Ontdek Insights: een website waar u al onze macroeconomische en sectorkennis terugvindt. Bezoek nu abnamro.nl/insights

Transcriptie

1 Ontdek Insights: een website waar u al onze macroeconomische en sectorkennis terugvindt Bezoek nu abnamro.nl/insights

2 ABN AMRO Blikt Vooruit Joop Wijn september 2014 Lid Raad van Bestuur ABN AMRO

3 Agenda 1. Wereld: als iedereen maar verstandig blijft 2. Europa: gebruik je tijd 3. Nederland: groeiremmers lijken weg 3

4 Voor het vijfde achtereenvolgende jaar werd in totaal op negen locaties in het land de ABN AMRO Blikt Vooruit presentatie gehouden. Meer dan 1500 aanwezigen woonden de bijeenkomsten bij. In de presentatie werd ingegaan op de economische ontwikkelingen in de wereld, in Europa en ten slotte in Nederland. Daarnaast werden de belangrijkste onderwerpen uit de Miljoenennota belicht. De grote vraag is: heeft Nederland nu de 'groeiremmers' lijken te zijn verdwenen - de weg naar boven weer gevonden?

5 Blik Vooruit: voorzichtige groei BBP - % k-o-k 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 1,25% -1,0-2,0-3, Eurozone Nederland Verenigde Staten Bron: Thomson Reuters Datastream, ramingen ABN AMRO Economisch Bureau 5

6 Deze sheet laat de economische groei zien in de jaren 2000 tot en met 2015, met een duidelijke, grote dip in Na deze jaren heeft de economie zich eigenlijk vrij snel hersteld. In de grafiek wordt dit zichtbaar als een 'wortelteken'. Voor 2015 wordt in Nederland een voorzichtige groei voorzien van 1,25% en de verwachting is dat er ook in de jaren daarna sprake zal zijn van een (heel) matige groei. Dit is in lijn met de rest van de Eurozone.

7 Disclaimer bij Blik Vooruit Bij deze drie thema's geldt vooral: "als iedereen maar verstandig blijft! 7

8 Er moet wel een disclaimer worden gemaakt bij de voorspellingen. Het voorzichtig terugkerende optimisme zou wel eens kunnen worden getemperd door de onrustige situatie in de wereld. Hoewel het plaatje misschien iets te heftig is, zijn er in de wereld wel een aantal belangrijke zaken die spelen. Zoals de situatie in Rusland, het Midden Oosten en het experiment van de Centrale Banken.

9 Onrust tempert beginnend optimisme 50 9 /11 Banken Crisis Euro Crisis Rusland / IS Consumentenvertrouwen 9

10 Wat heeft al die onrust voor impact, op macro-niveau en ook op de Nederlandse consument en dus op onze economie. We zien dat door de jaren heen het vertrouwen van consumenten sterk wordt beïnvloed door de verschillende crises in de wereld. En net nu pessimisten en optimisten weer redelijk in balans leken te komen, maken de situaties rond Rusland en IS dat het pessimisme toch weer de overhand dreigt te krijgen. Is dat pessimisme eigenlijk wel reëel?

11 Directe impact van sancties Rusland beperkt Als % totale in- en uitvoer 6 5 Onzekerheid indirecte impact Invoer uit Rusland Uitvoer naar Rusland Source: Thomson Reuters Datastream 11

12 Een sheet met wat feitelijkheden rondom de impact van Rusland op Nederland. Kijkend naar de groene lijn dan zien we dat slechts 1,4% van de Nederlandse export naar Rusland gaat. Dat betekent dat als we alle export naar Rusland zouden moeten staken, dit eigenlijk nauwelijks effect heeft op de Nederlandse economie. Natuurlijk moet hierbij wel worden aangetekend dat dit een beeld is op macro-niveau en dat de situatie voor individuele bedrijven uiteraard heel anders kunnen liggen. De export van Rusland naar Nederland is weergegeven door de gele lijn en Rusland lijkt dan ook relatief meer last te hebben van mogelijke sancties dan Nederland.

