het Israëlisch-Palestijns conflict

Transcriptie

1 Commentaar Het Israëlisch-Palestijns conflict FRED GRÜNFELD* Het is de afgelopen jaren niet gelukt het Israëlisch-Palestijns conflict op te lossen en beheersing van dat conflict lijkt steeds lastiger te worden. De tweede Intifada startte op 29 september 2000 met het bestijgen van de Tempelberg door oppositieleider Sharon. Dat was het begin, niet de aanleiding of zelfs de oorzaak van de huidige onlusten; evenmin als dat het geval was met het auto-ongeluk op 8 december 1987, dat louter de start en niet de aanleiding of de oorzaak vormde van de eerste, tot 1995 voortdurende Intifada. De eerste Intifada zorgde er overigens wel voor dat het Israëlisch-Palestijns conflict weer op de politieke agenda kwam en dat Israël er voor koos om met de PLO in Tunis onder leiding van Arafat te gaan onderhandelen, wat weer tot enkele belangrijke deelakkoorden tussen Israël en de Palestijnse Autoriteit leidde. De belangrijkste tastbare resultaten van de tweede Intifada gedurende de afgelopen acht maanden zijn tot nu toe echter slechts de meer dan 550 dodelijke slachtoffers, waarvan aan Palestijnse zijde 450 doden naast ruim gewonden. Ook leidde de Intifada ertoe dat Sharon het premierschap veroverde. Met deze dodenaantallen is het conflict een low-intensity conflict geworden dat hard op weg is naar een highintensity conflict (met meer dan duizend doden per jaar), terwijl het conflict het afgelopen jaar nog slechts als violent political conflict (met minder dan honderd doden op jaarbasis) op de PIOOM-wereldkaart van conflicten en mensenrechtenschendingen stond. Escalatie, verheviging van het geweld is het sleutelwoord geworden. Deze wordt dagelijks beschreven en in beelden getoond. De analyse daarvan heeft echter veelal het karakter van uitspraken die vaak heel aannemelijk lijken, maar eigenlijk ook net zo goed kunnen worden verworpen, afhankelijk van het voorbeeld dat men aandraagt. Zo kan men de volgende one-liners horen: Eerst dient het vertrouwen te worden hersteld * dr F. Grünfeld is als universitair hoofddocent in de Leer der Internationale Betrekkingen en het Recht der Internationale Organisaties verbonden aan de capaciteitsgroep Internationaal en Europees Recht en aan het Maastricht Centrum voor de Rechten van de Mens van de Universiteit van Maastricht. VREDE EN VEILIGHEID 30 (2001) 2

2 152 Fred Grünfeld door beëindiging van geweld, alvorens er kan worden gepraat, of precies het omgekeerde. Een andere is: De tijd werkt in het voordeel van (de ene partij of juist de andere). Alleen afsluiting van de Palestijnse gebieden leidt tot meer veiligheid voor Israël, of juist niet omdat daarmee het wantrouwen toeneemt en de economische verslechtering tot radicalisering leidt. Ten slotte is er de vraag of Arafat nu wel of niet te vertrouwen is. Elk van deze stellige stellingnames werkt door in het voorgestane beleid, doordat de binnenkomende informatie wordt gefilterd teneinde aan de juistheid ervan te kunnen vasthouden. Een andere visie is: Door samenwerking kan vertrouwen ontstaan, en dit zal vervolgens ook worden versterkt op andere gebieden waar dan weer tot verdere samenwerking kan worden overgegaan. Deze functionalistische benadering werd met enig succes gevolgd in de vorm van de open-bruggenpolitiek over de Jordaan en vervolgens met het toestaan van Palestijnse export. Dialooggroepen ontstonden en ook op cultureel terrein breidde de samenwerking tussen Israëli s en Palestijnen zich uit. In Israël werd dit op samenwerking gebaseerd beleid onder meer aangehangen door Peres. Hij blijft deze opvatting uitdragen, maar het valt moeilijk in te zien hoe lang hij dit nog kan verenigen met zijn huidige lidmaatschap van het kabinet- Sharon. Naast de meer idealistische, op de voordelen van coöperatie gebaseerde opvatting, is er de meer realistische opvatting die slechts mikt op coëxistentie waarbij het handelen net als bij de realistische stroming in de internationale betrekkingen vooral vanuit het veiligheidsdenken wordt bepaald. Deze sceptischer opvatting van Rabin en Barak ziet in een vreedzame coexistentie tussen de beide groepen het best bereikbare resultaat. Zo stelde Rabin ten tijde van de Osloakkoorden in januari 1995: Het conflict gaat tussen twee volkeren die over hetzelfde gebied strijden. Een kans voor een oplossing ligt in een scheiding van de staat Israël en een Palestijnse entiteit. Ik wil niet terugkeren naar de staakt-het-vuren-grenzen van voor Maar ik wil evenmin de gebieden met hun bevolking annexeren en daarmee de staat Israël in een binationale staat veranderen. Omdat ik meer veiligheid wens dan voor 1967 het geval was, moet de Jordaan onze veiligheidsgrens worden. We moeten de cyclus van wederzijdse afhankelijkheid breken, zoals onze afhankelijkheid van Palestijnse arbeid en de Palestijnse afhankelijkheid van Israëlische banen. Op den duur moeten we komen tot een fysieke scheiding van enerzijds Israëli s inclusief de Israëlische Arabieren en anderzijds Palestijnen. Aan het begin van de tweede Intifada werd deze opvatting ook naar voren gebracht door de Israëlische hoogleraar politicologie Avineri. Onder de kop Zet een hek tussen Israël en Palestijns gebied stelde hij voor dat Israël zich eenzijdig terugtrekt uit de meeste door Palestijnen bewoonde gebieden op de Westoever. De Palestijnse staat

