Handig observeren Thom Somers, 2014

Transcriptie

1 Handig observeren Thom Somers, 2014 Inleiding Tijdens je stage, of tijdens video- intervisie ga docenten (en jezelf ) in klassen observeren. Veel studenten vinden dat al snel een hele saaie bezigheid waar ze niet erg veel van leren. Toch hoeft het dat zeker niet te zijn. Eerst maar eens een analogie: Stel je moet op de markt een dag lang een koopman observeren die een handig keukenapparaat demonstreert. De man is gevat en weet inderdaad binnen enkele minuten enkele apparaten te verkopen. Hierna begint hij zijn praatje van voren af aan. Na drie van die praatjes heb je het wel gezien. Steeds hetzelfde. Je hebt een saaie dag voor de boeg, tenzij je je afvraagt of jij dit ook zo zou kunnen en hoe je dat dan precies moet doen. Je gaat nu nog eens kijken en luisteren, maar nu luister je niet meer zozeer naar de inhoud van het praatje. In plaats daarvan vraag je je af HOE de koopman zijn werk (zo succesvol) doet. Hoe spreekt hij? Hoe maakt hij contact met potentiële klanten? Hoe kijkt hij hierbij en waar kijkt hij naar? Hoe houdt hij dat apparaat vast en hoe bedient hij het? Hoe gaat hij met zijn gehoor om wanneer een klant een vraag stelt? (hoe houdt hij de rest dan betrokken?). Hoe staat hij er bij? Staat hij op één plaats of loopt hij op en neer? Hoe is zijn gezichtsuitdrukking (lacht hij?), enz enz. Wanneer je vanuit dit soort vragen gaat kijken, ga je ineens veel meer zien en misschien roept het wel allerlei nieuwe vragen op. Of ga eens kijken naar een bakker die de hele dag prachtige slagroomranden op taarten aanbreng met zo n tuitzak. Het ziet er steeds hetzelfde en ook erg makkelijk uit. Als je het echter zelf gaat proberen, wordt het nooit zo mooi en duurt het veel langer. Hoe doet die bakker dat? Gewoon kijken helpt je hierbij niet verder. Je zult heel precies moeten gaan observeren. Je zult zijn handelingen minutieus moeten vastleggen en vervolgens op alle onderdeeltjes gaan oefenen. Nu weer terug naar het observeren in de schoolklas. De analogie zal duidelijk zijn. Wanneer je een goede docent aan het werk ziet, ziet dat er eenvoudig uit. De docent zegt dat de les gaat beginnen en de leerlingen worden stil en luisteren aandachtig naar wat er moet gaan gebeuren. Wanneer het iets te rumoerig wordt, zegt de docent dat het wat stiller moet en dat gebeurt dan ook. Als de docent wil dat de leerlingen in stilte een opgave maken, dan doen ze dat, enz. Je kunt natuurlijk denken dat deze docent een natuur- talent is die het gewoon heeft, maar dat blijkt bij nader onderzoek toch niet het geval te zijn. Wanneer je echt goed kijkt en luistert naar wat de docent doet, maar vooral naar HOE de docent dat doet, dan ga je langzaam ontdekken dat docent allerlei gedragingen vertoont die er voor zorgen dat er in de klas goed gewerkt wordt en dat er een prettige sfeer heerst. Die gedragingen zijn helemaal niet erg opvallend, ze zijn moeilijk om waar te nemen. Je moet weten waar je op moet letten, anders onttrekt het zich aan je waarnemingen. Daarom gaan we nu verder in op waar je zoal op kunt letten. De eerste tip is, om bij dezelfde docent in verschillende klassen te gaan kijken en vervolgens in dezelfde klas bij verschillende docenten. Verschillende klassen In de ene klas heerst een prettige werksfeer (er wordt goed gewerkt, zo nu en dan eens gelachen, leerlingen durven alles te vragen, na even uitrusten heeft de docent de klas zo weer aan het werk, enz) en in de andere een minder prettige (er wordt niet hard gewerkt, de les wordt telkens weer onderbroken, het duurt steeds weer lang voordat de docent de leerlingen dan weer aan het werk heeft, leerlingen maken flauwe grapjes, enz). Je kunt je afvragen wat nou het verschil tussen die goede en die minder goede werksfeer maakt. Je kunt daar achter komen door veel en heel doelgericht te gaan kijken in klassen. Heb je geen tijd om veel lessen te Deze tekst is een gedeelte van een boek in wording en mag alleen voor eigen gebruik door LIO s worden ingezet. Thom Somers,

