Poëzie gaat vaak over zichzelf. Dit kan op meer of minder expliciete wijze het geval

Transcriptie

1 SAMENVATTING Poëzie gaat vaak over zichzelf. Dit kan op meer of minder expliciete wijze het geval zijn, maar het komt ook voor dat de poëticale dimensie van een gedicht zich op geheel impliciete wijze als het ware achter de poëzie zelf bevindt. Bij het oproepen van deze impliciete betekenislaag, waarvoor men doorgaans de term metapoëtisch gebruikt, is een belangrijke rol weggelegd voor poëticale metaforen. Deze kunnen zo n uitgebreide subtekst creëren dat men van een metapoëtische allegorie zou kunnen spreken. In dit proefschrift heb ik beargumenteerd dat de mythe van Hylas en Hercules door verscheidene dichters uit de klassieke oudheid werd gebruikt om hun respectievelijke poëticale ideeën allegorisch tot uitdrukking te brengen. Hoewel de betreffende dichters de mythe in verschillende genres hebben geschreven (epos, bucoliek, elegie), hebben de door middel van de mythe uitgedrukte ideeën gemeen dat ze Callimacheïsch zijn. De dichters bieden een alternatief voor de lange en uitgemolken heroïsch-epische traditie zoals gesymboliseerd door Hercules en associëren zichzelf en hun poëzie daarentegen met de jonge Hylas, de adoptiefzoon en pupil maar ook geliefde van Hercules, die uiteindelijk zijn eigen weg zal gaan. Ondanks de globale overeenkomsten zijn de Callimacheïsche posities die worden ingenomen echter zeer verschillend. Apollonius Rhodius (hoofdstuk 1) De oorsprong van het metapoëtische gebruik van de Hylas-mythe is te vinden in de Hellenistische tijd van Callimachus en zijn tijdgenoten Apollonius Rhodius en Theocritus. In het eerste hoofdstuk heb ik beargumenteerd dat Apollonius Hylas en Hercules heeft ingezet om zijn eigen epos te karakteriseren. In een episode die op het eerste gezicht een mini-ilias lijkt, neemt Apollonius een Callimacheïsche positie in ten opzichte van Homerisch, heroïsch epos door Hercules, de archetypische held, achter

2 te laten; hij is te zwaar, zowel voor de Argo als voor het epos. Tegelijkertijd symboliseert Hylas overstap van de pederastische, Homerische relatie met Hercules naar zijn huwelijk met de nimf Apollonius emancipatie als dichter. Door zichzelf met Hylas te associëren vindt Apollonius zijn eigen, Callimacheïsche weg met betrekking tot zijn grote epische voorganger. Het symbolische belang van Hylas huwelijk met de nimf wordt onderstreept doordat het de vereniging van Jason en Medea voorafschaduwt. De protagonist van de Argonautica beschikt dan wel niet over de heroïsche kwaliteiten van zijn Homerische modellen, door middel van zijn aantrekkelijkheid verzekert hij zich wel van de hulp van Medea, die hem in staat stelt zijn epische missie te vervullen en toch een succesvolle held te zijn. Het is echter pas na het eerste boek van het epos, wanneer de Homerische Hercules het epos heeft verlaten, dat Jason is staat is zijn alternatieve heldhaftigheid ten toon te spreiden. Jason s verhouding tot de traditioneel epische Hercules kan dus Callimacheïsch worden genoemd en hetzelfde geldt voor de manier waarop Apollonius protagonist zich verhoudt tot zijn Homerische modellen. Net als Hylas kan Jason worden gezien als een mise en abyme van de dichter van de Argonautica, die zijn epos in de Homerische traditie heeft geplaatst maar tegelijkertijd een Callimacheïsche manier heeft gevonden om zich hiervan af te zetten. Theocritus (hoofdstuk 2) De bucolische dichter Theocritus is een andere weg ingeslagen, waarbij hij reageert op zijn epische tijdgenoot Apollonius, zoals ik heb betoogd in hoofdstuk 2. Hoewel Hercules opnieuw de epen van Homerus oproept, krijgt Hylas nu een andere Callimacheïsche rol toebedeeld. In zijn meta-bucolische Idyllen 1 en 7 karakteriseert Theocritus zijn bucolische poëzie als Callimacheïsch in verhouding tot Homerus epische poëzie. Hoewel Homerus duidelijk een model is, keert Theocritus diens poëzie echter als het ware binnenstebuiten door zich te concentreren op minder heroïsche passages, zoals de herders die op Achilles schild in de Ilias zijn afgebeeld. In diezelfde Homerische beschrijving maakt een jongen zijn opwachting die een lied 258

