Nederlands-Vlaams tijdschrift voor mediation en conflictmanagement 2007 (11) 1

Transcriptie

1 Nederlands-Vlaams tijdschrift voor mediation en conflictmanagement 2007 (11) 1 Inhoudsopgave Redactioneel 10 jaar TMD: van mediation naar conflictmanagement? 3 Annie de Roo Interview Interview met Carsten de Dreu 7 Rob Jagtenberg Artikelen Mediation & Rechtswetenschap. Tien jaar verder 13 Rob Jagtenberg Managing the mediation dilemma: international challenges 33 Nadja Alexander Mediation: big bang, steady state or black hole? 42 Tony Willis Mediation en conflictmanagement in de praktijk Troubleshooting in bedrijfsrelaties. Trends in de ontwikkeling van conflictmanagement in het bedrijfsleven 54 Manon A. Schonewille De Belgische Wet op de bemiddeling van 21 februari 2005 en de Federale Bemiddelingscommissie 64 Bertrand Asscherickx Rechtspraak Tien jaar moderne mediation in de Nederlandse rechtspraak 70 Annie de Roo Onderzoek Minnelijke schuldregelingen zijn geen aantrekkelijk alternatief voor een wettelijke schuldsanering 83 Nadja Jungmann Signalementen Toepasselijkheid van de Wet MOT en de Wid op mediators 87 Thabiso van den Bosch TMC_17.indd :32:27

2 Hoezo, geen Nederlands? Voor wie van mediation en van taal houdt 89 Paul Walters Kabinetsreactie op de Fundamentele herbezinning Nederlands burgerlijk procesrecht 91 Ellen van Beukering Summary 93 Auteursgegevens 94 2 Tijdschrift voor mediation en conflictmanagement 2007 (11) 1 TMC_17.indd :32:52

3 REDACTIONEEL 10 jaar TMD: van mediation naar conflictmanagement? Annie de Roo Voor u ligt de eerste aflevering nieuwe stijl van het Tijdschrift voor Mediation. De nieuwe stijl betreft zowel de inhoud als de vormgeving. De vernieuwing vindt plaats op het moment dat het Tijdschrift voor Mediation precies tien jaar bestaat. Er waren drie redenen om het tijdschrift ter gelegenheid van dit jubileum te vernieuwen. Ten eerste: redactie en uitgever willen het tijdschrift graag verder verspreiden, en wel naar Vlaanderen. Een logische gedachte, gezien onze gemeenschappelijke taal. Maar ook zal dit, naar verwachting, een intellectueel stimulerende uitbreiding kunnen zijn. Want geldt voor de relatie Vlaanderen-Nederland niet: zo dichtbij, en toch ook zo verschillend? De vraag naar het waarom van die verschillen kan het debat alleen maar verrijken. Wij hebben vanaf nu dus een Nederlands- Vlaams tijdschrift. Ten tweede bestond er al geruime tijd een wens het tijdschrift te verbreden. Te verbreden van mediation naar conflictmanagement. Het Tijdschrift voor Mediation heeft zijn wortels in de juridische wereld en wellicht zullen niet alle juridisch geschoolde lezers een kreet van herkenning slaken bij de term conflictmanagement. Gedoeld wordt daarbij op het gehele scala van strategieën waaruit conflictpartijen kunnen kiezen voor het omgaan met en oplossen van conflictsituaties. Verwatert het tijdschrift dan niet te zeer, zo zou men zich kunnen afvragen. Die vrees lijkt niet terecht. Ten eerste blijft het tijdschrift een speciale band houden met de methode (of strategie) mediation, getuige de nieuwe titel: Tijdschrift voor mediation en conflictmanagement. En ten tweede: hoe zou men de potentiële rol en het belang van mediation kunnen beoordelen, als men zich niet op de hoogte stelt van ontwikkelingen ten aanzien van aangrenzende, alternatieve strategieën die conflictpartijen evenzeer kunnen kiezen? We komen hier meteen bij de derde reden tot vernieuwing: de wens om te verdiepen. Het Tijdschrift voor Mediation heeft gedurende de eerste tien jaar een pioniersrol vervuld bij het toegankelijk maken van (aanvankelijk zeer schaarse) informatie, en het uitwisselen van kennis en ervaringen. Mediation moest in die periode, zoals dat heet, eerst op de kaart worden gezet. Er moest een groot aantal hiaten in onze kennis, zowel wetenschappelijk als professioneel, worden opgevuld. Dat is inmiddels in niet onaanzienlijke mate daadwerkelijk gebeurd. Daarmee lijkt de tijd nu Tijdschrift voor mediation en conflictmanagement 2007 (11) 1 3 TMC_17.indd Sec1: :32:52

4 Annie de Roo rijp voor meer geavanceerd onderzoek, en dat maakt het noodzakelijk dat vooral juristen meer gaan samenwerken met gedragswetenschappers. De meeste juristlezers van dit tijdschrift zullen daar naar verwachting geen moeite mee hebben: immers, veel professionele kennis voor mediators is zoals bekend al binnen die gedragswetenschappen (met name de psychologie) ontwikkeld. Maar het proces van kennisvergaring dient nu gerichter en in een hogere versnelling te worden voortgezet. Het Nederlands-Vlaams Tijdschrift voor mediation en conflictmanagement wil het forum zijn waar deze ontwikkelingen kunnen worden gepresenteerd en gedeeld met anderen. Daarnaast zal vanzelfsprekend ook het contact met de praktijk, en in het bijzonder de mediationpraktijk, gekoesterd blijven worden. Het Tijdschrift voor Mediation had wat dit betreft een traditie, met speciale categorieën als Mediation in de Praktijk, de Valkuil, en Rechtspraak. Wetenschap kan niet zonder praktijk en praktijk niet zonder wetenschap. De hoofdartikelen zullen geleidelijk langer en wetenschappelijker van toon worden en worden voorzien van een Engelstalige samenvatting. Lezers met een overwegende praktijkbelangstelling hoeven dus niet te vrezen. Zoals uit het interview van (jurist) Rob Jagtenberg met (psycholoog) Carsten de Dreu al naar voren komt: praktijkmensen die professioneel bezig willen zijn, moeten zich op evidence-based kennis kunnen baseren. En die zult u de komende jaren in het tijdschrift nieuwe stijl in toenemende mate gepresenteerd zien worden. Genoemd interview zet wellicht de toon voor de komende afleveringen: het tijdschrift wil bevorderen dat vertegenwoordigers uit de verschillende basisdisciplines waarop mediation, maar ook andere strategieën van conflictoplossing steunen, met elkaar in gesprek gaan. Eerder gebeurde dat op initiatief van het Nederlands Instituut voor Psychologen (NIP), dat enkele jaren terug een symposium organiseerde onder de veelzeggende titel Sigmund en Gaius. Moeten de meer traditioneel ingestelde juristen onder de lezers zich nu dan laten afschrikken? In het geheel niet, zo blijkt uit het openingsartikel Mediation en rechtswetenschap. Tien jaar verder van Rob Jagtenberg. Deze recapituleert niet alleen welke ontwikkelingen zich, bezien vanuit juridisch perspectief, de afgelopen tien tot twintig jaar in Nederland hebben voorgedaan rond mediation. Er wordt ook getracht een verbinding met psychologisch onderzoek te leggen, bij het formuleren van een onderzoeksagenda voor de komende jaren. Jagtenbergs stelling is dat de vloer in het juridisch debat over mediation in Nederland is scheef gezakt als gevolg van vrij vertaald de fixatie van juristen op de doorverwijzing naar mediation vanuit de overheidsrechtspraak, en door wellicht het gewicht van de grote zak met door Justitie geïnvesteerde middelen aan dit uiteinde van de vloer. Maar er zijn aanwijzingen dat verdere ruimte voor mediation vooral op afstand, buiten de justitiële infrastructuur gezocht (en onderzocht) zal moeten worden. 4 Tijdschrift voor mediation en conflictmanagement 2007 (11) 1 TMC_17.indd Sec1: :32:52

