Toelichting risicobeoordeling

Transcriptie

1 In dit document wordt een toelichting gegeven op de algemene aspecten van een risicobeoordeling. Meerdere keren wordt in deze toelichting de norm12100 genoemd. De volledige term is NEN-EN-ISO 12100:2010 Machinerichtlijn 2006 / 42 / EG Doel van de machinerichtlijn Sinds 1 januari 1995 is toepassing van de Machinerichtlijn verplicht. In de Machinerichtlijn wordt een minimum veiligheidsniveau voor machines vastgelegd. Deze eisen gelden voor alle binnen de Europese Economische Ruimte (EER) te verkopen en in werking te stellen machines. De eerste richtlijn (98/37/EEG) is nu vervallen en is per 29 december 2009 vervangen door de richtlijn 2006/ 42/EG. Er bleek behoefte om een aantal zaken beter uit te kristalliseren en dat heeft geleid tot de nieuwe richtlijn. Ook zijn er punten aangepast vanwege de voortschrijdende techniek. Machines dienen zodanig te zijn gebouwd dat men er mee kan werken zonder dat men aan gevaar blootgesteld wordt. Met dien verstande dat de bediening, het onderhoud, het afstellen en alle andere handelingen geschieden onder de door de fabrikant vastgestelde omstandigheden. De fabrikant is verplicht een risicobeoordeling te verrichten om na te gaan welke risico's voor zijn machine gelden. Bij het ontwerp en de constructie van de machine moet de fabrikant rekening houden met deze risicobeoordeling. De genomen maatregelen moeten er op gericht zijn elk ongevalsrisico gedurende de te verwachten levensduur van de machine volledig uit te sluiten. Dit geldt ook voor risico's bij het monteren en demonteren, en bij te voorziene abnormale omstandigheden (misbruik). Volgorde maatregelen De volgorde waarin de fabrikant oplossingen voor veiligheidsvraagstukken moet zoeken, wordt door de Machinerichtlijn dwingend voorgeschreven: 1. Intrinsiek veilig ontwerpen: gevaren uitsluiten in het ontwerp. 2. Beveiligingsmaatregelen treffen (zoals afschermingen) voor gevaren die met ontwerpaanpassingen niet kunnen worden uitgesloten. 3. Gebruikersinformatie leveren met betrekking tot gevaren die niet voldoende door voorgaande maatregelen kunnen worden afgewend. Denk hierbij aan opleiding, instructies in de gebruiksaanwijzing, en signalering op de machine. Wanneer een risicobeoordeling Een eerste risicobeoordeling moet al na de conceptfase van de machine worden uitgevoerd, zodat tijdens de engineering al direct met bepaalde ontwerpmaatregelen rekening kan worden gehouden. In dit stadium zijn veiligheid verhogende maatregelen met de minste moeite en kosten te realiseren. Na de engineeringfase kan met de resultaten van de conceptrisicobeoordeling een tweede risicobeoordeling worden gemaakt. Hierin worden de in het concept verwerkte risico reducerende maatregelen beschouwd als reeds genomen. Nog resterende risico's worden aan een evaluatie en risicoreductie onderworpen. 20

2 T Tenslotte wordt na de constructiefase de laatste risicobeoordeling uitgevoerd, waarin alle genomen maatregelen worden beschouwd. Alle risico's dienen dan tot een aanvaardbaar niveau te zijn teruggebracht, hetzij in het ontwerp, door middel van afscherming of door informatievoorziening. De voorkeur gaat uit naar het uitvoeren van risicobeoordelingen in alle drie bovengenoemde fasen. Soms is dit echter praktisch niet (meer) realiseerbaar. Andere richtlijnen Machines moeten voldoen aan alle van toepassing zijnde richtlijnen. Dit rapport behandelt niet de specifieke testen die nodig zijn om aan te tonen dat de machine voldoet aan andere richtlijnen dan de machinerichtlijn, zoals de Laagspanningsrichtlijn (2006/95/EG) en de EMC-richtlijn (2004/108/EG) 1. zal geen uitgebreide geluidsmeting uitvoeren. 1. Voor 20 juli 2009 was de oude EMC richtlijn van kracht (89/ 336/EG). Aspecten van de risicobeoordeling en risicoreductie 2 Methodiek Volgens de norm ISO omvat het proces van risicobeoordeling de volgende aspecten: 1. Risicobeoordeling: a. de bepaling van de grenzen van de machine (zie blz. 23); b. de identificatie van gevaren (zie blz. 24) en nagaan of aan de eisen van norm/richtlijn wordt voldaan; c. een risico-inschatting (zie blz. 25). 2. Risico-evaluatie (zie blz. 27). Op basis van de eisen uit de norm (hoofdstuk 4) moeten in het verlengde daarvan risico reducerende maatregelen (hoofdstuk 6) getroffen worden, waarna opnieuw de beoordeling moet plaatsvinden. In fig. 1, blz. 22 is het gehele proces schematisch weergegeven (ontleend aan de 12100). In de volgende paragrafen worden alle aspecten nader toegelicht. 2. In 2010 is de nieuwe norm NEN-EN-ISO uitgebracht; deze gaat de en -2 en de vervangen; deze normen zijn nog geldig t/m Versiedatum:

3 Fig.1: Schematische weergave risicoreductieproces (vlg. NEN-EN-ISO 12100:2010) 22

4 T Bepalen van de machinegrenzen Op basis van de (5.3) moeten de grenzen van de machine bepaald worden. In een bijlage van de rapportage kunnen checklists Checklist Machinegrenzen opgenomen zijn. De eerste daarvan is de checklist Machinegrenzen (zie afbeelding). Hieronder zijn de diverse grenzen toegelicht: De afzonderlijke fasen tijdens de levensduur van de machine (deze fases worden ook wel modi genoemd): Gevaarlijke situaties treden niet alleen op wanneer de machine continu draait (met bijvoorbeeld gesloten kappen), maar juist ook wanneer wordt afgeweken van de dagelijkse praktijk, zoals bijvoorbeeld bij onderhoud. Het is daarom van groot belang dat de beoordelaar zich tijdens de beoordeling bewust is van de mogelijke modi. Mogelijke modi zijn: Transport: Het transport van de fabriek naar de klant. Opbouwen: Het opbouwen (of in elkaar zetten) van de machine. Instellen: Het regelen en afstellen van het proces. Starten: Het opstarten van de machine. Operationeel: Normaal procesverloop. Storingen: Afwijkingen in het normale procesverloop. Stoppen: Het tot stilstand brengen van de machine, met de bijbehorende uitloopverschijnselen (hete delen, uitdraaien van motoren, enzovoort). Onderhoud: Het onderhouden van de machine (waarbij veiligheidsvoorzieningen buiten werking gesteld of verwijderd kunnen worden). Ombouwen/omstellen: Het ombouwen van de machine voor een ander product. Afdanken/destructie: De ontmanteling aan het einde van de levenscyclus. Gebruiksgrenzen: Hierin wordt nagegaan waar en door wie de machine gebruikt gaat worden en of er ook andere personen in contact met of bij de machine aanwezig kunnen/zullen zijn. Ook wordt gekeken of er bijzondere omstandigheden zijn ten aanzien van de gebruiker. Ervaring en training van de gebruiker bepaalt mede de kans op ongevallen. Bij machines zal er ook rekening gehouden moeten worden met oneigenlijk gebruik van de machine! Vooral ook bij machines voor 'huishoudelijk gebruik' moet men hier goed op letten. De ruimtelijke grenzen van de machine: Het is belangrijk dat vooraf wordt aangegeven wat wel en wat niet bij de machine hoort. De Machinerichtlijn ziet een samenstel van machines als één nieuwe machine 1. Vaak kan een machine in een productielijn niet los worden gezien van de rest van de lijn, omdat beveiligingen aan elkaar gekoppeld zijn. Als een dergelijke machine toch apart wordt beoordeeld, dan is het belangrijk aan te geven hoe de machine in de lijn zal worden ingebouwd en hoe de veiligheid op de grensvlakken moet zijn gewaarborgd. In het tweede hoofdstuk van deze toelichting is aangegeven om welke machine(s) het gaat en in het derde hoofdstuk van deze rapportage zijn eventuele zones aangegeven. Tijdsgrenzen: Verder wordt nog nagegaan of ten aanzien van de levensduur van de machine of onderdelen en de onderhoudstermijn nog bijzonderheden zijn. Overige grenzen: Tot slot wordt nog nagegaan of er ten aanzien van omgeving, reinheidsniveau of ten aanzien van de producten nog bijzonderheden zijn. 1. Hiervoor geldt ook de norm NEN-EN-ISO 11161: Veiligheid van machines - Geïntegreerde productiesystemen - Algemene eisen. Versiedatum:

5 Machinegegevens: Tot slot worden een aantal algemene machinegegevens geïnventariseerd en ook wordt nagegaan of de machine tot een bepaalde groep behoort voor bepaalde toepassingen, waarvoor aanvullende maatregelen (MR, bijlage I, punt 2 t/m 6) gelden. Verder wordt nagegaan of de machine genoemd wordt in de bijlage IV van de richtlijn (categorieën machines waarvoor één van de in artikel 12, 3 en 4, bedoelde procedures moet worden gevolgd). Checklist gebaseerd op de Norm en de Machinerichtlijn Identificatie van gevaren Alle (latente) gevaren, gevaarlijke situaties en gevaarlijke gebeurtenissen die met een machine in verband kunnen worden gebracht, moeten worden geïdentificeerd (12100: 5.4 en bijlage B). Er zijn verschillende methoden beschikbaar voor de systematische analyse van (latente) gevaren. In deze rapportage wordt gebruikt gemaakt van een checklist gebaseerd op de eerder genoemde norm. Het doel van de checklist is om beeld te krijgen van de mogelijke gevaren en daarnaast om de checklist machinerichtlijn te reduceren tot die punten die van belang zijn. Hiervoor is alleen een opsomming gemaakt van alle mogelijke gevaren. De visuele methodiek van de norm (zie afb.) is buiten beschouwing gelaten omdat die naar ons idee geen echte toegevoegde waarde heeft. De tweede checklist is de checklist Gevaren (zie afb.). Hier wordt Checklist gevaren geïnventariseerd welke soorten gevaren zich bij deze machine kunnen voordoen. Op basis van het al of niet aanvinken daarvan worden vragen in de derde checklist Checklist en MR 2006/42/EG wel/niet weergegeven. Checklist Machinerichtlijn + ISO De derde checklist van deze rapportage is gebaseerd op de en de Machinerichtlijn 2006/42/EG. Hierin wordt aangegeven of de genoemde punten uit de norm/richtlijn OK, NOK of NVT zijn. In geval van afwijking of als er een aandachtspunt is, wordt dat hier kort vermeld met verwijzing naar de beschrijving van het derde hoofdstuk. Deze checklist bevat een opsomming van allerlei mogelijke gevaren. Als de machine op alle punten van de checklist positief scoort, wordt aangenomen dat de machine voldoet aan alle fundamentele veiligheids- en gezondheidseisen van de Machinerichtlijn. Het voldoen aan de in de checklist genoemde eisen wordt mede bepaald door het voldoen aan de van toepassing zijn de geharmoniseerde Europese normen. Door te voldoen aan geharmoniseerde Europese normen bestaat het 'vermoeden van overeenstemming' met de betreffende eis van de richtlijn. In de checklist staan deze normen vermeld in de tweede kolom. Indien niet voldaan kan worden aan de norm, is er meestal een risico-inschatting nodig. Visuele weergave gevaren 24