3 zingt met een verfijnde stem (λεπταλέῃ φωνῇ, Il ). Deze jongen werd een model voor Callimachus poëtische persona in de Aetia-proloog, die beweerde poëzie te schrijven als een kind (παῖς, Aet. 1.6 Pf.) en zijn Muze slank te houden (λεπταλέην, Aet. fr Pf.). Op vergelijkbare wijze heeft Theocritus Homerus jongen in de paradigmatische bucolische dichter veranderd in zijn bucolische equivalent van het Schild, de beschrijving van de afbeeldingen op een rijk versierde drinkbeker in Idylle 1. Wanneer Hylas in Idylle 13 schijnbaar verandert in een echo wordt ook deze jongen die een Callimacheïsch geluid produceert en Homerus poëzie echoot een paradigmatische Callimacheïsche dichter. De echo heeft echter ook bucolische associaties, aangezien het fenomeen de harmonie tussen bucolische poëzie en het geluid van de natuur lijkt te symboliseren die van essentieel belang is voor Theocritus poëzie. Net als de jongen op de drinkbeker is Hylas een symbool voor de bucolische dichter, een interpretatie die wordt versterkt door de parallellen tussen Hylas en Daphnis, de archetypische bucolische dichter. Hylas roept in feite Theocritus zelf op, wiens episch-bucolische poëzie, geschreven in hexameters en geïnspireerd door Homerus, uiteindelijk een zwakke echo (ἀραιή φωνά, Id ) van Homerische epiek blijkt te zijn. In Idylle 13 lijkt Theocritus de oorsprong en ontwikkeling van zijn bucolische poëzie te beschrijven, zoals gesymboliseerd door de geleidelijke emancipatie en transformatie van Hylas. In dit opzicht lijkt Theocritus metapoëtische zet op die Apollonius, maar de metapoëtische dimensie van het landschap waarin Theocritus Hylas verdwijnt markeert het verschil met Apollonius. Na de eerste helft van de Argonautica, die de heenreis beslaat, te hebben samengevat in één zin (16-24), herstart Theocritus het verhaal en geeft hij zijn eigen, bucolische versie van het epos, dat alleen uit de Hylas episode bestaat. Het landschap waar de Argonauten landen wordt uitgebreid beschreven in termen die de poëzie van Hesiodus oproepen, de dichter die Callimachus voorzag van een model voor zijn Aetia en met wie Theocritus zijn bucolische poëzie associeerde in Idyllen 1 en 7. Waar Hylas zijn naam afgeleid van ὕλη, hout eer aandoet door onderdeel van het landschap te worden, is de heroïsche Hercules totaal niet op zijn plaats in deze 259

4 Callimacheïsche, bucolische wereld, die voortdurend de landschappen uit Theocritus bucolische gedichten evoceert. Wanneer de held onmiddellijk na Hylas verdwijning zijn knuppel en boog pakt voor zijn gebruikelijke epische gevecht, realiseert hij zich niet dat zijn wapens nutteloos zijn in deze situatie. Hoe slecht Hercules op zijn plaats is in Theocritus bucolische poëzie wordt pijnlijk duidelijk wanneer de held tijdens zijn zoektocht wordt gewond door onbetreden doornen (ἀτρίπτοισιν ἀκάνθαις, 64), die zowel Theocritus meta-bucolische locus amoenus aan het eind van Idylle 7 als Callimachus poëtica (κελεύθους ἀτρίπτους, Aet. fr Pf.) oproepen. Hoewel de wegen die Apollonius en Theocritus zijn ingeslagen dus beide op hun eigen manier onbetreden zijn, verschillen ze ook wezenlijk van elkaar. Propertius (hoofdstuk 3) Idylle 13 van Theocritus heeft duidelijk tot voorbeeld gediend voor Propertius Hylas gedicht, het onderwerp van hoofdstuk 3. Niet allen heeft elegie 1.20 het format van Idylle 13 in beide gedichten is het verhaal van Hylas and Hercules aan een adressaat gericht Propertius zinspeelt ook specifiek op het hellenistische gedicht. Net als Theocritus vat hij bijvoorbeeld de eerste helft van Apollonius epos samen in één zin (17-22). Het landschap van Mysië wordt echter ook erg bucolisch door allusies naar de Romeinse Theocritus, Vergilius. Propertius breidt de metapoëtische allegorie van zijn hellenistische voorganger zelfs uit. Waar Theocritus bron slechts bij implicatie Callimacheïsch was, alludeert Propertius duidelijk op Callimachus beroemde poëtologische water-metaforen: zijn bron produceert Callimacheïsch water. Ondanks de bucolische elementen is het gedicht echter in essentie elegisch. Als de traditionele praeceptor amoris uit de Romeinse liefdeselegie vertelt Propertius het verhaal van Hylas en Hercules als waarschuwing voor een zekere Gallus, die duidelijk de elegiedichter Cornelius Gallus oproept. Gallus moet zijn eigen Hylas, die hij blijkbaar aan nimfen heeft toevertrouwd, in de gaten houden. Door een etymologisch spel met Hylas naam afgeleid van ὕλη, (poetisch) materiaal en door de benaming 260