5 10 jaar TMD: van mediation naar conflictmanagement? Tegelijk zal in toekomstig onderzoek, zo bepleit de auteur, juist ook meer naar rechtspraak moeten worden gekeken, maar dan vanuit het meer positieve perspectief van uitstraling naar onderhandelingen en opbrengsten op langere termijn. In haar bijdrage Managing the mediation dilemma: international challenges schetst Nadja Alexander enkele belangrijke internationale ontwikkelingen met betrekking tot de positionering van mediation, met name de adaptability van mediation. Ze belicht de betekenis van de verschillende rechtstradities op de uiteindelijke positionering van mediation in een bepaald rechtssysteem. Vooral gaat zij in op de invloed van de common law tradition en de civil law tradition. Een belangrijk kenmerk van deze laatste rechtstraditie is dat de wet als de belangrijkste rechtsbron wordt beschouwd, met als gevolg dat de landen die tot deze rechtsfamilie behoren meestal geschreven grondwetten en gecodificeerd recht hebben. In de landen van de common law is het rechtersrecht dominant en ontbreken systematische codificaties. En anders dan zijn continentale collega heeft de Engelse rechter nooit de ruimte gehad om naast zijn rechtsprekende taak ook bemiddelings- of schikkingsactiviteiten te verrichten. Niet alleen in Nederland en Vlaanderen wordt de stand van zaken opgemaakt. Ook aan de overkant van de Noordzee, in het Verenigd Koninkrijk, vraagt men zich af hoe het mediation is vergaan in de afgelopen tien à vijftien jaar. De door Tony Willis gekozen titel is veelzeggend: Mediation: big bang, steady state or black hole? Natuurlijk stelt ook hij de vraag: hoe nu verder? Manon Schonewille verkent in haar artikel Troubleshooting in bedrijfsrelaties de mogelijkheden voor bedrijven en managers om beter en efficiënter met conflicten om te gaan. Het betreft hier zowel interne als externe geschillen. Al in het begin van haar artikel schrijft zij dat een fors aantal conflicten door managers wordt genegeerd of pas in een (te) laat stadium wordt aangepakt. Dat kan dus beter. De door haar aangereikte lijst voor dispute-wise ondernemen kan daarbij behulpzaam zijn. In de loop van 2006 is de redactie van het Tijdschrift voor Mediation uitgebreid met een Vlaams redactielid. Dit was niet zonder reden. In Vlaanderen, België gaan de ontwikkelingen met betrekking tot mediation, mediatie snel. Met name de Belgische wetgever heeft zich zeer actief getoond. In de bijdrage De Belgische Wet op de bemiddeling van 21 februari 2005 en de Federale Bemiddelingscommissie geeft Bertrand Asscherickx, voorzitter van de Federale Bemiddelingscommissie, een overzicht van de ervaringen van zijn commissie met deze wet tot nu toe. Op welke wijze heeft mediation zich in de afgelopen tien jaar in de Nederlandse rechtspraak gepresenteerd? Welke juridische aspecten van mediation vroegen en vragen om een rechterlijk oordeel? In haar bijdrage Tien jaar mediation in de Nederlandse rechtspraak laat Annie de Roo de belangrijkste onderwerpen de revue passeren. Tijdschrift voor mediation en conflictmanagement 2007 (11) 1 5 TMC_17.indd Sec1: :32:52

6 Annie de Roo Hoe groot het belang is van onderzoek naar de werking van mediation en andere methoden van conflicthantering blijkt uit de bijdrage Minnelijke schuldregelingen zijn geen aantrekkelijk alternatief voor een wettelijke schuldsanering van Nadja Jungmann. Zij beschrijft de belangrijkste factoren die mogelijk geleid hebben tot een afgenomen bereidheid om mee te werken aan een niet-juridische oplossing. Thabiso van den Bosch beschrijft de mogelijke gevolgen van de toepasselijkheid van de Wet MOT en de Wid voor de mediationpraktijk. Paul Walters rapporteert over enkele ontwikkelingen binnen het NMI. Ellen van Beukering belicht het standpunt van het kabinet op de fundamentele herbezinning Nederlands burgerlijk procesrecht en de gevolgen daarvan voor de positionering van mediation. 6 Tijdschrift voor mediation en conflictmanagement 2007 (11) 1 TMC_17.indd Sec1: :32:53

7 INTERVIEW Interview met Carsten de Dreu Rob Jagtenberg Introductie Het Tijdschrift voor Mediation bestaat tien jaar. De roots van het tijdschrift liggen in de juridische wereld. Het tijdschrift werd gelanceerd in een periode dat het Ministerie van Justitie door facilitering van een ADR Platform openlijk belangstelling begon te tonen voor mediation als alternatief voor overheidsrechtspraak, terwijl er nog weinig bekend was over de inpassingsmogelijkheden, en de randvoorwaarden voor effectiviteit binnen de Nederlandse situatie. Het tijdschrift beoogde in die periode van borrelende initiatieven, een forum te introduceren voor uitwisseling van (aanvankelijk nog beperkte) kennis en inzicht. Daarbij werd en wordt mediation vooral gepraktiseerd op basis van inzichten vanuit de psychologie, waarbij de eerste opleidingscentra (Centrum voor Conflicthantering, Amsterdams ADR Instituut, later ook the Limetree), en organisaties in het maatschappelijk middenveld (VFAS, SGOA, en vervolgens het NMI als beoogde landelijke koepelorganisatie) zich begonnen te profileren. Psychologie en recht lijken dus (vooralsnog) de twee dragende disciplines te zijn waar ook de meeste mediators met hun professionele training op voortbouwen. Het interview Nu, tien jaar later, wordt de naam van het tijdschrift gewijzigd: Nederlands-Vlaams tijdschrift voor mediation en conflictmanagement. Het achterliggende idee is dat we kennis en inzicht rond conflicthantering nu moeten gaan verbreden en tegelijk ook wetenschappelijk verdiepen. Mijn eerste twee vragen zouden zijn: 1 Wat hebben de praktijkmensen die op dit tijdschrift geabonneerd zijn nu eigenlijk aan de komende vaste rubrieken waarin zij over wetenschappelijk onderzoek naar conflicten geïnformeerd worden? En: 2 Wat is dat: conflictmanagement? De term komt in ieder geval in de juridische literatuur nog slechts spaarzaam voor. Voor de praktijk is inzicht in wetenschappelijke onderzoeksresultaten van uitermate groot belang. De kennis op basis waarvan mediators interveniëren, moet evidence-based zijn, getoetst op wetenschappelijke houdbaarheid zo niet, dan werkt men als een voodoo-dokter. Soms kan het werken, maar men kan dan niet aangeven wanneer het werkt, of waarom het werkt. Tijdschrift voor mediation en conflictmanagement 2007 (11) 1 7 TMC_17.indd Sec11: :32:53