13 Directe impact op olieprijs niet zichtbaar USD per barrel, Brent Brent USD/Vat USD 10 rise in oil prices reduces global GDP by 0.3% USD 95 per barrel Source: Bloomberg 13

14 Hetzelfde geldt voor de crisis in het Midden-Oosten. Men zou verwachten dat het oplaaiende conflict leidt tot een stijging van de olieprijs en dat is niet gebeurd. Sterker nog: de olieprijs is de afgelopen maanden zelfs gedaald. Voor elke USD 10 stijging van de olieprijs, neemt het wereldwijde inkomen af met (slechts) 0,3%. Bij Nederland ligt dit nog iets genuanceerder door de koppeling van de olieprijs aan de aardgas baten. Economische gezien heeft ook deze crisis nog geen (grote) gevolgen voor Nederland.

15 De hulp van de ECB: Ongekend monetair experiment Activa centrale banken, USD miljard Bron: Thomson Reuters Datastream ECB BoJ Fed 15

16 Een derde punt wat speelt in de wereld is het ongekende monetaire experiment van de grote Centrale Banken. De centrale banken ECB, Bank of Japan en de FED hebben een zeer grote hoeveelheid geld in de economie gepompt om deze gaande te houden (drie maal zoveel geld als voor crisis in 2008/2009). Het doel van de ECB is om de Europese Economie hiermee te stimuleren. In juli 2014 verklaarde ECB-president Mario Dragi dat "The ECB was ready to do what ever it takes" om Eurozone bij elkaar te houden. Door de economie te stimuleren geeft de ECB de landen de tijd om de economie structureel te verbeteren. Omdat de ECB op een bepaald moment dit geld ook weer uit de economie moet halen is het van groot belang dat de Europese landen deze tijd goed gebruiken.

17 Rente op laagste niveau sinds jrs rente Nederland Bron: Beleggingsfonds Hoofbosch - Martien van Winden (10 jaars rente in Nederland) 17

18 Gevolgen lage rente Stimuleert economische vraag (investeringen, handel, onroerend goed, huizen) Overheid leent goedkoop Voorkomt deflatie Devaluatie O Huishoudens die sparen O Gepensioneerden O Banken O Risico s op zeepbellen O Inflatie 18

19 Een van de effecten van het door de centrale banken pompen van geld in de economie is de extreem lage rente. De rente in Nederland is sinds 1540 niet meer zo laag geweest. Dit geeft aan in want voor een bijzondere tijd we leven met het experiment van de ECB. Nu is een lage rente per saldo goed nieuws, tegelijkertijd kleven er ook negatieve elementen aan. Een lage rente heeft als voordeel dat het goedkoper wordt te investeren, om te handelen en om hypotheken af te sluiten. Ook hoeft de overheid minder rente te betalen over de staatsschuld. Dit alles houdt de economie draaiende en dat is ook precies de bedoeling van de ECB.

20 Een lage rente is ook goed om deflatie tegen te gaan, want dat ligt voor Europa nog steeds op de loer. Als de prijzen (verder) omlaag zouden gaan of de consument dénkt dat de prijzen verder zullen gaan dalen, dan worden aankopen uitgesteld. Als de vraag naar producten wegvalt, dan dalen de prijzen verder, zijn er minder werknemers nodig, die vervolgens worden geconfronteerd met een inkomstendaling waardoor ook zij weer aankopen uitstellen. Deze neerwaartse spiraal zorgt dan voor een opnieuw stagnerende economie. Een schrikbeeld voor Europa, dat door de investeringen van de centrale banken wordt tegengegaan.

21 Aan de andere kant heeft het lage niveau van de rente ook nadelige effecten. Spaargeld brengt nauwelijks iets op en ook de opbouw van pensioenen gaat langzamer. Dit betekent dat de lage rente effectief een transfer van geld veroorzaakt van spaarders en gepensioneerden naar partijen die investeren en geld lenen. Een ander nadeel is dat er 'zeepbellen' kunnen ontstaan in bepaalde asset classes zoals aandelen of huizen omdat daar mogelijk (te) veel geld in wordt geïnvesteerd. Hier wordt later in deze presentatie nog even op ingegaan.