5 van de nimfen als Hamadryades, die Vergilius bucolische poëzie oproepen, waarschuwt Propertius Gallus om zijn elegische poëzie, zijn Amores, te beschermen, die hij heeft toevertrouwd aan Vergilius Eclogae. Propertius allusies naar Eclogae 2 en 10 maken duidelijk wat wordt bedoeld. Door middel van een intertekstueel spel met Gallus Amores heeft Vergilius namelijk in deze gedichten het elegische geïncorporeerd in het bucolische om zo de superioriteit van zijn eigen, bucolische poëzie aan te tonen. Propertius Hylas-verhaal is een metapoëtische allegorie, die beschrijft wat Vergilius met Gallus poëzie heeft gedaan. Door te laten zien wat er met Gallus poëzie is gebeurd heeft Propertius echter de bucolische Hylas van Theocritus veranderd in een elegisch symbool. Aangezien Vergilius, in navolging van Theocritus, in Ecloga 6 zijn Hylas en diens echo met de oorsprong van zijn eigen bucolische poëzie in verband had gebracht, overtreft Propertius Gallus door te doen waartoe zijn elegische voorganger niet in staat was: Vergilius poëzie incorporeren en overtreffen. In het bijzonder ontmythologiseert Propertius Vergilius echo door deze niet met Hylas te associëren. In plaats van de bucolische harmonie tussen mens en natuur symboliseert Propertius echo de elegische afwezigheid van de geliefde. Tegelijkertijd wordt de epische Hercules in een elegische minnaar veranderd. Propertius overtreft zo niet alleen Vergilius en Gallus maar ook Theocritus, wiens Hylas slechts een epische held in een bucolisch landschap was: Propertius heeft zowel Hylas als Hercules elegisch gemaakt. Valerius Flaccus (hoofdstuk 4) Valerius Flaccus versie van de mythe kan worden gezien als de climax in de reeks, omdat hij de metapoëtische statements van de eerdere gedichten heeft gecombineerd, maar desondanks zijn eigen poëticale opvattingen heeft weten uit te drukken. In een episode die is opgezet als een mini-aeneis, onder regie van Juno, die het net als in Vergilius epos op de held (in dit geval Hercules) gemunt heeft, wordt Hylas aanvankelijk als een potentieel epische held neergezet, door middel van allusies naar boek 7 van de Aeneis. Wanneer Ascanius daar Silvia s hert neerschiet, 261