8 Rob Jagtenberg Wetenschappelijk getoetste kennis heeft zoals dat heet prospectieve waarde: heeft men eenmaal kunnen vaststellen wanneer en waarom een interventie werkt, dan kan men ook voor toekomstige situaties trefzeker voorspellen hoe te handelen, als professional. Een illustratie: vanuit het experimenteel psychologisch onderzoek kennen we de fundamentele attributiefout. Daarmee wordt gedoeld op de neiging van mensen (in casu mediators) om anderen (in casu de conflictpartijen) te determineren in termen van iemands (vermeende) persoonlijkheid. Van iemand die op een feestje luidruchtig tekeerging, is men snel geneigd te denken: dat is een extraverte persoonlijkheid. Die moet ik dus als zodanig benaderen. Maar misschien is de betrokkene juist wel heel verlegen, en had zijn therapeut hem juist geadviseerd om bij wijze van experiment eens extravert te doen. Evenzo bijvoorbeeld een op het oog apathische werknemer in een arbeidsconflict. Is dat zijn persoonlijkheid, of hebben we eigenlijk met een proactieve en creatieve geest van doen die als gevolg van herhaaldelijke negatieve feedback of denigrerende opmerkingen, zijn gedrag heeft gewijzigd? Een mediator loopt door zo n fundamentele attributiefout het risico precies de verkeerde benadering te kiezen. Dergelijke inzichten zijn ongetwijfeld van cruciaal belang. Maar tikken de inwendige klokken van de professionele praktijkbeoefenaar en de wetenschapper niet in een verschillend tempo? Men kan uiteraard steeds uit individuele praktijkgevallen en al dan niet via intervisie lering proberen te trekken. In elk individueel geval zal er een specifieke mix van vaardigheden en technieken aan de orde zijn. Wil je echter als professie verder groeien, dan zul je de basale principes, de trends moeten analyseren en zichtbaar maken. Daar ligt een voorname taak voor wetenschappelijk onderzoek. Voor wat betreft je tweede vraag: in de psychologie wordt de term conflictmanagement overwegend gebruikt om te verwijzen naar het geheel van strategieën waarvoor personen in een conflictsituatie kunnen kiezen. De vier voornaamste strategieën die in het psychologisch onderzoek steeds weer naar boven komen, zijn: vermijden, toegeven, confronteren en oplossen. Onder oplossen kunnen zowel rechtstreeks onderhandelen als mediation geschaard worden. Beide berusten immers op een min of meer gezamenlijk streven om een oplossing te zoeken. Daarnaast wordt conflictmanagement ook wel in meer specifieke zin van conflict managementsystemen gebruikt, zoals de overheidsrechtspraak. Maar ook valt te denken aan conflictmanagementsystemen binnen bedrijven. Het gaat dan om de wijze waarop men conflicten kan kanaliseren en reguleren. 8 Tijdschrift voor mediation en conflictmanagement 2007 (11) 1 TMC_17.indd Sec11: :32:53

9 Interview met Carsten de Dreu Even terug naar het fundamenteel onderzoek, en conflictmanagement in ruime zin. Juristen en psychologen ordenen hun wereld op verschillende wijze en dat gaat wel eens knersen in de communicatie. Laten we nog eens kijken naar drie ordeningscriteria: strategieën, conflicttypen, en conflictpartijen. Ik noem deze, in verband met de speurtocht naar wat men de Graal zou kunnen noemen. Een aantal geïnteresseerden in de juridische wereld had gehoopt met het landelijke project Mediation naast rechtspraak en het project Mediation in ons Omringende Landen, een helder antwoord te krijgen op de vraag: bij welk type conflict en welk type conflictpartij moet ik welke strategie volgen? Dat was dan met name vanuit de rechter gedacht: kan ik een lijstje krijgen waarop ik kan zien wanneer ik nu met vrucht partijen kan doorverwijzen naar mediation? Nu lijken om te beginnen de indelingen van psychologen op de genoemde drie punten al af te wijken van die van juristen. Bij de strategieën denk ik dat ten minste twee daarvan (vermijden en toegeven), en dan met name de motivering daarachter, zich onttrekken aan het oog van de jurist die is gefocused op de rechtszaal en op doorverwijzing vandaaruit. Maar hoe zit het met de indeling in typen conflict? Zo n tien jaar geleden verwachtte je op basis van toenmalige onderzoeksresultaten een hoge verklarende waarde van de indeling in relatie- versus taakconflicten, van affectieve versus cognitieve conflicten. In je recentere publicaties lijk je daar nuanceringen in aan te brengen. Is er hier een ontwikkeling gaande? Inderdaad. Affectieve en cognitieve conflicten brengen uiteindelijk vaak dezelfde effecten teweeg en blijken in de praktijk moeilijk van elkaar te scheiden. Ik ben nu meer geneigd met een driedeling te werken in wat je zou kunnen noemen: wetenschappelijke, religieuze en politieke conflicten. De eerste gaan kort gezegd over de vraag: is iets waar of niet waar, de tweede betreffen vooral kwesties van smaak en prioritering van waarden, en de derde categorie gaat over verdeling van middelen. Bij wetenschappelijke conflicten kun je zeggen: laten we het dan maar eens onderzoeken of controleren. Bij religieuze conflicten werkt die aanpak echter niet. Voor wat betreft de persoon van de conflictpartij: mijn stellige indruk is dat de rol van persoonskenmerken ondergeschikt is aan de aard en context van het conflict, behoudens het geval er sprake is van ernstige pathologische persoonlijkheidsstoornissen. Je ziet wel verschillen tussen personen met een pro-sociale instelling en personen met een competitieve instelling. De eersten zijn gericht op samenwerking, en alleen wanneer hun vertrouwen wordt beschaamd, zullen zij zich competitief opstellen. Bij competitieve personen speelt dat nauwelijks, omdat zij zelf geen vertrouwen geven en het ook niet verwachten zij stellen zich sowieso competitief op. Het overwegend belang van de aard en context van het conflict boven persoonskenmerken komt naar voren uit experimenten waarbij personen met een prosociale instelling onbewust beïnvloed werden met competitieve boodschappen en zich vervolgens zo ook gingen gedragen, terwijl omgekeerd competitieve personen zich pro-sociaal gingen gedragen. Persoonlijkheid bleek gemakkelijk, alhoe- Tijdschrift voor mediation en conflictmanagement 2007 (11) 1 9 TMC_17.indd Sec11: :32:53