3 Commentaar 153 moet met een duidelijk afgebakende grens van Israël worden gescheiden. Een goed hek, aldus Avineri, is nog geen garantie voor goed nabuurschap, maar het kan wel verhinderen dat de buren elkaar voortdurend naar het leven staan. Avineri stelt hiermee dat Israël op eigen houtje en eenzijdig datgene moet gaan doen wat Barak in Camp David heeft aangeboden en Arafat toen heeft afgeslagen. Het is van belang deze uitgangspunten en voorstellen voor zover zij bekend zijn nog eens naar voren te brengen, al vormen ze niet de grondslag voor het beleid van de huidige Israëlische regering. In een toespraak in januari 2001 bracht president Clinton het raamwerk uit Camp David naar voren. Dat hield in: Erkenning van een Palestijnse staat met Jeruzalem als gedeelde hoofdstad. Deze Palestijnse staat zou over 95 procent van de huidige Westoever en over 100 procent van het Gaza-gebied gaan beschikken. Met enige landruil van één à drie procent is het dan mogelijk dat tachtig procent van de kolonisten blijven wonen in door Israël te annexeren gebied. De veiligheidsgaranties betreffen een internationale aanwezigheid en toezicht op Israëlische troepen die daar nog drie jaar kunnen blijven met behoud van early warning-stations, terwijl de Palestijnse staat als een gedemilitariseerde staat wordt beschouwd. In het oude ommuurde deel van Jeruzalem wordt volgens het plan de soevereiniteit gedeeld, waarbij de Armeense en joodse wijk met de klaagmuur mogelijk in Israëlische handen komen, terwijl de Arabische en christelijke wijk met de Tempelberg aan de Palestijnen wordt toegewezen. De Palestijnen krijgen geen recht op terugkeer naar Israël; Israël zou zelf kunnen bepalen op welke voorwaarden Palestijnen tot Israël worden toegelaten. Ook is over financiële compensatieregelingen gesproken. Voor Barak vormde dit een basis voor verdere onderhandelingen, terwijl Arafat het plan afwees en bijvoorbeeld op het recht op terugkeer voor de vluchtelingen bleef insisteren. Dat is anathema voor Israël, want het ondergraaft de basis van de joodse staat. De doorbraak in het Israëlisch-Palestijns conflict met de Oslo-akkoorden werd destijds mede mogelijk doordat Israëlische leiders tot het inzicht waren gekomen dat met de Palestijnse leiders op de Westelijke Jordaanoever geen overeenkomst kon worden bereikt zolang men de PLO-leiding uit Tunis uitsloot. De PLO als legitieme vertegenwoordiger van de Palestijnen had het vertrouwen van de leiders in de bezette gebieden en aan hen werd beslissingsbevoegdheid toegekend. Voor Israël was het een bittere pil om met deze in hun ogen verboden organisatie in zee te gaan. Deze wending in het beleid onder Rabin en Peres kan echter als het resultaat van rationele besluitvorming worden gezien. Het vertrouwen in het beleid van Arafat in Palestijnse kring is nu tanende, en hij wordt steeds meer de gevangene van degenen met radi-

