslagen voor financiële verslaggeving en andere toelichtingen. De basis voor ons oordeel Wij hebben onze controle uitgevoerd volgens het Nederlands recht, waaronder ook de Nederlandse controlestandaarden vallen. Onze verantwoordelijkheden op grond hiervan zijn beschreven in de sectie 'Onze verantwoordelijkheden voor de controle van de jaarrekening'. Wij zijn onafhankelijk van Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland zoals vereist in de Verordening inzake de onafhankelijkheid van accountants bij assurance-opdrachten (ViO) en andere voor de opdracht relevante onafhankelijkheidsregels in Nederland. Verder hebben wij voldaan aan de Verordening gedrags- en beroepsregels accountants (VGBA). Wij vinden dat de door ons verkregen controle-informatie voldoende en geschikt is als basis voor ons oordeel. Verklaring over de in het jaarverslag opgenomen andere informatie Naast de jaarrekening en onze controleverklaring daarbij, omvat het jaarverslag andere informatie, die bestaat uit: - het bestuursverslag; - de overige gegevens. Op grond van onderstaande werkzaamheden zijn wij van mening dat de andere informatie: - met de jaarrekening verenigbaar is en geen materiële afwijkingen bevat; - alle informatie bevat die op grond van Richtlijn voor de Jaarverslaggeving 640 Organisaties zonder winststreven. vereist is. Oude Middenweg AC Den Haag T info@ruitenburg.nu Ruitenburg adviseurs & accountants is een maatschap van besloten vennootschappen. Onze algemene voorwaarden zijn op alle opdrachten van toepassing en zullen op verzoek kosteloos worden toegezonden. Wij aanvaarden geen aansprakelijkheid voor zover onze beroepsaansprakelijkheidsverzekering geen dekking zou bieden. 27

110 Wij hebben de andere informatie gelezen en hebben op basis van onze kennis en ons begrip, verkregen vanuit de jaarrekeningcontrole of anderszins, overwogen of de andere informatie materiële afwijkingen bevat. Met onze werkzaamheden hebben wij voldaan aan de vereisten in de Nederlandse Standaard 720. Deze werkzaamheden hebben niet dezelfde diepgang als onze controlewerkzaamheden bij de jaarrekening. Het bestuur is verantwoordelijk voor het opstellen van het bestuursverslag en de overige gegevens in overeenstemming met Richtlijn voor de Jaarverslaggeving 640 Organisaties zonder winststreven. Beschrijving van verantwoordelijkheden met betrekking tot de jaarrekening Verantwoordelijkheden van het bestuur voor de jaarrekening Het bestuur is verantwoordelijk voor het opmaken en getrouw weergeven van de jaarrekening in overeenstemming met Richtlijn voor de Jaarverslaggeving 640 Organisaties zonder winststreven. In dit kader is het bestuur verantwoordelijk voor een zodanige interne beheersing die het bestuur noodzakelijk acht om het opmaken van de jaarrekening mogelijk te maken zonder afwijkingen van materieel belang als gevolg van fouten of fraude. Bij het opmaken van de jaarrekening moet het bestuur afwegen of de onderneming in staat is om haar werkzaamheden in continuïteit voort te zetten. Op grond van genoemd verslaggevingsstelsel moet het bestuur de jaarrekening opmaken op basis van de continuïteitsveronderstelling, tenzij het bestuur het voornemen heeft om de vennootschap te liquideren of de bedrijfsactiviteiten te beëindigen of als beëindiging het enige realistische alternatief is. Het bestuur moet gebeurtenissen en omstandigheden waardoor gerede twijfel zou kunnen bestaan of de onderneming haar bedrijfsactiviteiten in continuïteit kan voortzetten, toelichten in de jaarrekening. Onze verantwoordelijkheden voor de controle van de jaarrekening Onze verantwoordelijkheid is het zodanig plannen en uitvoeren van een controleopdracht dat wij daarmee voldoende en geschikte controle-informatie verkrijgen voor het door ons af te geven oordeel. Onze controle is uitgevoerd met een hoge mate maar geen absolute mate