22 Zwakkere Euro helpt export 1,60 1,40 1,20 1,00 0, euro per dollar 22

23 Een ander effect van het beleid van de ECB is de zwakkere euro. Dit heeft weer een positief effect op de export.

24 Voorzichtig herstel wereldhandel % joj, 12-mnd gemiddelde Wereldhandel Source: Thomson Reuters Datastream 24

25 En omdat de wereldhandel zich weer iets herstelt, kunnen Nederland en Europa daarvan profiteren.

26 Aandelen bubble? S&P 500 index Source: Thomson Reuters Datastream 26

27 Winsten in VS boven langjarig gemiddelde VS winsten, % GDP Source: Thomson Reuters Datastream 27

28 De vraag is nu: is er inderdaad sprake van zeepbellen of 'bubbles'? Kijken we naar de Amerikaanse beurs de S&P 500 index dan zien we dat die de afgelopen zes jaar gestaag is gestegen. Toch is het de vraag of dit een zeepbel is, want we constateren ook dat de winsten van bedrijven in de US de afgelopen jaren omhoog zijn gegaan. Er zijn op dit moment dus nog geen directe zichtbare tekenen dat er zeepbellen ontstaan en dat er onacceptabele risico s worden gelopen. We kunnen dus (nog) niet zeggen dat het monetaire beleid van de ECB té veel nadelen heeft.

29 Het blijft de vraag hoe lang deze situatie kan blijven voortbestaan. Hoe lang kan dit ECB dit monetair experiment volhouden? Het is een situatie die de komende jaren steeds vaker onderwerp van discussie zal zijn. De ECB zal het geld uiteindelijk weer uit de economie moeten halen. De timing hiervan is van essentieel belang. Doet men dat te vroeg, dan wordt de aantrekkende economie weer de kop ingedrukt. Doet men het te laat, dan kunnen de schulden uit de hand lopen en mogelijk te hoge inflatie ontstaan. Dit is de uitdaging waar de ECB nu voor staat.

30 ECB: naast monetair beleid ook bancair toezicht Black Monday 1987 Bond Market Crisis 1994 Emerging Markets (Asian) Crisis 1997 Stresstest van Banken Financial Markets Crisis 1998 September 11 Crisis 2001 Lehman Brothers Collapse 2008 The European Union Crisis scenario

31 Agenda 1. Wereld: als iedereen maar verstandig blijft 2. Europa: gebruik je tijd 3. Nederland: groeiremmers lijken weg 31

32 Eurozone nog immer fragiel Schuld als % BBP Saldo % BBP E E Griekenland Ierland Italië Spanje Frankrijk Nederland Duitsland Eurozone

33 Uit dit plaatje blijkt dat de situatie in de Eurozone voor wat betreft de overheidsfinanciën nog altijd broos is. Als de ECB de economie draaiende wil houden, dan is het wel zaak dat de individuele landen de tijd die de ECB voor hen 'koopt', gebruiken om hun economieën structureel te verbeteren en hun overheidsfinanciën op orde te brengen. Doen de landen hier voldoende aan? De stoplicht-kleuren spreken voor zich.

34 De overheidsfinanciën worden beoordeeld op twee criteria. Op de eerste plaats wordt gekeken naar het uitgavenpatroon van de overheid. Als men jaar na jaar te veel uitgeeft, ontstaat een te hoge overheidsschuld. Bij de invoering van de euro heeft elk euro-land het stabiliteitspact ondertekend. Gebaseerd op ervaringsgegevens is vastgesteld dat het hebben van een tekort van meer dan -3% aangeeft dat men de overheidsuitgaven niet onder controle heeft. Kijken we naar Griekenland dan zien we dat zij grote vooruitgang hebben geboekt ten aanzien van het terugbrengen van hun staatsschuld: van -6% in 2013, naar -1% in Maar kijken we naar Italië en Frankrijk dan moeten we constateren dat deze landen de laatste jaren geen of onvoldoende maatregelen hebben genomen.

35 Het tweede criterium is: wat is het niveau van de schuld die een land heeft. Bij de introductie van de euro is een niveau van maximaal 60% afgesproken. Is de staatsschuld hoger, dan moet zoveel rente worden betaald dat andere uitgaven in de knel komen. Ten aanzien van dit tweede criterium staat Griekenland er niet bepaald gunstig voor met een staatsschuld van maar liefst 170%.