10 Rob Jagtenberg wel tijdelijk, overschaduwd te worden door subtiele veranderingen in de situatie waarin deze mensen zich bevonden. Daar kijk ik toch wel van op, en ik denk menigeen in de juristerij. Maar nu even een zijstapje naar conflictmanagementsystemen binnen bedrijven en instellingen. Voor conflictmanagement in die engere zin van het woord worden wel eens ambitieuze definities gehanteerd, bijvoorbeeld: het zodanig reguleren van conflicten dat een optimaal conflictniveau ontstaat. Dat impliceert lijkt me dat men weet wat de kosten en opbrengsten van conflicten zijn. Weten we dat, en hangt dat samen met typen van conflicten? Zo n tien jaar geleden werd wel gedacht in termen van optimale conflictniveaus, maar daar komen we steeds meer van terug. Allereerst kun je een optimaal niveau niet reguleren, want conflicten zijn continu in beweging. Dan de link met typen conflicten: wat is een optimaal niveau in een religieus conflict? De vraag stellen is haar beantwoorden. Maar ook politieke conflicten wil je toch vaak niet binnen je bedrijf of instelling. De enige conflicten die wel een duidelijke opbrengst kunnen genereren, zijn die welke handelen over de te volgen strategie. Hier kan een zekere mate van escalatie leiden tot felle debatten waar op het scherpst van de snede met kracht van argumenten wordt geredeneerd. Het aldus onder enige druk gegenereerde reservoir van argumenten kan bijdragen aan de kwaliteit van besluitvorming. Overigens is er nog een serieus probleem bij het meten van opbrengsten. Want meet je alleen de uiteindelijke uitkomst van een bestaand conflict ten opzichte van andere denkbare uitkomsten van datzelfde conflict, of moet je ook meewegen wat je had kunnen doen indien het conflict zich om te beginnen nooit had ontwikkeld. Wat economen opportunity costs en opportunities lost noemen. Wat je daar zei over opbrengsten van conflicten indien op het scherpst van de snede beargumenteerd, deed mij uiteraard denken aan wat er in de rechtszaal gebeurt in common law-landen overigens meer dan in Nederland. Kan overheidsrechtspraak als conflictmanagementsysteem dus ook opbrengsten genereren? Zeker, met inachtneming van het type conflict. Een autoritaire interventie zoals van de rechter kan in voorkomende gevallen evenzeer of meer waardevol zijn dan de faciliterende interventie van een mediator. Soms willen mensen gewoon een uitspraak. Ze kunnen dan verder met het inrichten van hun leven ze weten waar ze aan toe zijn en dat is vaak erg belangrijk. De rijdende rechter verschaft dat soort helderheid, bijvoorbeeld. Alvorens over de plaats van overheidsrechtspraak door te praten: bij die rijdende rechter zien we burenruzies en consumentengeschillen langskomen, maar vrijwel nooit arbeidsconflicten. Wat is daarmee aan de hand? Speelt daar de factor macht (of onmacht) een rol? Enkele jaren geleden heb je een P.A.C.T.-scenario ontvouwd voor met name arbeidsconflicten? 10 Tijdschrift voor mediation en conflictmanagement 2007 (11) 1 TMC_17.indd Sec11: :32:53

11 Interview met Carsten de Dreu De P staat voor machtsbalans, de A voor verantwoording over de gevolgde procedure, de C voor een coöperatief klimaat en de T voor de tijdsfactor. Dat model moet overigens nog verder ontwikkeld worden. Het lijkt me belangrijk dat je in je organisatie een verantwoordingsmechanisme voor het lijnmanagement inbouwt ten aanzien van de gevolgde procedures, niet zozeer ten aanzien van de uitkomsten van conflicten. Maar de cruciale randvoorwaarde ook daarvoor is toch een coöperatief klimaat. Uit door jou en Evert van de Vliert beschreven onderzoek kwam destijds al naar voren dat daarbij ook de relatie tussen (bevreesde) middle-managers en (als dreiging ervaren) topmanagers van groot belang is, zie ook Ahold. Bij eigen onderzoek naar de introductie van dergelijk conflictmanagement in hiërarchische organisaties stuitte ik ook op de noodzaak om langs juridische weg garanties in te bouwen ter voorkoming van victimizatie van zowel de ondergeschikte medewerker als de verantwoordelijke middle-manager. Maar terug naar de overheidsrechtspraak. De opbrengsten van autoritaire geschilbeslechting. In de rechtswetenschap heeft onder meer Jan Vranken ervoor gepleit om experimenten op te zetten waarbij de waarde van mediation ten opzichte van rechtspraak objectief vastgesteld zou kunnen worden, bijvoorbeeld door gelijksoortige conflicten gecontroleerd via de ene dan wel de andere methode aan te vatten. We kunnen op basis van thans bestaand onderzoeksmateriaal niet zeggen of meer faciliterende dan wel meer evaluerende of autoritaire interventies in het algemeen de voorkeur verdienen. Het is uit onderzoek bekend dat conflicten ook door de eigen dynamiek en enkel tijdsverloop, door ripeness, zoals een etterpuist, kunnen doorbreken naar een eindstadium. Maar terugkerend naar rechtspraak en mediation: of je daarvoor ook een experiment met identieke geschillen nodig hebt, valt nog te bezien. Mits op voldoende ruime schaal, zou je ook at random conflicten naar de een of andere methode kunnen doorverwijzen. De vraag is echter of dat binnen de context van de doorverwijzende overheidsrechter kan. In de optiek van psychologen vormt het recht een externe structuur die tamelijk vastligt. Bij het nadenken over het design van experimenten kan men daar op vastlopen. Hoe verschillend denken psychologen en juristen? Zou je kunnen stellen dat het laboratorium voor de psycholoog is, wat de casus is voor de jurist? Maar de psycholoog kan afzonderlijke factoren gecontroleerd variëren, en door grootschalige experimenten verantwoord generaliseren. De jurist zit met z n gegeven real life casus, die dan overigens wel weer bijzonder rijk gevuld kan zijn. Maar de rechter kan en zal slechts weinig van de voorgeschiedenis en nasleep van de casus (willen) overzien, de jurist-mediator zal dat wellicht beter kunnen, maar ook steeds binnen zijn mandaat. De partijadviseur/advocaat kan wellicht over een nog langer tijdvak de ontwikkeling, keuzes en nasleep van een conflict overzien, maar ziet dan weer slechts één kant van het verhaal. Tijdschrift voor mediation en conflictmanagement 2007 (11) 1 11 TMC_17.indd Sec11: :32:53

12 Rob Jagtenberg Kunnen wij (samen met vertegenwoordigers uit nog andere disciplines) meer halen uit een gezamenlijk bestudeerd laboratoriumexperiment of real life casus? Een fundamenteel verschil tussen jurist en psycholoog blijft dat de eerste normatief gericht denkt en de tweede descriptief en verklarend. Maar verder geloof ik vooral dat juristen en psychologen complementair kunnen functioneren. Dat had in het nabije verleden achteraf bezien overigens beter gekund, bijvoorbeeld bij de voorbereiding en doordenking van de Wet Verbetering Poortwachter. De bestudering van conflicten over langere tijd is inmiddels wel noodzakelijk: hier ligt nog een groot hiaat in onze kennis. Wat zijn voor jou de prioriteiten in het onderzoek naar conflictmanagement de komende jaren? Ik zou drie prioriteiten willen noemen. In de eerste plaats als gezegd de tijdsdimensie van conflicten. Er moet meer longitudinaal onderzoek komen. Noch over de kosten noch over de opbrengsten van een conflict kun je eigenlijk verantwoord uitspraken doen, zolang je niet hebt vastgesteld wat de uiteindelijke doorwerking ervan is geweest. Ten tweede moeten we op meer niveaus naar de uitkomsten van conflicten gaan kijken. Onderzoek tot nu toe is doorgaans eenzijdig gericht geweest op, bijvoorbeeld, aantallen mediations, ofwel de kwaliteit van besluitvorming, ofwel het ziekteverzuim, en ga zo maar door. Deze en andere uitkomsten in samenhang bestuderen is iets wat we meer en systematischer moeten gaan doen. En ten derde: er moet beslist meer gedegen evaluatieonderzoek komen naar het gebruik van interventies, een prioriteit die ik vooral op lokaal niveau situeer. Overigens heeft het conflictonderzoek naar zijn aard altijd al interdisciplinaire tendensen gehad. Dat moeten we de komende jaren meer expliciet maken. 12 Tijdschrift voor mediation en conflictmanagement 2007 (11) 1 TMC_17.indd Sec11: :32:53