6 T Een beoordelaar zal, wanneer hij/zij bij een machine staat, zich constant moeten afvragen: welke gevaren kunnen optreden? Daarvoor is het nodig dat de beoordelaar kennis heeft van gevaren, en met name de specifieke gevaren die bij het soort machine en de gebruikte componenten kunnen optreden. Daarom is het vooraf invullen van de lijst met gevaren belangrijk. De beoordelaar wordt door die lijst geholpen om bewust te zijn van alle mogelijke voorkomende gevaren. De zogenaamde C-normen, veiligheidsnormen speciaal voor bepaalde groepen machines, geven vaak goed aan welke specifieke gevaren bij een bepaalde groep machines bestaat. Voordat een beoordelaar de machine gaat beoordelen, zal hij/zij zich op de hoogte moeten stellen van de algemene gevaren en van de machinespecifieke gevaren. Met deze kennis in zijn achterhoofd zal hij, wanneer hij klaar is met het invullen van de checklist gebaseerd op de Machinerichtlijn, zich nogmaals moeten afvragen: "Zijn er wellicht andere gevaren die nog niet zijn genoemd?" Risico-inschatting De norm 12100:2010 stelt dat het risico (van het beschouwde gevaar) een functie is van de mogelijke schade en de kans dat de schade optreedt. De kans dat de schade optreedt is op zijn beurt een functie van drie factoren: de frequentie en duur van de blootstelling; de kans dat de gevaarlijke gebeurtenis optreedt; de mogelijkheid om de schade te vermijden of te beperken. In de afbeelding Risico - Omvang - Kans op Schade wordt het verband tussen risico en risicofactoren schematisch weergegeven: Daar waar de machine afwijkt van de eisen van de Machinerichtlijn en de van toepassing zijn geharmoniseerde Europese normen, zal men moeten kunnen aantonen dat er minstens even veilig gewerkt kan worden. Dit houdt in dat men van deze knelpunten een risico-inschatting maakt. Gezond verstand Als laatste moet vermeld worden het gebruik van gezond verstand. Gezond verstand gebruiken bij de identificatie van gevaren is van groot belang. De beoordelaar zal realistisch naar de machine moeten kijken en niet alleen stil moeten blijven staan bij normen en details, maar ook het grote geheel in de gaten houden en de gevaren die daarbij kunnen ontstaan. In het zoeken naar verborgen gevaren mag hij de duidelijk zichtbare niet over het hoofd zien! 'Gezond, nuchter verstand' is ook bij de risicoinschatting (zie volgende paragraaf) van belang. Na de cijfermatige toekenning van een risicowaarde zal de beoordelaar zich telkens moeten afvragen: Klopt dit wel met de realiteit? Risico - Omvang - Kans op schade (vlg. de 12100) Factoren inschatten grootte risico Factoren voor het inschatten van de grootte van een risico zijn: 1. Grootte/omvang van de schade/letsel bij een gevaarlijke gebeurtenis. Aspecten zijn: a. de ernst van de verwonding/schade aan gezondheid: licht, zwaar of dodelijk Versiedatum:

7 herstelbare of niet herstelbare verwonding b. meerdere doden, ramp, catastrofe 2. De kans/de waarschijnlijkheid dat de gevaarlijke gebeurtenis optreedt. Aspecten zijn: a. De noodzakelijkheid van de toegang tot de gevaarlijke zone b. De aard van de toegang c. De verblijftijd d. Het aantal personen dat toegang heeft maar ook: e. De technische en menselijke (on)mogelijkheden f. Betrouwbaarheid g. Historische gegevens over schade aan gezondheid h. Vergelijking van risico s i. Ongevallen historie (indien voorhanden) en verder nog: j. De wisselwerking tussen persoon en machine of tussen personen onderling k. Stress gerelateerde belasting, vermoeidheid l. Ergonomie m. Risicobewustzijn 3. De duur/frequentie van de blootstelling. Aspecten zijn: a. Voortdurend b. Tijdens werkuren c. Af en toe d. Enkele keren per jaar -> zeer zelden maar ook rekening houden met: e. alle bedrijfstoestanden (modi): noodzaak tot toegang buiten het normale gebruik om (afstellen, schoonmaken, onderhoud); f. taken waarbij beschermende maatregelen buiten werking zijn gesteld. 4. De mogelijkheden om de schade te vermijden/ beperken. Aspecten zijn: a. De aard van de persoon die blootgesteld wordt. b. De snelheid waarmee een gevaarlijk situatie tot schade kan leiden: langzaam, snel of plotseling. c. Is men zich bewust van een mogelijk gevaarlijke situatie: informatie, waarneming, waarschuwingssignalen d. Het vermogen van de persoon om schade te vermijden/te beperken: reflex, behendigheid, ontsnappen. e. Praktische ervaring/kennis (opleidingsaspect) Risicograaf Het hulpmiddel bij de risico-inschatting is de risicograaf. In een van de bijlagen is de gehanteerde risicograaf afgebeeld. In de risicograaf krijgt elke risicofactor een bepaalde getalwaarde, waarna een risicowaarde kan worden bepaald, zodat uiteindelijk geconcludeerd kan worden of het risico acceptabel is of dat er actie moet worden ondernomen. De risicograaf is slechts een instrument om meer grip te krijgen op het vaststellen van de grootte van het risico. Deskundigheid bij het invullen is echter een vereiste. Tevens een gezonde kritische houding bij de gevonden waarde, aangezien subjectiviteit een rol speelt. Belangrijk bij de risico-inschatting is ook om na te gaan of de juiste volgorde van gevaarvermindering is aangehouden. Deze is in par 5.1 als volgt omschreven: Risicobeoordeling bestaat uit: een risicoanalyse die bestaat uit: de bepaling van de grenzen van de machine (zie 5.3), de identificatie van gevaren (5.4 en bijlage B), en een risico-inschatting (zie 5.5), en een risico-evaluatie (zie 5.6). De risicoanalyse geeft informatie die nodig is bij risico-evaluatie, die op haar beurt de mogelijkheid verschaft om te beoordelen of al dan niet een risicoreductie is vereist. Deze beoordelingen moeten worden ondersteund door een kwalitatieve of, waar van toepassing, een kwantitatieve inschatting van het risico dat samenhangt met de gevaren die aan de machine zijn verbonden. Hier komt de eerder genoemde dwingende volgorde naar voren bij het veilig maken van machines: eerst de risico's inschatten, dan op grond daarvan het ontwerp van de machine zo veilig mogelijk maken, vervolgens (indien nodig) beveiligingen toepassen, en (indien nog steeds nodig) waarschuwingen en voorschriften plaatsen (zie Volgorde maatregelen, blz 20). 26