36 Nog een lange weg te gaan Overheidsschuld van Griekenland Basisscenario Alternatief scenario (vertraging bij implementatie IMF-programma en hogere rente) 36

37 De situatie waarin Griekenland nu verkeert zal ook nog wel even voortduren. In het beste geval komt de schuld van Griekenland in 2023 op 120%, het is waarschijnlijk realistischer dat dit niveau nog altijd het dubbele van wat bij de introductie van de euro is afgesproken pas bereikt gaat worden in Europa kampt dus nog steeds met een immense schuldenproblematiek. Zeker de komende 5 tot 10 jaar zal deze kwetsbaarheid van de eurozone herhaaldelijk tot discussies leiden.

38 Concurrentievermogen: loonkosten Unit arbeidskosten Eurozone Griekenland Spanje Frankrijk Italië Source: Thomson Reuters Datastream, index (January 2006 = 100) 38

39 Landen als Italië en Frankrijk moeten ook hun concurrentiepositie verbeteren en weer groei laten zien. En juist in deze landen zijn de lonen méér gestegen dan in de rest van de eurozone. Andere landen zoals Griekenland en Spanje hebben hier wel goede stappen gezet en de loonkosten omlaag gebracht en daarmee hun concurrentiepositie versterkt.

40 Concurrentievermogen: structureel DE NL AT IE BE FR PT ES IT GR Source: Global Competitiveness Index (WEF) and Doing Business Indicator (WB), Relative rank on WEF Competiveness Index and WB Doing Business combined 40

41 Naast de loonkosten zijn er nog veel andere structurele zaken waarmee een land zijn concurrentie positie kan verbeteren. Hoe gaat men om met zaken als onderwijs, infrastructuur en reseach & development. Het World Economic Forum houdt hier socres van bij. Op basis van deze scores kan worden geconcludeerd dat landen links van de stippellijn hun structurele concurrentie positie goed op orde hebben en verder verbeteren. Dit zijn landen als Duitsland, Nederland en ook Ierland. Aan de andere kant zijn het juist de landen in Zuid-Europa die een zwakkere concurrentie positie hebben en die zelfs nog verder verslechtert.

42 Reviews van de Europese Commissie Public finances Financial sector Strucural reforms Employment and social policies AT Sound public finances Pension & healthcare systems Fiscal frame work Taxa tion Banking & access to finance Housing market Network indus tries Competition in service sector Public admin. & smart regulation R&D & innova tion Recource efficiency Labour market participtn. Active labour market policy Wage setting mechnsm. Labour market segmntn. Educa tion & training Poverty & social inclusion BE BG CZ DE DK EE ES FI FR HR HU IE IT LT LU LV MT NL PL PT RO SE SI SK UK 42

43 Naast de eenheid van de munt, zorgt de Europese Commissie nu ook - langzaam - voor meer eenheid in beleid. Zij beoordelen alle landen van de eurozone volgens verschillende criteria en geven aanbevelingen. Omdat er ook een gezamenlijk munt is, is dit een goede zaak. Landen worden er nog niet op afgerekend maar het geeft wel een helder beeld en de landen worden er wel op aangesproken. Het is duidelijk dat alle landen punten hebben waar ze aanbevelingen voor krijgen. Zoals te zien is, staat Nederland er in deze Europese context best goed voor

44 Agenda 1. Wereld: als iedereen maar verstandig blijft 2. Europa: gebruik je tijd 3. Nederland: groeiremmers lijken weg 44

45 Macro gaat Nederland omhoog Bijdrage aan BBP-groei in %-pt Uitvoer Bedrijfsinvesteringen Part. consumptie Overheidsbestedingen BBP Bron: CPB, DNB 45

46 We richten nu de blik wat gedetailleerder op Nederland. Op macro-niveau wordt voor 2015 een lichte groei van 1,25% verwacht. We zien een toename van de export, van de consumptie en van investeringen. De groeiremmers die ons in de voorgaande jaren parten hebben gespeeld lijken weg te zijn.

47 Export is de groeimotor % j-o-j Wereldhandel Uitvoer Nederland Bron: Thomson Reuters Datastream 47

48 Traditioneel is de export de motor van de economie. De verwachting is dat de export in 2015 met zo'n 3,5% zal groeien.