13 ARTIKELEN Mediation & Rechtswetenschap. Tien jaar verder Rob Jagtenberg In de Nederlandse juristerij heeft mediation de afgelopen tien jaar heel wat losgemaakt: dat geldt voor de rechtspraktijk en voor de rechtswetenschap, en in mindere mate ook voor het juridisch onderwijs. Eind 1996 verzocht men mij het openingsartikel voor de eerste aflevering van TMD te schrijven. In datzelfde jaar was het ADR Platform door de Minister van Justitie ingesteld, terwijl een jaar eerder het NMI was opgericht. 1 De ontwikkelingen rond mediation zouden vanaf dat moment in een stroomversnelling raken, maar daar was een incubatietijd van nog eens tien jaar aan voorafgegaan. Het leek mij toepasselijk om bij deze jubileumuitgave de ontwikkelingen van de afgelopen tien jaar inclusief de incubatieperiode: twintig jaar hier eens op een rij te zetten. De nieuwe (wellicht ook veel Vlaamse) lezers kunnen aldus snel een indruk krijgen van hetgeen er in Nederland is gepasseerd. De insiders die al veel van de te bespreken bomen van dichtbij hebben gezien, vinden het wellicht de moeite waard om nu een indruk te krijgen van het bos dat allengs is ontstaan. Of dat een rimboe, een bloeiend parklandschap of een verpieterd vinex-plantsoen is, zal door het navolgende overzicht hopelijk verduidelijkt kunnen worden. Incubatieperiode: In 1986 zagen drie belangrijke publicaties het licht: de eerste druk van Samen Trouwen, Samen Scheiden van Hoefnagels, de oratie van Ten Raa Conciliatie en Justitie, en de publicatie in het Nederlands Juristenblad (NJB) van de rechtssociologen Blankenburg en Verwoerd inzake hun onderzoek naar de procescultuur in Nederland en de Duitse deelstaat Nordrhein-Westfalen. 2 Hoefnagels maakte in zijn populariserende boek de scheidingsbemiddeling bij het grotere publiek bekend. Eerder, in 1974, had hij hierover al een preadvies uitgebracht voor de Vereniging voor Familie- en Jeugdrecht, en begin jaren tachtig diverse malen geschreven in 1 De voor het ADR Platform beschikbare documentatie inzake mediation in Nederland bestond destijds uit een bescheiden bundel van 33 pagina s: Bundel Documentatie Conflictbemiddeling, 11 januari 1996, Ministerie van Justitie, Den Haag. 2 G.P. Hoefnagels, Samen Trouwen, Samen Scheiden, Zwolle: Tjeenk Willink 1986 (daarnaast ontwikkelde Hoefnagels voor de professionele lezer het Handboek Scheidingsbemiddeling, diverse edities); C.M.G. ten Raa, Conciliatie en Justitie (inaugurele rede EUR), Mededelingen Juridisch Instituut 1986; en E. Blankenburg & J.R.A. Verwoerd, Vermijden en benutten van civielrechtelijke procedures in Nederland en omringende landen, Justitiële Verkenningen jrg. 13, nr. 287, Den Haag: WODC. Tijdschrift voor mediation en conflictmanagement 2007 (11) 1 13 TMC_17.indd Sec7: :32:53

14 Rob Jagtenberg het Advocatenblad. De beroepsopleiding advocatuur was trouwens begin jaren tachtig van start gegaan en aan de wieg dáárvan stond (mede) Ali Hanekroot, de grondlegger van het Centrum voor Conflicthantering. Ten Raa s oratie markeerde het eerste grote juridische onderzoeksproject betreffende alternatieve geschillenbeslechting (en met name mediation), onder het toenmalig systeem van de voorwaardelijke financiering. Blankenburg en Verwoerd vestigden met hun onderzoek de aandacht op de relevantie van informele geschilbehandeling als filtermechanisme in de rechtspleging. Twee jaar later, in 1988, trok een andere rechtssocioloog, Bruinsma, landelijk de aandacht met zijn publicatie Hoge Raad van Onderen, waarin voor het eerst de procespartijen achter diverse landmark cases gevraagd werd naar hun ervaringen met de rechtspraak en die bleken niet onverdeeld positief. 3 Naast dit consumentenperspectief op rechtspraak, bood de verzamelbundel Overheidsrechter Gepasseerd die in datzelfde jaar verscheen een panoramisch, meer technisch overzicht van toen reeds bestaande, op rechtsgevolg gerichte methoden van geschilbehandeling buiten de overheidsrechter om. 4 De termen ADR en mediation kwamen in die bundel nog maar spaarzaam aan bod. Toch werden reeds een jaar later, in 1989, twee organisaties opgericht waarvan de pleitbezorgers reeds alleszins bekend waren met de nieuwe op Amerikaanse leest geschoeide inzichten: de (toen nog) Vereniging Advocaat-Scheidingsbemiddelaars (VAS) en de Stichting Geschillenoplossing Automatisering (SGOA). Begin jaren negentig begon zowel de professionalisering van mediation als de discussie over rechterlijke doorverwijzing naar mediation geleidelijk vastere vorm aan te nemen. Vanaf 1993 kwam met regelmaat een gestaag groeiend gezelschap van (aanvankelijk vooral) advocaten en bedrijfsjuristen uit de bouwwereld, onder informele leiding van Steve Whittaker, bijeen om de mogelijkheden voor een Nederlandse variant van het Britse Centre for Dispute Resolution te bespreken, maar dan met een bredere missie: de kraamkamer van het Nederlands Mediation Instituut (NMI). 5 Parallel hieraan ontpopte zich een discussie in het NJB over de wenselijkheid om tijdens de toen aanhangige herziening van het burgerlijk procesrecht behalve aan de comparitie na antwoord ook aandacht te besteden aan de mogelijkheid van rechterlijke doorverwijzing naar een professionele, externe mediator. 6 3 J.F. Bruinsma & R. Welbergen, Hoge Raad van onderen, Zwolle: Tjeenk Willink H.J. Snijders, C. Fijnaut, H.Th. J.F. van Maarseveen & R. Zwitser (red.), Overheidsrechter gepasseerd, Arnhem: Gouda Quint Vergelijk ook de Leidse bundel van tien jaar later, M.V. Polak (red.), Geschillenbeslechting naar behoren, Leiden: E.M. Meijers Instituut Voor de annalen: de aanvankelijke kopgroep bestond uit Steve Whittaker, Ninette Kokke, Jos van de Vijver, Arent van Wassenaer, Paul Walters, Annie de Roo en Shawn Conway, en placht bijeen te komen ten kantore van het toenmalige Trenité van Doorne. 6 J.M. Barendrecht, Snel en goed recht doen, NJB 1994, p. 837 e.v., P.A. Wackie Eysten, De opmars van ADR, NJB 1994, p e.v., en R.W. Jagtenberg & A.J. de Roo, De A van ADR, NJB 1995, p. 81 e.v. 14 Tijdschrift voor mediation en conflictmanagement 2007 (11) 1 TMC_17.indd Sec7: :32:54