2 observeren, dan kun je het werk verdelen over meerdere observanten (bijvoorbeeld over een opleidingsgroep). Wanneer je goede afspraken maakt over waar jullie op zullen letten in de lessen die je gaat observeren en over HOE jullie dat gaan doen, kun je heel snel heel veel goede waarnemingen doen en een antwoord vinden op de vraag wat maakt dat een werksfeer al dan niet goed/prettig is. Schoolpracticumdocenten, docenten in opleiding en studenten die zich oriënteren op het beroep van docent, geven soms aan dat ze observeren in klassen maar een saaie bezigheid vinden. Meestal komt dat doordat zij te weinig structuur aanbrengen in hun observaties. Wanneer je heel gestructureerd en gedisciplineerd observeert (bijvoorbeeld vanuit een duidelijke vraagstelling en met een goed observatieschema), zie en leer je veel meer dan wanneer je gewoon wel eens gaat kijken wat er te zien valt. In deze tekst gaan we dieper in op mogelijkheden om effectief te kunnen observeren. Observeren is inperken. In een klas is veel tegelijkertijd te zien. Wanneer je alles wat er in een lesuur gebeurt zou willen vastleggen, stel je jezelf voor een onmogelijke opgave. Je zou de docent plus alle individuele leerlingen de hele tijd moeten volgen en precies moeten opschrijven wat zij doen, maar ook hoe zij daarbij kijken, welke gebaren ze daarbij maken, of ze stil zitten of staan, welke woorden zij kiezen, hoe lang al die gedragingen duren, enz. Nog belangrijker is het om te observeren hoe docent en leerlingen op elkaar reageren. Al met al een onmogelijke, maar vooral ook onzinnige, opgave! Wanneer je iets wilt weten over wat docenten kunnen doen om een prettige werksfeer (sommigen zeggen orde ) te realiseren, dan is het verstandig om je in je observaties eerst maar eens tot docentgedrag te beperken. Dat is al een stuk minder complex, maar nog steeds geen eenvoudige opgave. Waar moet je namelijk op letten? Het gemiddelde aantal woorden dat de docent in een zin propt? Het percentage lestijd dat de docent aan het woord is? Het aantal woorden van meer dan 2 lettergrepen dat een docent per 10 minuten uitspreekt? Wie er hoe lang door de docent wordt aangekeken? Wie er (hoe vaak) beurten krijgen? Hoeveel seconden van de totale les de docent lacht? Enz. Het is geen kunst om deze lijst zeer ver uit te breiden en voor je het weet sta je weer voor een onmogelijke opgave. Wanneer je zinnig wilt observeren, kun je proberen om aan te sluiten bij bestaande theoretische kaders (als die er niet zijn, wordt het ingewikkeld, maar gelukkig is dat voor werksfeer niet het geval). Het InterPersoonlijk Perspectief (IPP), is zo n theoretisch kader waarbij je aan kunt sluiten. Je hebt inmiddels kennisgemaakt met een model voor wederzijdse beïnvloeding dat centraal staat in het Interpersoonljke Perspectief (zie bijlage). We maken daarin onderscheid tussen docentgedrag en de manier waarop dat overkomt op leerlingen (en omgekeerd). Het docentgedrag is te observeren, de manier waarop dat overkomt, is alleen af te leiden (of in te schatten). We beperken ons voorlopig echter tot te observeren gedrag. In de sociale wetenschappen wordt voor het beschrijven van gedrag vaak het onderscheid Low inference High inference gehanteerd. Low inference beschrijvingen bevatten weinig interpretatie door de observator (steekt rechterhand op, staat met rug naar het bord). High Inference beschrijvingen bevatten juist wel interpretatie van de observator (is ontevreden, is bang, heeft er plezier in). We proberen bij onze observaties natuurlijk zoveel mogelijk aan de low inference kant te gaan zitten, maar wanneer je je observaties met die van een andere vergelijkt, zul je merken dat dat lang niet altijd voor 100% lukt. In het model voor wederzijdse beïnvloeding beschrijven we docentgedrag door te letten op: - verbaal en non- verbaal gedrag - corrigeren en belonen - 3 mogelijke objecten van corrigeren en belonen (inhoud, gedrag en persoon) - de intensiteit van docentgedrag. Dit geeft al enkele aanwijzingen voor observaties. Deze tekst is een gedeelte van een boek in wording en mag alleen voor eigen gebruik door LIO s worden ingezet. Thom Somers,