4 154 Fred Grünfeld calere ideeën. Medewerking aan de uitbouw van de tot dusverre bereikte akkoorden wordt in Palestijnse kring hoe langer hoe meer als verdacht beschouwd. De Israëli s versterken dat beeld overigens alleen maar met hun aanvallen op Arafats lijfwachten en politieagenten van de Palestijnse Autoriteit. Het meest populair in eigen kring was Arafat toen hij in de zomer van 2000 in Camp David de plannen tot een overeenkomst afwees. Israël en de Verenigde Staten gaven hem de schuld van het mislukken van de onderhandelingen, en dat bevorderde alleen maar de steun voor Arafat onder de Palestijnse bevolking, die hem bij terugkeer als een held verwelkomde. Met het stellen van niet haalbare voorwaarden zoals volledige erkenning van het recht op terugkeer van Palestijnen en de soevereiniteit over geheel Jeruzalem werd elk compromis uitgesloten. Nu wordt Arafats gezag echter aan alle kanten in snel tempo uitgehold. De Palestijnse Autoriteit wordt door Israël en door de eigen bevolking nauwelijks meer gezien als een geloofwaardige en betrouwbare partner. Deze uitholling van Arafats gezag maakt zelfs een oplossing in de richting van een twee-statenoplossing steeds moeilijker. Je zou bijna kunnen stellen dat nog voordat de Palestijnse staat is ontstaan, deze al is verworden tot een failing state. De Israëli s vallen al gebieden binnen als Jenin, Tulkarem, Nablus, Ramallah en de Gazastrook, de zogenoemde A-gebieden die volgens het interim akkoord uit 1995 onder de volledige soevereiniteit van de Palestijnse autoriteit vallen. Aan de andere kant voeren Hamas en Jihad vanuit de bezette gebieden allerlei terroristische aanvallen uit, waar de Israëli s vervolgens Arafat voor verantwoordelijk stellen. Dit leidt tot een uitzichtloze weg. Opvallend is dat Arafat wel de hand boven het hoofd wordt gehouden door West-Europa en, zij het in mindere mate, de Amerikanen. Illustratief voor deze houding is de reactie van minister Van Aartsen bij diens terugkeer uit het Midden-Oosten, toen hij in een brief van 11 mei 2001 aan de Kamer stelde: aan Palestijnse zijde wordt het geweld in stand gehouden door georganiseerde elementen, waarbij islamitische organisaties en andere radicale groeperingen steeds meer terrein winnen op de Palestijnse Autoriteit van president Arafat. Indien zich niet op korte termijn een verandering ten goede voordoet is de kans groot dat Arafat geen andere uitweg ziet dan te proberen het voortouw op dit gebied van de radicale oppositie over te nemen. De gevolgen van een dergelijke ontwikkeling kunnen slechts dramatisch zijn. In de huidige situatie zijn er voor Israël in principe drie mogelijkheden. De eerste is: stopzetting van alle onderhandelingen tussen Israel en de Palestijnen. Een tweede mogelijkheid is het aanknopen van contacten met een alternatieve leiding binnen de PLO, waarbij Arafat terzijde wordt geschoven. Deze optie gaat van twee veronderstel-

5 Commentaar 155 lingen uit. De eerste is dat de alternatieve PLO-leiding gematigder zal zijn, waarmee eerder een akkoord kan worden bereikt dan met de huidige. De tweede veronderstelling is dat er een alternatief binnen de PLO kan worden gecreëerd. Een negeren of terzijde schuiven van Arafat, zeker als dat op directe of indirecte wijze door Israël geschiedt, lijkt op grond van de ervaringen tijdens de eerste Intifada weinig kans op succes te hebben. Dan is er nog een derde mogelijkheid waarbij ik de lessen van de eerste Intifada doortrek naar de huidige situatie. Met deze derde optie duid ik opnieuw op een radicale koerswijziging die daarin bestaat dat men ook contacten aanknoopt met extremere groeperingen als Hamas. Er wordt echter steeds beweerd dat, gezien de uitgangspunten van Hamas, elk alternatief voor Israël veel slechter zal zijn, en dat zijn voortbestaan daarmee op het spel komt. Dat mag wel zo wezen, maar het voortduren van de huidige impasse lijdt tot een ontwikkeling waarin de denkbeelden van Hamas toch al de boventoon kunnen gaan voeren. Er is bovendien het voorbeeld van de PLO die in Israëlische ogen tot 1993 ook een verboden organisatie was, waarmee elk contact op straffe van gevangenisstraf onmogelijk werd gemaakt. Nog voordat een Palestijnse staat is ontstaan, is het al een gebrekkig gezag geworden dat op enkele essentiële staatstaken tekortschiet. Ook dat is geen positief vooruitzicht. De twee opties die ik hier naar voren heb gebracht te weten Israëlische unilaterale terugtrekking dan wel het ook in contact treden met de meer extremistische Palestijnse leiders van Hamas kunnen uiteindelijk tot een zelfde resultaat leiden. Dat zal hoe dan ook mager zijn. De uitkomst zal nog steeds een Palestijnse staat zijn, naast en niet in plaats van Israël. Er zal geen vrede zijn, terwijl de veiligheid en stabiliteit in de regio nog lange tijd zorgelijk zullen blijven. Niets doen lijkt daar echter eveneens toe te zullen leiden, terwijl een terugkeer naar werkelijke onderhandelingen, zoals een jaar geleden nog mogelijk was, in de huidige politieke verhoudingen in zowel de Verenigde Staten, in Israel als bij de Palestijnse Autoriteit uitgesloten lijkt te zijn. Het geschikte moment is gepasseerd en het wachten op een terugkeer naar weer zo n geschikt moment zou wel eens lang kunnen duren.