15 Mediation & Rechtswetenschap Die herzieningsronde van het procesrecht zou echter beperkt blijven. Vanuit het Platform ADR waren enkele eerste onderzoeken geïnitieerd. 7 Daaruit kwam naar voren dat er nauwelijks bekendheid met, en dus ook nauwelijks vraag naar mediation bestond. Om te kunnen bepalen of mediation in het kader van doorverwijzing überhaupt bestaansrecht had, zou eerst een significant volume aan mediations dienen te worden gegenereerd en geëvalueerd. Daarbij zouden de NMI-geregistreerde mediators goed ingezet kunnen worden. In een presentatie te Gent afgelopen najaar heb ik ten overstaan van onze Vlaamse collega s deze gang van zaken als typisch Nederlands geduid. 8 In twee opzichten: allereerst wegens de eerst kijken, dan kopen -benadering: eerst wanneer langs wetenschappelijk experimentele weg is vast komen te staan dat me diation bestaansrecht heeft, kan eventueel de vraag naar regulering en wetgeving aan de orde komen. En ten tweede: het concept van de publiek-private samenwerking. Op het ministerie rijpt een plan, en men vindt in de overlegpolder een koepelorganisatie voortgekomen uit privaat initiatief, waarlangs de beschikking kan worden verkregen over een reservoir van gekwalificeerde mediators. Op het oog een hele zinnige, rationele benadering. Toch was niet iedereen hier gelukkig mee. Traditioneel ingestelde juristen lieten zich denigrerend uit over mediation of vreesden in navolging van auteurs als Fiss en Luban corrumpering van de rechtsstaat en rechtsverlies. Daarnaast betoonden rechtssociologen zoals Huls en vooral Bruinsma zich sceptisch over zowel de pretenties van me diation, de intrinsieke behoefte aan mediation, als de achterliggende belangen van me diators en het ministerie. 9 Wat die belangen betreft, kan gewezen worden op de droge samenvatting van een Britse waarnemer: Court administrators have too many cases and mediators too few. 10 Gevreesd werd voor een nieuwe afhankelijkheid van weer een nieuwe groep deskundigen, die in ieder geval weinig mogelijkheden zou hebben om ongelijke machtsverhoudingen in onderhandelingen te compenseren. Kortom: Amerikaanse toestanden (veel geschreeuw en weinig wol), of zoals de veelzeggende titel van een publicatie van Bruinsma uit 1997 luidt: ADR als praktijk in Nederland en als mode uit Amerika. 11 In het algemeen prevaleerde echter de bereidheid om eerst eens de proef op de som te nemen met mediation. 17 B & A Groep, Kansen voor Conflictbemiddeling, Den Haag: Beleid & Advies C.L.B. Kocken & N.F. van Manen, Weg van het recht, Amsterdam: Paul Scholten instituut Conferentie 200 jaar Code de Procedure Civile, Universiteit Gent, oktober N.J.H. Huls, De Aanbodeconomie van ADR, Justitiële Verkenningen 2000, nr R. Ingleby, Court sponsored Mediation. The Case Against Mandatory Participation, Modern Law Review, Special Civil Justice and its Alternatives, onder redactie van C. Glasser & S. Roberts, May 1993, nr. 3, p J.F. Bruinsma, ADR als Praktijk in Nederland en als mode uit Amerika, in: M.A. Kleiboer e.a. (red.), Alternatieve Wegen naar het Recht?, Nijmegen: Ars Aequi Libri 1997, p. 91 e.v. Tijdschrift voor mediation en conflictmanagement 2007 (11) 1 15 TMC_17.indd Sec7: :32:54

16 Rob Jagtenberg Dataverzameling (rechtspraakgerelateerd): De mogelijkheid tot dataverzameling werd gecreëerd door de landelijke projecten Mediation naast Rechtspraak en Mediation in de Gefinancierde Rechtsbijstand ( ). 12 In het eerste project werd ervaring met rechterlijke doorverwijzing naar mediation opgedaan in vijf rechtbanken en een hof, en daarnaast nog bij diverse andere instanties tijdens de mediationweken. In het tweede project waren de schijnwerpers gericht op doorverwijzing vanuit drie Bureaus Rechtshulp. Als lid van de begeleidingscommissie voor beide landelijke projecten staat mij nog goed bij hoe zich, steeds opnieuw, de noodzaak aandiende om nóg meer en andersoortige data te verzamelen, om zo een steeds accurater totaalbeeld te krijgen: hoe zit het met de patijen die hebben afgehaakt, hoe verhoudt mediation zich tot het traditionele schikken onder leiding van de rechter, wat zijn eigenlijk de kosten van doorprocederen ten opzichte van mediation, als afwegingsfactor voor partijen? Niet alle vragen konden meteen beantwoord worden. Enkele onderzoeksvragen werden via parallelle deelstudies ter hand genomen, zoals de plaats van arbitrage en bindend advies als alternatieve alternatieven, en de stand van zaken bij rechterlijke doorverwijzing naar mediation in ons omringende landen. 13 Naast deze parallelle deelstudies werd nog een in menig opzicht fundamenteler onderzoek ter hand genomen via het ministerie, te weten de Geschilbeslechtingsdelta Hierbij was het streven, in navolging van Genn s Paths to Justice-project, de baseline van potentiële juridische conflicten te onderzoeken, dat wil zeggen inzicht te krijgen in de mate waarin potentieel civiel- en bestuursrechtelijke problemen voorkomen en welke oplossingsstrategieën daartoe worden aangewend, en waardoor de keuze voor de ene of andere strategie wordt bepaald. 14 De centraal door het WODC geregisseerde dataverzameling voor de doorverwijzingsexperimenten en de compacte projectorganisatie vanuit het Landelijk Projectbureau bij het Hof Arnhem, hebben behalve veel gegevens voor de Nederlandse beleidsmakers, ook geresulteerd in een exportproduct naar met name zuid-oost Europa, waar nieuwe (aspirant-)eu-lidstaten bij de hervormingen van hun rechts- 12 L. Combrink-Kuiters, E. Niemeijer & M. ter Voert, Ruimte voor Mediation, Serie Onderzoek en beleid nr. 210, Den Haag: WODC Aan deze landelijke projecten was overigens reeds een kleinschaliger doorverwijzingsonderzoek naar omgangsbemiddeling voorafgegaan: B.E.S. Chin-A-Fat & M.J. Steketee, Bemiddeling in uitvoering, Utrecht: Verwey-Jonker instituut A.F.M. Brenninkmeijer, M. van Wijk & C. van der Werf, De aard en omvang van arbitrage en bindend advies in Nederland, Leiden: Research voor beleid A.J. de Roo & R.W. Jagtenberg, Europese mediationpraktijken, Den Haag: Boom Juridische uitgevers B.C.J. van Velthoven & M. ter Voert, Geschilbeslechtingsdelta 2003, serie onderzoek en beleid nr. 219, Den Haag: WODC Zie ook H. Genn, Paths to Justice, Oxford: Hart publishers Tijdschrift voor mediation en conflictmanagement 2007 (11) 1 TMC_17.indd Sec7: :32:54