3 Voor we nu ingaan op concrete observaties eerst nog enkele opmerkingen over de techniek van het observeren. De techniek van het observeren Om goed te kunnen oberveren moet aan een aantal voorwaarden voldaan zijn. De belangrijkste zijn: een goede voorbereiding en een goede plaats in het lokaal. De goede plaats in het lokaal is simpel: Achterin aan een eigen tafeltje. Als je achterin zit, kun je de docent steeds goed zien en heb je overzicht over de hele klas. Wanneer je aan een eigen tafeltje zit, kunnen leerlingen niet met je meekijken zodat je ongestoord kun observeren en noteren. Tot een goede voorbereiding behoren o.a.: - Vooraf toestemming vragen aan, en afspraken maken met, de te observeren docent - Vooraf afspraken maken met eventuele mede- observatoren (wie doet wanneer wat) - Vooraf geschikte observatie- schema s produceren (hierover zo meteen meer). Om goed te observeren is het van belang dat je een planning maakt. Observeren doe je het handigst in blokjes van bijvoorbeeld 5 minuten (afgewisseld met 5 minuten verwerkings- en uitrust- tijd). Per blokje observatie- tijd leg je van te voren vast waarop je zult gaan letten (niet teveel tegelijk!) en heb je je observatieschema s klaar liggen. Probeer je tijdens je observaties te beperken tot wat je je hebt voorgenomen, dan komt er structuur in. Werken met observatieschema s Omdat er zo veel tegelijk gebeurt in klassen en omdat het observeren al ingewikkeld genoeg is, moet je er voor zorgen dat het vastleggen van je observaties zo weinig mogelijk inspanning en tijd kost. Dit doe je door van te voren handige observatieschema s te produceren. We geven hiervan een aantal voorbeelden. Stel je wilt de gezichtsuitdrukking van de docent observeren. Je beperkt je hierbij tot 5 mogelijke uitdrukkingen die variëren van kijkt boos via kijkt neutraal tot kijkt vrolijk. Je besluit om 3 x 5 minuten lang, om de 3 seconden de gezichtsuitdrukking van de docent vast te leggen. Onderstaand turf- schema helpt je om je observaties zonder al te veel moeite in kaart te brengen. GEZICHTSUITDRUKKING Een simpel schemaatje als hieronder staat weergegeven, kan heel behulpzaam zijn bij het observeren. Lacht uitdrukkelijk Lacht een beetje Kijkt neutraal Kijkt een beetje boos Kijkt heel boos Deze tekst is een gedeelte van een boek in wording en mag alleen voor eigen gebruik door LIO s worden ingezet. Thom Somers,

4 KIJKRICHTING 1 Een andere interessante observatiemogelijkheid ligt in de kijkrichting van de docent. Je turft dan bijvoorbeeld 3 keer 5 minuten lang elke 3 seconden de kijkrichting van de docent in onderstaand schema. Kijkt recht vooruit de klas in Kijkt naar het bord Kijkt naar het rechterdeel va de klas Kijkt naar het linkerdeel van de klas HOUDING Iets soortgelijks kun je, in onderstaand schema, doen met de houding van het hoofd van de docent HOOFD Kijkt omhoog Kijkt recht vooruit Kijkt naar beneden of met de lichaamshouding van de docent 1 Overgenomen uit het proefschrift van Jan van Tartwijk 2 Overgenomen uit het proefschrift van Jan van Tartwijk Deze tekst is een gedeelte van een boek in wording en mag alleen voor eigen gebruik door LIO s worden ingezet. Thom Somers,

