Pedagogisch Leiderschap het ondersteunen van vorming door onderwijs in exacte vakken Samenvatting

Transcriptie

1 Pedagogisch Leiderschap het ondersteunen van vorming door onderwijs in exacte vakken Samenvatting De inspiratie voor deze studie komt uit twee verschillende bronnen. Mijn leraars-ervaringen met jonge mensen die een eigen persoonlijkheid en origineel vormgeverschap ontwikkelen vormen de ene bron; en mijn opleiders-ervaringen met toegewijde schoolleiders, die 'con amore' deze inspirerende ontwikkeling bij de leerlingen van hun scholen ondersteunen, vormen de andere bron. Deze ervaringen motiveerden tot nadenken over de vraag, wat een opleiding voor schoolleiders eraan bij kan dragen dat de deelnemende schoolleiders zich 'persoonlijke bagage' verwerven, die hen verder helpt in hun ontwikkeling als toegewijde ondersteuners van 'vorming' bij de leerlingen op hun scholen. Termen en concepten Het "ontwikkelen van een eigen persoonlijkheid en origineel vormgeverschap" wordt in deze studie kortweg aangeduid als 'vorming'. Deze betekenis van 'vorming' berust op een fundamentele opvatting van mens-zijn en cultuur, die samengevat is in: de mens als schepsel én schepper van cultuur. 'Vorming' kan op grond daarvan omschreven worden als: leren om geïnspireerd en creatief vorm te geven aan aspecten van maatschappij en cultuur, en daarmee ook aan het eigen leven en aan zichzelf. Wanneer onderwijs wordt opgevat als 'inleiding in levende cultuur' dan horen 'onderwijs' en 'vorming' bij elkaar. Onderwijs heeft dan niet alleen als doel om leerlingen in te leiden in gevestigde cultuur, zodat zij daaraan kunnen deelnemen, maar onderwijs heeft dan ook als doel om leerlingen op te voeden tot creatieve vernieuwers van cultuur. Tegen deze achtergrond wordt aangesloten bij Biesta's driedeling van onderwijsdoelen. In de termen van deze studie luidt deze driedeling: kwalificatie, socialisatie en vorming. Met 'pedagogisch leiderschap' wordt in deze studie het nemen van eenzijdige verantwoordelijkheid bedoeld, waarbij volwassenen de vorming van jongeren ondersteunen zonder een gelijke onder terug te verwachten. In het onderwijs ligt het vooral op de weg van leraren en schoolleiders om pedagogisch leiderschap in praktijk te brengen. De hierboven genoemde 'persoonlijke bagage', die een persoon kenmerkt ongeacht de organisatie waarbinnen hij functioneert, wordt in deze studie aangeduid met de (aan systeemtheorie ontleende) term 'identiteitskenmerken'. Inperkingen Het schoolleven kan in vele opzichten aan leerlingen kansen op vorming bieden. Deze studie beperkt zich tot de kansen die het onderwijs in de schoolvakken te bieden heeft. Elk van die vakken representeert een aspect van cultuur, waarin leerlingen via het onderwijs worden ingeleid en ingewijd. Binnen die vakken beperkt deze studie zich verder tot de exacte vakken. Doelstelling Het leveren van een bijdrage aan verbetering van schoolleiders-opleidingen, waarbij deze verbetering met name gericht is op de ontwikkeling van pedagogisch leiderschap bij de betrokken schoolleiders. Vraagstelling Hoe kan men zich voorstellen, dat het functioneren van een schoolleider als deelnemer binnen een opleiding een zodanige invloed heeft op zijn identiteitskenmerken, dat hij in zijn school beter gaat functioneren als pedagogisch leider ten aanzien van het onderwijs in de exacte vakken? -1-