17 Mediation & Rechtswetenschap systemen dankzij het Nederlandse model niet opnieuw het wiel hoefden uit te vinden. 15 Voor de resultaten van de landelijke doorverwijzingsprojecten zij hier kortheidshalve verwezen naar de desbetreffende bronnen. Het aantal van bijna duizend mediations en een (volledig of partieel) slagingspercentage van meer dan 60% voor het project Mediation naast Rechtspraak verschaften in ieder geval een voldoende basis voor verdere departementale actie. De bevindingen vonden uiteindelijk hun neerslag in de beleidsbrief van de Minister van Justitie Mediation en het Rechtsbestel van 19 april De minister geeft hierin aan dat gezien de onderzoeksresultaten en het potentieel van mediation om de werkdruk voor rechters te verminderen, op afzienbare termijn bij alle gerechten in Nederland de voorziening mediation naast rechtspraak zal worden ingevoerd. Deze operatie nadert momenteel haar voltooiing. Om de toepassing van mediation verder te bevorderen kondigt de minister vier maatregelen aan: betere algemene voorlichting over mediation, specifieke informatievoorziening via de nieuw in te richten Juridische Loketten, doorverwijzingscursussen voor alle gerechten en maatregelen inzake de financiering van mediation. Partijen zullen in beginsel zelf de kosten van mediation moeten gaan dragen, maar bij wijze van overgangsregeling zal een tijdelijke tegemoetkoming voor mediations op voorstel van de rechter beschikbaar worden gesteld. Daarnaast wordt een mediationtoevoeging geïntroduceerd voor minder draagkrachtigen, waarbij aansluiting wordt gezocht bij de Wet op de rechtsbijstand. Tijdens een door het ministerie georganiseerde internationale expertmeeting over mediation, juni 2006 in Scheveningen, werd nog eens duidelijk gemaakt dat het ministerie weinig heil ziet in nadere regelgeving. 16 Deze regelhuiver lijkt vooral ingegeven door de angst dat elke nieuwe wettelijke regeling onverwachte neveneffecten en handhavingskosten met zich kan brengen. Deze huiver geldt ook Brusselse initiatieven. Zo werd zelfs de ontwerp-europese Richtlijn inzake mediation in civiele en handelszaken als te regulerend aangemerkt. Een visie die overigens niet gedeeld leek te worden door de aanwezige vertegenwoordigers uit de andere Europese landen. De uitkomsten van de landelijke doorverwijzingsprojecten vonden niet alleen hun neerslag in de Beleidsbrief. Samen met de uitkomsten van de Geschilbeslechtingsdelta 2003 waren de landelijke experimenten bepalend voor de in 2002 doorgestarte discussie over hervorming van het burgerlijk procesrecht: de Fundamentele Herbezinning. Daar de Fundamentele Herbezinning eerst in 15 Voor zover bekend vonden samenwerkingsprojekten plaats met Slovenië, Kroatië, Bosnië- Herzegovina, Montenegro en Macedonië. Voor uitleg over de Nederlandse opzet voor een Amerikaans publiek, zie: E. Niemeijer & M. Pel, Court-based mediation in the Netherlands. Research, evaluation and future expectations, Penn State Law Review 2005, p. 345 e.v. 16 The state of affairs of mediation in Europe, what can governments do (more)?, Conference Report, Special van het Tijdschrift Conflicthantering NMI Tijdschrift voor mediation en conflictmanagement 2007 (11) 1 17 TMC_17.indd Sec7: :32:54

18 Rob Jagtenberg de periode gestalte kreeg en nog steeds tot de nodige debatten leidt, verdient het aanbeveling op deze plek eerst te bezien wat zich inmiddels verder aan (onderzoeks)activiteiten in Nederland voltrok, ook op andere deelgebieden van het recht. Breder onderzoek (en standpuntbepalingen): 1999-heden Chronologisch dienen dan eerst twee onderzoeksrapporten te worden genoemd die niet direct aan rechterlijke doorverwijzing zijn te relateren, te weten het onderzoek naar buurtbemiddeling van Peper en Spierings, en het onderzoek naar scheidingsbemiddeling van Chin-A-Fat en Steketee. 17 Kleinschaliger onderzoek kwam voorts tot stand op het terrein van consumentengeschillen. 18 En in de studie van Jungmann naar schuldsanering werd ook aan mediation aandacht besteed. 19 Zeer expliciet gericht op de stadia voorafgaand aan gerechtelijke procedures is het boeiende onderzoek van de Tilburgse collega s naar de afwikkeling van personenschadeclaims. 20 Van deze claims komt sowieso slechts tussen de 1 en 5% bij de rechter terecht, maar ook de traditionele schikkingsonderhandelingen tussen letselschadeslachtoffer en schadeveroor zaker verlopen vaak weinig effectief en brengen hoge transactiekosten met zich. Geïnspireerd door de Britse pre-action protocols heeft het Tilburgse onderzoeksteam een gids en gedragscode voor de behandeling van letselschade ontworpen. Deze zijn bedoeld om partijen tijdens het gehele parcours te prikkelen tot een bewuste afweging van de meest effectieve en efficiënte vorm van geschiloplossing. Ik kom op het belang van dergelijk onderzoek hierna nog terug bij de bespreking van Barendrechts zorg over de fuik van de standaardprocedure. Het Tilburgse onderzoek voert terug naar twee vantage point publicaties, overzichtstudies waarin getracht wordt de inzichten vanuit ADR methodisch te integreren in de traditionele juridische benadering. Barendrecht en Van Beukering deden dit 17 B. Peper, F. Spierings, W. De Jong, J.R. Blad e.a., Bemiddelen bij conflicten tussen buren, Delft: Eburon B.E.S. Chin-A-Fat & M.J. Steketee, Bemiddeling in uitvoering, Utrecht: Verwey- Jonker instituut M. Mosselman, Co-operation between consumer protection authorities and ADR-systems in the EU, Policy Studies, Ministerie van EZ, Eerder ook W.A. Jacobs, ADR en consument, Deventer: Kluwer N. Jungmann, De WSNP. Bedoelde en onbedoelde effecten op het minnelijk traject (diss. Leiden), Vgl. daarnaast voor bedrijven in moeilijkheden: J. Adriaanse, Mediation bij reddingsoperaties van bedrijven in financiële moeilijkheden, TMD 2006, nr. 3, p. 65 e.v. 20 Themanummer Mediation en Letselschade, met bijdragen van W.C.T. Weterings, P. Kamminga, C.M.C. van Zeeland en M. Spronck, TMD 2006, jrg. 10, nr. 1. Zie ook W.C.T. Weterings, Efficiëntere en effectievere afwikkeling van schadeclaims, Den Haag: Boom Juridische uitgevers Tijdschrift voor mediation en conflictmanagement 2007 (11) 1 TMC_17.indd Sec7: :32:54