5 LICHAAMSHOUDING 3 Neigt een beetje achterover Staat helemaal recht Neigt een klein beetje voorover Neigt sterkt voor over AANKIJKGEDRAG Wanneer je wilt nagaan hoe de docent zijn/haar aandacht over de klas verdeelt, kan het werken met een lege plattegrond als observatieschema handig zijn. Je turft dan eenvoudig gedurende een bepaalde periode welke leerling er aangekeken wordt. Voor elke periode heb je dan weer een nieuw schema nodig. WIE WORDT ER AANGEKEKEN? Periode: 5-10 minuten In een plattegrond kun je, bijvoorbeeld, ook eenvoudig turven wie er gecorrigeerd wordt en wie beloond. Andere makkelijk te turven docentgedragingen: o Correcties en beloningen: maak voor beiden een kolom en zet daarin telkens een turfje als een van beiden voorkomt (bijvoorbeeld weer 3 x 5 minuten). Of, iets ingewikkelder, turf middels lettertjes die het object (gedrag, inhoud of persoon) van correctie of beloning aangeven. Dus bijvoorbeeld 5-10 Correcties ggggg ii Beloningen iii 3 Overgenomen uit het proefschrift van Jan van Tartwijk Deze tekst is een gedeelte van een boek in wording en mag alleen voor eigen gebruik door LIO s worden ingezet. Thom Somers,

6 gggg iiiii p i Of geef door middel van symbooltjes het voorkomen aan van: o Uiten van een dreigement (wie nu nog. gaat er uit!) o Refereren aan een regel o Non- verbale correcties en beloningen Turf correcties of beloningen in kolommen naar hun intensiteit: Intensiteit van correcties of beloningen Zeer laag Laag Gemiddeld Boven gemiddeld Hoog Observeren van verbale docent- gedragingen. Wanneer je het verbale gedrag van een docent in kaart wil brengen vanuit een perspectief, is het natuurlijk het handigst om het geluid van de docent op te nemen op audio of video. Daarna kun je het telkens weer afspelen om tot een zo goed mogelijke beschrijving te komen (ook hierbij is het handig om met turfschema; s te werken). Wanneer je rechtstreeks in de klas observaties van het verbale docentgedrag vast wilt leggen, moet je ook weer je voorbereidingen treffen in de vorm van schema s. Je moet van tevoren dus precies weten waar je op wilt letten. We geven weer een aantal voorbeelden 1. Noteer telkens 5 minuten lang letterlijk alle verbale correcties 2. Noteer telkens 5 minuten lang letterlijk alle verbale beloningen 3. Turf gedurende 5 minuten het aantal verkleinwoorden dat een docent in correcties inbouwt (wil je een beetje stiller zijn?) 4. Turf correcties in 3 kolommen naar hun aard, als volgt: Opdracht (ga recht zitten) Verzoek (zou je recht willen gaan zitten) Vraag (waarom zit je achterstevoren?) 5-10 Deze tekst is een gedeelte van een boek in wording en mag alleen voor eigen gebruik door LIO s worden ingezet. Thom Somers,

7 5. Turf correcties of beloningen in 3 kolommen naar hun adressering: Niet geadresseerd (stilte) Aan individu gericht (Henk houd je mond) Aan groepje gericht (heren achterin, stil zijn) Aan hele klas gericht (ga allemaal zitten) Turf correcties in 2 kolommen naar hun formulering (doen of laten): Doen (Ga nu in stilte aan de slag) Laten (Jullie mogen niet praten bij het werken) Noteer letterlijk een paar voorbeelden van correcties of beloningen die jij (in)effectief vind Er zijn natuurlijk veel meer mogelijkheden om te observeren. We gaan er echter vanuit dat we voldoende voorbeelden hebben gegeven en dat observatoren zelf goed in staat zijn om op basis hiervan zelf naar behoefte meer eenvoudige instrumentjes te ontwikkelen. We sluiten daarom dit hoofdstuk af met een aantal suggesties voor het observeren aan de hand van thema s. Je kunt bijvoorbeeld een aantal docenten vergelijken op een thema, of een bepaald thema als aandachtspunt kiezen en er meerdere lessen achter elkaar mee aan de slag gaan (brengt structuur aan in het leerproces). Mogelijke Thema s o Eerste 3 minuten Wat doet de docent de eerste 3 minuten vanaf dat de eerste leerling het lokaal binnenkomt? (wel of niet contact met de leerlingen? Met wie? Welke activiteiten voert de docent uit?). o Tijd tot start Hoe lang duurt het voor de les echt begonnen is. Wat doet de docent op het moment van de les- start? (de eerste paar minuten echt les!) o Kernmomenten Wat zijn nu de belangrijkste momenten volgens jou voor de werksfeer (vergelijk dit na afloop). Til het een niveau hoger: wat zijn de belangrijkste kenmerken van het docentgedrag tijdens de kernmomenten? o Overgangen Hoe maakt de docent overgangen tussen werkvormen (hoeveel tijd kost dat?) Let vooral eens op de overgangen van de centraal naar centraal. Hoe krijgt de docent dan weer de aandacht van leerlingen? Deze tekst is een gedeelte van een boek in wording en mag alleen voor eigen gebruik door LIO s worden ingezet. Thom Somers,