8 T Als voorbeeld nog het volgende: Een machine waarbij uit het oogpunt van kostenbesparing beveiligingen worden weggelaten, zal niet voldoende veilig worden door het plaatsen van allerlei waarschuwingen. Eerst moeten de benodigde beveiligingen worden geplaatst, en als dan nog steeds waarschuwingen nodig zijn voor een veilig gebruik, ook nog pictogrammen e.d. Risico-inschatting vlg en de inschatting vlg. Fine & Kinney In de norm wordt het risico gezien als een functie van 4 factoren (zie hoofdstuk - Risico-inschatting op pagina -25). In de methodiek van Fine & Kinney wordt het risico gezien als een functie van 3 factoren, de mogelijkheid tot gevaarafwending (schade vermijden/beperken) wordt niet apart benoemt en zal daar meegenomen moeten worden in de inschatting van de waarschijnlijkheid. In de norm worden wel de te beschouwen aspecten genoemd waarmee rekening moet worden gehouden, maar een getalsmatige waardering wordt er niet gegeven. In de risicograaf van Fine & Kinney is deze wel gegeven en hiermee kan dus wel daadwerkelijk een inschatting van het risico gemaakt worden, op basis waarvan de evaluatie kan plaatsvinden. Door wordt dit risicomodel gehanteerd; met de in 7.2 en 7.3 van de norm genoemde aspecten waarmee rekening moet worden gehouden wordt een inschatting gemaakt van de 3 factoren die het risico bepalen. Risico-evaluatie Na de eerste risico-inschatting en het toekennen van de getalswaarde van het risico met behulp van de risicograaf, moet een risico-evaluatie worden uitgevoerd om te bepalen of een risicoverlaging is vereist en of dat een voldoende veiligheidsniveau bereikt wordt. Indien verdere risicoverlaging wordt vereist, moeten geschikte veiligheidsmaatregelen worden gekozen, en toegepast, en de procedure voor de risicobeoordeling worden herhaald (12100, 5.6). Risico-evaluatie omvat dus de volgende stappen: Beoordelen of de bij de knelpunten gevonden risico's aanvaardbaar zijn of niet. Als blijkt dat een risico onaanvaardbaar groot is, worden veiligheidsmaatregelen voorgesteld. Dan volgt een tweede risico-inschatting om te bepalen of het risico door deze veiligheidsmaatregelen voldoende wordt verlaagd. Stappenplan voor de risicobeoordeling Alle hiervoor genoemde aspecten van de risicobeoordeling worden als volgt in een stappenplan uitgevoerd (zie afb. 2). In de beschrijving hiervoor is e.e.a. samengevat toegelicht: Versiedatum:

9 Fig. 2: Stappenplan Risicobeoordeling 28