2 Deelvragen: a. Welke identiteitskenmerken kunnen eraan bijdragen dat een schoolleider in zijn school goed (en beter) functioneert als pedagogisch leider, ten aanzien van het onderwijs in de exacte vakken? b. Hoe kan men zich voorstellen dat het functioneren van een schoolleider als deelnemer van een opleiding, bijdraagt aan de ontwikkeling van de in antwoord op de eerste vraag gevonden identiteitskenmerken? Aard van het onderzoek Een belangrijk motief, om in bovenstaande vraagstellingen 'voorstellen' centraal te stellen, is de wens om toetsend onderzoek mogelijk te maken. Toetsend onderzoek kan voorzien in een kritische blik op de effectiviteit van goede bedoelingen, en kan daarom fungeren als krachtig hulpmiddel voor verbetering. Een eerste voorwaarde voor dergelijk onderzoek is duidelijkheid over de vraag wát er getoetst moet worden. Er moet eerst een conceptuele voorstelling bestaan van de manier waarop het één vermoedelijk met het ander in verband staat, om díe voorstelling kritisch te kunnen toetsen. Misschien zijn niet alle aspecten van het ondersteunen van vorming in toetsbare voorstellingen te vangen, maar dat ontslaat niet van de verplichting om waar mogelijk toetsbare voorstellingen (hypothesen) te vormen en onderzoeksmatig-kritische toetsing mogelijk te maken. Het onderzoek, dat gericht is op het formuleren van voorstellingen die, waar mogelijk, tegemoet komen aan de eis van toetsbaarheid heeft een verkennend en ontwerpgericht karakter. Het onderzoek dat in het verlengde ligt van de eerste deelvraag bestaat vooral uit verkenningen van de exacte disciplines als culturele praktijken; en het onderzoek in respons op de tweede deelvraag is vooral gericht op het formuleren van ontwerpsuggesties voor opleidingen. Problemen Het voornemen om te streven naar onderzoekbaarheid roept in het kader van deze studie uitdagende problemen op. De samenhang tussen 'onder' en 'vorming' roept een eerste probleem op. Omdat 'vorming' een creatief-originele respons is op 'onder', is het kenmerkend voor deze samenhang dat de opgeroepen vorming anders is dan de ondersteuner kan verwachten. Inzicht in deze samenhang is adequater naar mate een ondersteuner er, met behulp van dit inzicht, beter in slaagt om verrassende vormingsresponsen op te roepen. In vergelijking met de samenhangen die bij de meeste vormen van onderzoek aan het licht gebracht worden, en die van causale aard of daarmee verwant zijn, is de situatie precies omgekeerd. Inzicht in de samenhang tussen oorzaak en gevolg is in die gevallen juist adequater naar mate een gebruiker er, met behulp van inzicht, beter in slaagt om een gevolg te bewerkstelligen dat met de verwachtingen overeenstemt. De samenhang tussen 'onder' en 'vorming' behoort dus tot een andere categorie dan de samenhangen die meestal voorwerp van onderzoek zijn. Met andere woorden: bij deze bijzondere samenhang is een andere modus van 'gevolglijkheid' aan de orde dan de meer bekende 'causaliteit'. De bijzondere aard van deze samenhang roept dringende vragen op, die beantwoord moeten worden wanneer men ook in het geval van deze gevolglijkheid wil streven naar onderzoekbaarheid. Deze vragen worden benoemd als 'gevolglijkheidsprobleem' en als volgt geformuleerd: Kan de samenhang tussen 'onder' en 'vorming' beschouwd worden als een modus van gevolglijkheid die vatbaar is voor toetsend onderzoek; kan deze modus van gevolglijkheid gepositioneerd worden te midden van andere modi van toetsbare gevolglijkheid; stelt deze modus van gevolglijkheid specifieke eisen aan de werkwijze bij toetsend onderzoek? -2-

3 opleider In deel IV wordt daarom deelvraag b (zie boven) niet alleen beantwoord voor schoolleiders, maar ook voor leraren exacte vakken. Het antwoord bestaat vooral uit het globaal en exemplarisch ontwerpen van een opleidingstraject, zowel voor een schoolleidersopleiding als voor een lerarenopleiding, met als belangrijkste ingrediënten: - Scholing en training in filosoferen over schoolvakken, als representanten van culturele disciplines met een lange en leerzame geschiedenis, in relatie met filosoferen over inspiratie en vorming. Met als doel: het persoonlijk toe-eigenen van een gemeenvorming onder- schoolleider vorming onder- leraar vorming onder- leerling vorming Figuur 1 Een ander probleem hangt samen met de keten van 