8 o Regels Observeer 1 les bij een docent en probeer dan te noteren wat de belangrijkste regels in de les van deze docent zijn. Vergelijk binnen je trio. Verifieer jullie bevindingen dit naderhand bij de docent. o Regels handhaven Ga een lesuur lang na OF en zo ja HOE de docent leerlingen aan een regel herinnert. Noteer HOE dat gaat en HOE dat waarschijnlijk op de leerlingen overkomt. o Voorbeelden van verbale correcties Noteer een aantal handige correcties en een aantal onhandige (qua formulering, dus gewoon noteren, voor je verzameling. o Straffen Welke straffen zie je? (let wel, een straf is iets extra s of een onthouding!) Is de straf terecht? Passend bij het vergrijp? Denk je dat deze straf een positief effect heeft? Welke aanwijzingen heb je daarvoor? Dit zijn maar een paar suggesties! Bedenk vooral zelf observatie- schema s die passen bij jouw leerwensen! Intermezzo Observeren is niet hetzelfde als beoordelen. Je observeert een docent niet om deze naderhand eens flink met zijn neus op de feiten te drukken. Dat is jouw taak niet en dat is ook niet de reden van jouw observaties. Jij observeert docenten en leerlingen om er voor jezelf iets van te leren. Tevens leer je hierdoor observeren en dat kan je later van pas komen wanneer je je medestudenten gaat bijstaan in hun leerproces door hun lessen te observeren en hen op basis daarvan van feedback te voorzien. Het uiteindelijke doel is dat jij jezelf kunt observeren, eerst aan de hand van video s van je eigen lessen en daarna terwijl je les aan het geven bent (dat is een erg moeilijke, maar haalbare, opdracht). Zie er dus van af om je observaties een waardeoordeel mee te geven. Zie er ook van af om ervaren docenten van feedback op hun lessen te voorzien. Zij zitten dar niet op te wachten en het is jouw taak ook helemaal niet. Gebruik de mogelijkheid die docenten je bieden om te observeren en doe dat vooral voor jezelf! Deze tekst is een gedeelte van een boek in wording en mag alleen voor eigen gebruik door LIO s worden ingezet. Thom Somers,

9 Werken met observatiereeksen Tot nu toe hebben we voorbeelden gegeven van losse observaties. De ene observatie had niet noodzakelijk met de andere te maken. Het kan echter zeer zinvol zijn om observaties met elkaar in verband te brengen. De ene observatie bouwt dan voort op de andere. We werken dit uit met als voorbeeld het observeren van (niet)taakgericht gedrag. (Niet) taakgericht gedrag: Een voorbeeld van een observatiereeks. In dit voorbeeld wordt een reeks van op elkaar voortbouwende observaties aan de orde gesteld. In dit geval gaat het voornamelijk om leerling- gedrag. Door met een reeks van observatie- opdrachten te werken, breng je structuur in je observaties. Docenten willen dat leerlingen gedurende de les een aantal taken uitvoeren. Bijvoorbeeld: Luisteren naar de docent Aantekeningen maken In 2- tallen ergens over discussiëren Een opdracht uit het boek uitvoeren Een schets maken van een proef- opstelling In deze observatiereeks ga je na welke taken docenten zoal van leerlingen verwachten en in welke mate de leerlingen die taken ook daadwerkelijk uitvoeren. Observatie 1 Noteer enkele lessen lang zoveel mogelijk taken die de leerlingen moeten uitvoeren Bijvoorbeeld: Luisteren naar de docent Aantekeningen maken In 2- tallen ergens over discussiëren Een opdracht uit het boek uitvoeren Een schets maken van een proef- opstelling Je product van observatie- 1 is een Gross- lijst van leerling- activiteiten. Observatie 2 Maak nu een observatieschema voor de activiteiten die je in observatie 1 gevonden hebt. Geef de activiteiten hierin aan met een korte aanduiding en maak kolommen voor de tijdsintervallen (bijvoorbeeld steeds 2 minuten) waarin je de activiteiten wilt beschrijven, bijvoorbeeld: Luisteren Aantekeningen Discussieren Boek- opdracht Schetsen Onbekend Met behulp van een dergelijk schema kun je een les eenvoudig in kaart brengen door eenvoudig aan te kruisen welke activiteit de docent in een bepaald tijdsinterval van de leerlingen verwacht. Deze tekst is een gedeelte van een boek in wording en mag alleen voor eigen gebruik door LIO s worden ingezet. Thom Somers,