van zekerheid waardoor het mogelijk is dat wij tijdens onze controle niet alle materiële fouten en fraude ontdekken. Afwijkingen kunnen ontstaan als gevolg van fraude of fouten en zijn materieel indien redelijkerwijs kan worden verwacht dat deze, afzonderlijk of gezamenlijk, van invloed kunnen zijn op de economische beslissingen die gebruikers op basis van deze jaarrekening nemen. De materialiteit beïnvloedt de aard, timing en omvang van onze controlewerkzaamheden en de evaluatie van het effect van onderkende afwijkingen op ons oordeel. Wij hebben deze accountantscontrole professioneel kritisch uitgevoerd en hebben waar relevant professionele oordeelsvorming toegepast in overeenstemming met de Nederlandse controlestandaarden, ethische voorschriften en de onafhankelijkheidseisen. Onze controle bestond onder andere uit: - het identificeren en inschatten van de risico s dat de jaarrekening afwijkingen van materieel belang bevat als gevolg van fouten of fraude, het in reactie op deze risico s bepalen en uitvoeren van controlewerkzaamheden en het verkrijgen van controle-informatie die voldoende en geschikt is als basis voor ons oordeel. Bij fraude is het risico dat een afwijking van materieel belang niet ontdekt 28

111 wordt groter dan bij fouten. Bij fraude kan sprake zijn van samenspanning, valsheid in geschrifte, het opzettelijk nalaten transacties vast te leggen, het opzettelijk verkeerd voorstellen van zaken of het doorbreken van de interne beheersing; - het verkrijgen van inzicht in de interne beheersing die relevant is voor de controle met als doel controlewerkzaamheden te selecteren die passend zijn in de omstandigheden. Deze werkzaamheden hebben niet als doel om een oordeel uit te spreken over de effectiviteit van de interne beheersing van de entiteit; - het evalueren van de geschiktheid van de gebruikte grondslagen voor financiële verslaggeving en het evalueren van de redelijkheid van schattingen door het bestuur en de toelichtingen die daarover in de jaarrekening staan; - het vaststellen dat de door het bestuur gehanteerde continuïteitsveronderstelling aanvaardbaar is. Tevens het op basis van de verkregen controle-informatie vaststellen of er gebeurtenissen en omstandigheden zijn waardoor gerede twijfel zou kunnen bestaan of de onderneming haar bedrijfsactiviteiten in continuïteit kan voortzetten. Als wij concluderen dat er een onzekerheid van materieel belang bestaat, zijn wij verplicht om aandacht in onze controleverklaring te vestigen op de relevante gerelateerde toelichtingen in de jaarrekening. Als de toelichtingen inadequaat zijn, moeten wij onze verklaring aanpassen. Onze conclusies zijn gebaseerd op de controle-informatie die verkregen is tot de datum van onze controleverklaring. Toekomstige gebeurtenissen of omstandigheden kunnen er echter toe leiden dat een onderneming haar continuïteit niet langer kan handhaven; - het evalueren van de presentatie, structuur en inhoud van de jaarrekening en de daarin opgenomen toelichtingen; en - het evalueren of de jaarrekening een getrouw beeld geeft van de onderliggende transacties en gebeurtenissen. Wij communiceren met het toezichthoudend orgaan onder andere over de geplande reikwijdte en timing van de controle en over de significante bevindingen die uit onze controle naar voren zijn gekomen, waaronder eventuele significante tekortkomingen in de interne beheersing. Wij bevestigen aan het toezichthoudend orgaan dat wij de relevante ethische voorschriften over onafhankelijkheid hebben nageleefd. Wij communiceren ook met het toezichthoudend orgaan over alle relaties en andere zaken die redelijkerwijs onze onafhankelijkheid kunnen beïnvloeden en over de daarmee verband houdende maatregelen om onze onafhankelijkheid te waarborgen. Den Haag, 6 april 2017 Ruitenburg adviseurs & accountants drs. M.J.E.E.S. Dunsbergen RA 29