49 Miljoenennota: weinig nieuws Beetje groei, beetje beleid: Koopkracht: 1 miljard lastenverzwaring gaat niet door 100 miljoen bezuiniging defensie gaat niet door Lage BTW Bouw half jaar langer Beetje groei, beetje hulp Bij werkloosheid iets langer kinderopvangtoeslag Startersleningen / MKB fonds / Exportkrediet Noodhulp / opvang in de regio / asielzoekers Selectie uit de miljoenennota 49

50 De op Prinsjesdag gepresenteerde Miljoenennota bevatte weinig nieuws. En op zich is weinig nieuws niet zo heel verkeerd. Was eerder nog voor 2015 een groei voorzien van 0,75%, mede dankzij de toegenomen export en het grotere consumentenvertrouwen verwacht men nu een groei van 1,25%. Een half procent meer, dus. Concreet betekent dit een meevaller van ongeveer 3 miljard euro. Anderhalf miljard daarvan wordt volgens de afspraak in het regeerakkoord - direct gebruikt voor het terugdringen van het overheidstekort. Met de andere anderhalve miljard kan men vervolgens de onderhandelingen in. Een selectie van een aantal zaken uit de Miljoenennota staan op de slide vermeld.

51 Miljoenennota: stevige doorwerking Rutte 1 Begrotingsakkoord Overig Rutte 2 6-miljard-pakket Bron: CPB 51

52 De Miljoenennota van dit jaar geeft dus een beetje positief nieuws. Wat niet moet worden onderschat is de doorwerking van andere, eerder aangekondigde maatregelen. In 2015 gaat de overheid door middel van bezuinigingen nog steeds 7 miljard uit de economie halen. Dat zijn de effecten van het beleid van het kabinet Rutte I en Rutte II. Deze bezuinigingen stonden in de Miljoenennota van 2013 en worden dit jaar niet opnieuw gecommuniceerd.

53 Miljoenennota: veel te doen Woonakkoord Zorgakkoord Sociaal akkoord Energieakkoord Onderwijsakkoord Pensioenakkoord 53

54 Er is dus weinig nieuws en tegelijkertijd zal er wel sprake zijn van een forse doorwerking van eerdere maatregelen. Ook heeft dit kabinet nog veel te doen in de uitwerking van eerder aangekondigde plannen. Men moet afmaken waar men aan begonnen is. Ten aanzien van het woonakkoord: de maatregelen m.b.t. de hypotheekrentebeperking hebben inmiddels gestalte gekregen en aan de andere kan moet de huurliberalisatie nog worden doorgevoerd. Ook ten aanzien van het zorgakkoord met daarin onder meer een forse overheveling van zorgtaken naar gemeenten moet er nog veel worden geregeld.

55 Daarnaast: als het kabinet conform het energieakkoord 7 kolencentrales wil sluiten, dan moet nu serieus werk worden gemaakt van alternatieve energiebronnen als windmolenparken en zonnepanelen. En tot slot: wat zullen de effecten en gevolgen zijn van het pensioenakkoord? Dit jaar mag men nog 2,15% pensioen opbouwen, volgend jaar is dat nog maar 1,875%.

56 Consument gaat (iets) meer besteden % mutatie Reëel beschikbaar inkomen Part. consumptie Bron: CBS, ABN AMRO ( 14-15) 56

57 Hoe reageert nu de Nederlandse consument op al deze cijfers en maatregelen? Op basis van voorgaande jaren is dit goed te voorspellen. Hij reageert bijna altijd met een jaar vertraging. Wanneer het reëel beschikbaar inkomen omhoog gaat dan zal de consumptie pas het jaar daarna omhoog gaan. En tegenover gesteld als het reëel beschikbaar inkomen omlaag gaat dan zal de consumptie pas het jaar daarna omlaag gaan. Met dat gegeven in het achterhoofd, is de voorspelling gerechtvaardigd dat de Nederlandse consument in zowel in 2015 als in 2016 iets meer gaat uitgeven. Vermoedelijk gaan we dus 2 jaren tegemoet met een wat hogere consumentenbesteding. Iets wat ook nog wordt aangewakkerd door de woningmarkt die het diepste punt lijkt te hebben gehad en weer (iets) op de weg terug is.