'gevolglijkheden' tussen het opleiden van een schoolleider enerzijds, en de kansen op vorming voor leerlingen anderzijds. Op grond van welke voorstellingen kan een opleider van schoolleiders erop vertrouwen dat zijn inspanningen uiteindelijk ten goede komen aan de vorming van leerlingen? Dit probleem dringt temeer omdat een eerste analyse leert dat de schakels van de beoogde keten (de rode pijlen in figuur 18) allen het karakter hebben van 'onder' en 'vorming'. Het pedagogisch leiderschap van schoolleiders berust op vorming die opleiders kunnen ondersteunen. Het pedagogisch leiderschap van leraren berust op vorming die schoolleiders kunnen ondersteunen. De vorming van leerlingen berust op onder die leraren kunnen bieden. Het bovengenoemde 'gevolglijkheidsprobleem' is inherent aan elke schakel van deze keten. Wanneer de vragen van het bovengenoemde gevolglijkheidsprobleem al beantwoord kunnen worden, dan is het nog de vraag of, en hoe, de keten van deze schakels zodanig ontworpen kan worden dat de gewenste gevolglijkheid van begin tot eind werkzaam is, en bovendien getoetst en verbeterd kan worden. Dit laatste probleem wordt benoemd als 'schakelprobleem'. Uitvoering en eindresultaten In de delen II en III van deze studie wordt het onderzoek beschreven dat gericht is op het beantwoorden van deelvraag a (zie boven). De uitvoering daarvan moet tegelijk een oplossing bieden van het gevolglijkheidsprobleem. Hieraan wordt voldaan door exacte disciplines te contrasteren met andere leden van de 'onderzoeksfamilie'. Deze contrastering dient drie doelen: het verduidelijken van het profiel van de exacte disciplines, het verduidelijken van de gevolglijkheid die 'onder' en 'vorming' verbindt, én op het spoor komen van een modus van onderzoek die adequaat is voor deze bijzondere gevolglijkheid. Een tweede aspect van de uitvoering is het exploreren van het vormingspotentieel van exacte disciplines, en de 'vertaling' daarvan naar onderwijs. Daarbij wordt met name rekening gehouden met de mogelijkheid dat, naast positief inspirerende ervaringen, ook negatieve ervaringen met exacte disciplines kansen op vorming kunnen bieden. Een derde aspect is het exploreren van de wijzen waarop leraren de vorming van leerlingen kunnen ondersteunen, en schoolleiders op hun beurt de vorming van leraren kunnen ondersteunen. Sommige onders-praktijken blijken uitgebouwd te kunnen worden tot onderzoek. Het exemplarisch ontwerpen van dergelijk 'vormings-onderzoek' stelt in staat tot het vinden van een antwoord op het gevolglijkheidsprobleem. Uit het voorafgaande worden tenslotte achttien wenselijke identiteitskenmerken afgeleid, als uiteindelijk antwoord op deelvraag a. Dit antwoord geeft daarnaast aanleiding tot de conclusie, dat het pedagogisch leiderschap van leraren exacte vakken een belangrijke conditie is voor de mogelijkheden van schoolleiders om hun pedagogisch leiderschap te ontwikkelen en vruchtbaar te maken. -3-

4 schappelijke taal die helpt om scherper en met meer onderscheidingsvermogen te kunnen denken, spreken en handelen, met het oog op vorming door onderwijs. - Scholing en training in 'geschakeld vormings-onderzoek'. Het ontwerp van dit toetsende onderzoek bestaat uit een keten van schakels die uitgevoerd worden binnen een opleiding, tussen een opleiding en scholen, en binnen scholen. Het doel van de schakelingen is het bieden van een oplossing voor het bovengenoemde 'schakelprobleem', zowel voor een lerarenopleiding als voor een schoolleiders-opleiding. Tussenresultaten De verkenningen van de exacte disciplines leiden tot het identificeren van meerdere aspecten die beoefenaren inspireren, en waarmee leerlingen in het onderwijs in principe ook kennis kunnen maken. Daarmee worden meerdere kansen op vorming duidelijk die in het onderwijs (beter) benut kunnen worden. Daarnaast kan de kennismaking met