19 Mediation & Rechtswetenschap voor het privaatrecht (te weten het verbintenissenrecht en het procesrecht) en Pront-van Bommel voor het bestuursprocesrecht. 21 Vermeld dient dat de Vereniging voor Administratief recht (VAR) haar jaarvergadering 2001 voor een belangrijk deel aan een verkenning van de mogelijkheden tot invlechting van ADR had gewijd. 22 Evaluatieonderzoeken op bestuursrechtelijk terrein werden inmiddels uitgevoerd door De Graaf (ten aanzien van mediation in bezwaarschriftprocedures) en door Schonewille en Wiegman (inzake mediation in milieugeschillen voor de milieukamer van de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State). 23 Experimenten lopen (nog) bij onder meer de Commissie Gelijke Behandeling (CGB) en het Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen (UWV). Op het terrein van het collectieve arbeidsrecht kan nog vermeld worden de serie Haagse expertmeetings waarbij de vraag centraal stond of de partners in de Nederlandse marktsector zouden kunnen profiteren van buitenlandse ervaringen en van de expertise bij de Commissie-De Ruiter. 24 Wat individuele arbeidsgeschillen betreft, kan tot slot gewezen worden op het ontluikend onderzoek naar de zichtbare en verborgen kosten van geëscaleerde arbeidsgeschillen, en ervaringen met mediation, binnen organisaties. Voorts zijn er de ontwikkelingen op het terrein van de online dispute resolution (ODR), waar ook een onderzoeksstroom op gang is gekomen, en, weer terugkerend naar de rechtspraak, de ontwikkelingen vooralsnog op plaatselijke schaal rond forensische mediation. 25 Resteert nog het strafrecht. Ook op dat gebied vinden de nodige experimenten en evaluatieonderzoeken plaats, maar schrijver dezes acht zich onvoldoende toegerust om de ontwikkelingen te duiden op dit deelgebied, dat immers zozeer zijn eigen karakteristieken heeft. Niet zonder reden bestaat er sinds (alweer) zes jaar het (zuster-)tijdschrift voor Herstelrecht. Omdat ik ook voor een beschrijving van de ontwikkelingen in Vlaanderen verstek moet laten gaan, is het wellicht een suggestie voor de redactie om in een volgende aflevering een deel II aan dit overzicht te knopen, waarin de algemene ontwikkelingen in Vlaanderen en in het Nederlandse en Vlaamse strafrecht in het bijzonder hun plaats kunnen krijgen. 21 J.M. Barendrecht & E.J.M. van Beukering-Rosmuller, Recht rond onderhandeling, Den Haag: Boom Juridische uitgevers 2000, en S. Pront-van Bommel, Bestuursrechtspraak (diss. Amsterdam UvA), Den Haag: Boom Juridische uitgevers B.J. van Ettekoven, M.A. Pach & L.C. van der Vlies, Alternatieven van en voor de bestuursrechter, VAR-reeks nr. 126, Den Haag: Boom Juridische uitgevers K.J. de Graaf, Mediation in bezwaar, Rijksuniversiteit Groningen, M.A. Schonewille & C.E. Wiegman, Geschiloplossing op maat, evaluatierapport, Den Haag: ACB Mediation A.F.M. Brenninkmeijer, A.J. de Roo, L.C.J. Sprengers & R.W. Jagtenberg, Effective resolution of collective labour disputes, Groningen: Europa Law Publishers Zie bijvoorbeeld: S. Bol & A. Lodder, Mediation on line. Over de kracht van de techniek en haar beperkingen, TMD 2003, nr. 4, p. 94 e.v., R. Kooger, Ervaringen met forensische mediation, EchtscheidingBulletin 2007, nr. 1. Tijdschrift voor mediation en conflictmanagement 2007 (11) 1 19 TMC_17.indd Sec7: :32:54

20 Rob Jagtenberg Voortschrijdende professionalisering: 1995-heden Waar ik in het kader van deze beschrijving van juridisch en rechtssociologisch onderzoek evenmin verder op kan ingaan, is de op zich bepaald niet onbelangrijke ontwikkeling van de beroepsgebonden vakliteratuur inzake mediation. De vakliteratuur speelt immers een cruciale rol in de ontwikkeling en consolidering van de beroepspraktijk. Ik wil in ieder geval noemen het Handboek Mediation, dat inmiddels meerdere edities achter de rug heeft, en het (eveneens zuster-)tijdschrift Conflicthantering (TC), dat alle NMI-geregistreerde mediators ontvangen, en dat zich vanuit de voormalige ADR Nieuwsbrief steeds verder heeft ontwikkeld tot kwalitatief hoogwaardig vaktijdschrift. 26 Belangwekkend is ook dat het NMI voor de verspreiding van hoogwaardige beroepsgebonden vakliteratuur inmiddels zijn eigen uitgeverij, NMI Kennis, beschikbaar heeft. De door het NMI geaccrediteerde trainingsprogramma s zijn behalve in aantal ook in omvang en diepgang gegroeid, sommige tot volledige postdoctorale opleidingsprogramma s resulterend in een Mastersgraad. 27 Door de permanente educatievereisten en de certificeringsslag lijkt inmiddels de explosieve groei van het aantal geregistreerde mediators te zijn afgenomen en is de afsplitsing uit deze groep van een ongeveer 25%-contingent gecertificeerde mediators een feit. Daarnaast zijn er tientallen uitgaven verschenen die vanuit opleidings- of praktijkperspectief de meest uiteenlopende onderwerpen behandelen, van handleidingen ten behoeve van doorverwijzers, tot overzichten toegesneden op de praktijk van familievennootschappen, arbeid of ruimtelijke ordening. 28 In dit verband dient nog vermeld te worden dat vanuit het Landelijk Projectbureau tussen 2000 en 2006 diverse expertmeetings zijn belegd om wetenschap en praktijk met elkaar te laten brainstormen over enkele meer algemene juridische 26 A.F.M. Brenninkmeijer e.a., Handboek Mediation, Den Haag: Sdu Uitgevers Weer tien jaar verder is ook dit werk wellicht uitgegroeid tot een meerdelig losbladig werk zoals Cole, McEwen & Rogers, Mediation. Law, Policy & Practice (West Trial Practice series, losbl.). Er bestaat inmiddels ook een handboek specifiek voor P&O ers: T. Bercx, A. Kil & R. van der Laan, Handboek conflicthantering en mediation, Deventer: Kluwer De onderlinge profilering van de opleidingen ten opzichte van elkaar is wellicht geleidelijk duidelijker geworden: via de doelgroep (bijvoorbeeld vooral juristen, Amsterdams ADR project), de methode van conflicthantering (bijvoorbeeld bij uitstek mediation, the Lime Tree) of door de combinatie met andere activiteiten (bijvoorbeeld organisatieadvies, Merlijn groep). Voor opleidingspecifiek taalgebruik zie ook: Hugo Prein, De vaardigheidstoets bij de certificering tot NMI-mediator, TMD 2003, nr. 4, p M. Pel, Doorverwijzen naar mediation, Mediationreeks deel 3, Den Haag: Sdu Uitgevers 2004; H.F.M. van de Griendt & E. Schutte, Mediation in arbeidsconflicten, NMI 2006; R. Kooger & A.N. Labohm, Conflicthantering en de onderneming, Den Haag: Boom Juridische uitgevers 2001, L. Wiggers-Rust, Mediation: een nieuw instrument in het speelveld van milieu en ruimtelijke ordening, Den Haag: Boom Juridische uitgevers Tijdschrift voor mediation en conflictmanagement 2007 (11) 1 TMC_17.indd Sec7: :32:55