10 Je product is een schema van beoogde leerling- activiteiten van een bepaalde les. Observatie 3 Mogelijk is het je opgevallen dat niet alle leerlingen altijd de beoogde leerling- activiteiten uitvoeren. Wanneer een leerling de beoogde activiteit niet uitvoert, spreken we van niet- taakgericht gedrag. De eerste vraag is nu: Welk gedrag vertonen de leerlingen dan wel? Observeer de leerlingen in een klas en verzamel alle niet- taakgericht gedragingen. Breng de niet taakgericht gedragingen vervolgens onder in een aantal categorieën, bijvoorbeeld: Iets anders lezen dan bedoeld Bezig met elektronica Praten met andere leerling(en) Met het hoofd op de bank liggen Prutsen (aan een pen o.i.d.) Rondwandelen Een niet- relevante vraag stellen (Zijn de klassenfoto s al klaar? Knipt u zelf uw haar?) Overig Je product van deze observatie is een lijst met categorieën van niet taakgericht leerling- gedrag. Observatie 4 Je vraagt je natuurlijk af hoe vaak dat (niet- )taakgericht gedrag voorkomt. Maak hiervoor een observatie- schema waarin je aan kunt geven welk percentage van de leerlingen taakgericht ( doet wat er van hem/haar op dat moment verwacht wordt) is in een door jou gekozen tijdsinterval (bijvoorbeeld 2 minuten). Je product van deze observatie is een schema waarin je de taakgerichtheid van de klas per tijdseenheid kunt weergeven. Door dit vaker te doen, ga je misschien patronen herkennen. Observatie 5 Het is ook interessant om bij te houden wat niet- taakgerichte leerlingen dan wel doen. Hiertoe kun je je categorieën uit observatie 3 gebruiken. Zet de categorieën in een observatie- schema en noteer per tijdseenheid welk aantal leerlingen niet- taakgericht gedrag van een bepaalde categorie uitvoert. Iets anders lezen Elektronica Kletsen Hoofd op bank Prutsen Wandelen Overig Wanneer je hiermee oefent, kun je observatie 4 en observatie 5 misschien ook wel tegelijkertijd uitvoeren. Deze tekst is een gedeelte van een boek in wording en mag alleen voor eigen gebruik door LIO s worden ingezet. Thom Somers,

11 Je product van deze observaties is een overzicht van wat leerlingen zoal doen tijdens een les- uur wanneer je let op al dan niet taakgericht gedrag. Observatie 6 Op basis de voorafgaande observaties kun je wel een schatting maken van het percentage time- on task van de geobserveerde klassen. Time on task is het percentage van de tijd dat leerlingen bezig zijn met de taken die de docent hen (vaak ook impliciet) opdraagt. Het kan ook leerzaam zijn om de time- on task van een beperkt aantal leerlingen (bijvoorbeeld 2) te volgen gedurende een les. Je let dan nergens anders op dan op de taakgerichtheid van de gekozen twee leerlingen. Maak hiertoe een observatie- schema waarin je per tijdseenheid (bijvoorbeeld 30 seconden) aankruist of de betreffende leerlinge al dan niet taakgericht is. Deze tekst is een gedeelte van een boek in wording en mag alleen voor eigen gebruik door LIO s worden ingezet. Thom Somers,