exacte disciplines ook negatieve ervaringen oproepen, die verband houden met mogelijkheden en beperkingen (zoals zelfoverschatting, teleurstellingen, specialistische verkokering, vruchteloze polemieken en dergelijke). Inzicht in deze mogelijkheden en beperkingen kan helpen om negatieve ervaringen om te zetten in inspiratie. Bijvoorbeeld door inspirerende aanvulling te zoeken en te vinden in (samenwerking met) andere disciplines. Of, door irreële mythen rond exacte disciplines te ontmythologiseren, en door reële risico's van technologische toepassingen constructief onder ogen te zien. Leraren exacte vakken kunnen pedagogisch leiderschap tonen door leerlingen te helpen om negatieve ervaringen met en rond hun vakken om te zetten in inspirerende ervaringen. Daarmee dragen zij bovendien bij aan kansen op vorming voor de leerlingen die geen of weinig affiniteit hebben met een exact vak. Filosoferen met leerlingen over mogelijkheden en beperkingen, over inspiratie en frustratie van en rond exacte vakken, kan op-zich voor leerlingen inspirerend zijn, maar zet bovendien de besproken ervaringen en leerprocessen 'op een voetstuk', en ondersteunt die zodoende. Ook hiermee kan een leraar exacte vakken de vorming van zijn leerlingen ondersteunen. Dit filosoferen wint aan kracht wanneer leraren van verschillende vakken dergelijke gesprekken met leerlingen voeren, en wanneer zij bovendien daarbij één taal gebruiken. Dit vooronderstelt dat de leraren ook onderling gesprekken voeren over de bijdragen die hun vakken aan vorming bieden. En dat vooronderstelt weer dat de schoolleider gemotiveerd en bekwaam is om dergelijke gesprekken (inclusief scholing en training) in lerarenteams te stimuleren en te begeleiden. Als bijdrage aan een taal, die zowel gebruikt kan worden voor genuanceerd filosoferen, als voor het onderscheiden van verschillende manifestaties van vorming bij onderzoek, wordt een filosofische verkenning naar het concept 'vorming' (als 'subjectwording') ondernomen. Deze verkenning resulteert in het onderscheiden van drie 'dimensies': - leren van zingevend genieten en spelen, - leren van zingevende verantwoordelijkheid, en - leren van zingevende dankbaarheid. De opvatting van vormings-onderzoek als onder die methodisch-systematisch mikt op hoge kwaliteit, leidt tenslotte tot de eindresultaten die hierboven zijn vermeld. Discussie Mijn verkennend en ontwerpgericht onderzoek is noodzakelijk gerelateerd aan waarden. Om daarin 'open kaart te spelen' werden vooraf (in hoofdstuk 3) de fundamentele levensbeschouwelijke, pedagogische en filosofische keuzes geëxpliciteerd die het onderzoek mede bepalen. De resultaten zijn daarom ook gerelateerd aan deze keuzes, en in die zin 'van betrekkelijke aard'. De aanpak van het onderzoek werd daarnaast bepaald door recente ontwikkelingen in de biologie die, naar mijn (met andere auteurs gedeelde) overtuiging, noodzaken tot herziening van traditionele visies op mens-zijn, met nog niet geheel te overziene implicaties -4-

5 voor menswetenschap. Deze ontwikkelingen en visies staan nog volop ter discussie, en daarom ook mijn resultaten, voor zover die hierdoor bepaald zijn. De 'voorstellingen' die het onderzoek oplevert zijn uitdrukkelijk bedoeld als aanknopingspunten voor verbeteringen met behulp van toetsend onderzoek, en met behulp van andere verkenningen. Bovendien was de 'context of discovery' uiteraard ook van beperkte aard, en zijn ook daarom aanvullingen en verbeteringen gewenst. De resultaten van dit onderzoek zullen tenslotte pas aan hun bedoelingen beantwoorden wanneer zij gebruikers inspireren tot creatief vormgeverschap. Dat impliceert, dat zij functioneren als suggesties waarvan in iedere nieuwe situatie maatwerk gemaakt moet worden, en die bovendien inspireren tot originele re-constructies van andere, nieuwe of verbeterde suggesties. -5-