58 Woningmarkt voorbij diepste punt Transacties (12 mnds gemiddelde, l.a.) Huizenprijsindex (r.a.) Bron: Thomson Reuters Datastream 58

59 Een eigen woning is over het algemeen het belangrijkste vermogensdeel dat mensen hebben. Maatregelen en ontwikkelingen op de woningmarkt zijn dan ook van grote invloed op de langetermijnplanning van consumenten. De woningmarkt lijkt zich wat te herstellen. De gele lijn laat het toenemende - aantal transacties zien; de groene geeft de huizenprijs weer. Eerst gaat het aantal transacties omhoog en wat later volgt het prijseffect. Qua huizenprijzen zijn we weer terug op het niveau van Een huis gekocht vóór 2003 staat dus hoogstwaarschijnlijk niet meer 'onder water'. Het is te hopen dat de prijzen nog wat verder stijgen, want er zijn toch nog zo'n 1,1 miljoen huishoudens die een hypotheekschuld hebben die hoger is dan de huidige waarde van hun woning.

60 Werkloosheid daalt Vacatures (index, l.a.) Werkloosheid (% beroepsbevolking, r.a.) Bron: Thomson Reuters Datastream 60

61 Bedrijven gaan meer investeren Bezettingsgraad (%, l.a.) Bedrijfsinvesteringen (% j-o-j, r.a.) Bron: Thomson Reuters Datastream 61

62 Bedrijven constateren dat de export aantrekt en dat ook consumenten weer iets meer kunnen en willen besteden. Het gevolg hiervan is dat de bezettingsgraad van de bedrijven wat omhoog gaat. En als bedrijven het drukker krijgen, investeren ze meer en durven ze ook weer uit te breiden. Wij verwachten dan ook dat de bedrijfsinvesteringen in 2015 met zo'n 3,5% zullen toenemen. Kijkend naar het totaalplaatje van Nederland, dan zit er nog weliswaar nog veel 'broosheid' in, maar de groeiremmers lijken weg.

63 Nederland zou AAA moeten terug krijgen S&P: AAA verloren door AAA terug door O BBP Krimp in 2013 BBP Groei in 2015 O Huizenprijzen gedaald O Werkloosheid gestegen O Consumptie gedaald O Bedrijfsinvesteringen gedaald Huizenprijzen stijgen Werkloosheid daalt Consumptie stijgt Bedrijfsinvesteringen stijgen O Begrotings tekort > 3% Begrotings tekort < 3% O Stabiliteit politiek onder druk door bezuinigingen Stabiliteit politiek (?)

64 Helaas verloor Nederland in 2013 haar Triple A status. Alle argumenten die toen zijn gebruikt zijn nu weg en de weg omhoog is weer gevonden. Het zou dan ook mooi zijn als Standard & Poor Nederland de AAA status zou terug geven.

65 Van macro naar meso naar U Volume ontwikkeling 65

66 Wat betekenen al deze cijfers, ontwikkelingen en bespiegelingen voor u? Dat valt niet onder één noemer te vatten. Immers, er zijn sectoren die vrij onafhankelijk van de economische factoren opereren, zoals de landbouw. Er zijn ook heel cyclisch gevoelige bedrijfstakken, zoals de bouw en auto retail. We moeten dus een goed onderscheid maken naar sectoren. Tegelijkertijd al doet een sector het goed, dan hoeft dat nog niets te zeggen over de situatie van individuele bedrijven binnen die sector. Wel is het een goed teken dat de 'minnen', die in 2013 nog zichtbaar waren, er in 2014 uit zijn. Er de 'nullen' die er nu nog staan, zullen volgend jaar bij alle sectoren zijn verdwenen.

67 Wat betekent dat voor U? 67

68 De slotconclusie. In de jaren duikelde de economie (verder) omlaag. De export stond onder druk, consumpties en investeringen namen af. Ondernemers willen altijd omhoog en de afgelopen jaren leek het erop dat zij moesten proberen omhoog te komen tegen een roltrap die in de 'omlaag-stand' stond. Dat beeld is nu wat aan het veranderen. De roltrap werkt nu niet meer tegen, en zal langzaam omhoog gaan. Hoe het macro-economische verhaal ook is: als ondernemer moet u het toch zélf doen. Of de economie nou een beetje omlaag gaat of omhoog. Om echt naar boven te komen kunt U het beste blijven vertrouwen op uw eigen ondernemerstalent!

69 Ontdek Insights: een website waar u al onze macroeconomische en sectorkennis terugvindt Bezoek nu abnamro.nl/insights