6 breekt er een epische oorlog in Latium uit die een einde maakt aan de bucolische en elegische wereld die Latium was. Wanneer Hylas een hert achtervolgt in Valerius Argonautica, lijkt hij aanvankelijk sterk op Ascanius, maar anders dan zijn epische voorganger slaagt Hylas er niet in het dier te raken. Bovendien wordt Hylas aanvankelijk epische jacht door Valerius suggestieve gebruik van gebruik gaandeweg veranderd in een erotische, elegische jacht, culminerend in Hylas vereniging met de nimf Dryope, die de potentieel epische jongen elegisch maakt. Dit heeft tot gevolg dat, net als in Propertius 1.20, Hercules verandert in een elegische minnaar, waarbij de echo zijn eenzaamheid symboliseert. Tegelijkertijd wordt echter de suggestie gewekt dat Hylas Hercules wel antwoordt als een bucolische echo, aangezien deze wordt geproduceerd door de bossen (silvae) waarmee Hylas middels de etymologie van zijn naam wordt geassocieerd. Bovendien echoot Hylas echo zijn eigen bucolische antwoord in Ecloga 6. Valerius heeft dus de eerdere bucolische en elegische toe-eigeningen van de Hylas-mythe in zijn eigen versie geïncorporeerd. Maar daar blijft het niet bij. Door een potentiële Aeneis in een bucolische en elegische wereld te veranderen, keert Valerius Vergilius metapoëtische zet richting essential epic in Aeneis 7 om. De Hylas episode voorafschaduwt ook de richting die Valerius Argonautica, waarvoor de elegische liefde van Medea van cruciaal belang is, zal inslaan. Het elegisch maken van de Aeneis kan dus worden gezien als een metapoëtische statement die het hele epos betreft: Valerius Argonautica is een elegisch gemaakte Aeneis. De metapoëtische functie van de Hylas episode doet denken aan de parallelle passage in Apollonius Argonautica, die aanvankelijk een mini-ilias leek, maar uiteindelijk Apollonius Callimacheïsche positie met betrekking tot Homerus epen uitdroeg, en die evenzeer voorafschaduwde wat nog ging komen. De Romeinse Argonautica wordt echter gekarakteriseerd in relatie tot de Romeinse Homerus, Vergilius, en kan in die zin Callimacheïsch worden genoemd: Valerius volgt de Aeneis tot op zekere hoogte na, maar wijkt er ook van af door de meest heroïsche momenten in Vergilius epos elegisch te maken. 262

7 Ovidius elegische epos Metamorphosen geeft blijk van een vergelijkbare, Callimacheïsche reactie op de Aeneis, en Valerius allusies naar dit werk kunnen in dit licht worden bezien. Vooral de eenwording van Hylas en Dryope doet denken aan de samensmelting van de potentieel epische jongen Hermaphroditus en de nimf Salmacis in een episode die metapoëtisch, als mise en abyme, de hele Metamorphosen representeert: zoals Hermaphroditus, die aanvankelijk als een potentiële Aeneas wordt afgeschilderd, vrouwelijk/elegisch wordt gemaakt, zo is Ovidius Metamorphosen een elegische Aeneid. In die zin vertegenwoordigt Hermaphroditus de Metamorphosen en hij is daarmee te vergelijken met de elegisch gemaakte epische jongen Hylas, die Valerius elegische epos representeert. Hercules daarentegen roept duidelijk Aeneas en daarmee de Aeneis op en het feit dat de held uiteindelijk de Argonautica verlaat duidt erop dat het epos niet in een Aeneis zal veranderen. Vergelijkbaar met de situatie in de hellenistische Hylas-gedichten vertegenwoordigt Hylas relatie met Hercules de verhouding tussen de twee Romeinse epen. Deze symbolische relatie wordt meteen aan het begin van de Hylas episode programmatisch tot uitdrukking gebracht. Hoewel Hylas namelijk Hercules volgt vertraagt hij diens ongelijke stappen (passusque moratur iniquos, Arg ). Deze woorden, die de betekenis van passus als metrische voet activeren, roepen het verschil tussen de hexameter en pentameter van het elegische distichon op en suggereren zo dat Hylas Hercules elegisch maakt. Statius (hoofdstuk 4) In een korte passage in boek 5 van zijn Thebais (441-4) reageert Statius op Valerius Argonautica door Hylas de voetstappen van Hercules te laten volgen en veranderen (magnique sequens vestigia mutat Herculis, 441-2). Door het intertekstuele contact met de epiloog van het epos, waar de Thebaid wordt opgedragen om de voetstappen van de Aeneis van een afstand te volgen/imiteren (longe sequere et vestigia semper adora, ), krijgen Statius woorden ook een metapoëtische betekenis. Net als Valerius gebruikt Statius Hylas en Hercules om allegorisch de verhouding tussen zijn Thebais 263

8 en de Aeneis te beschrijven en de Callimacheïsche poëtische idealen uit te drukken waarvan het hele epos blijk geeft, zoals C. McNelis (2007) heeft laten zien. Dit is de enige plek in de Thebais waar Hylas en Hercules hun opwachting maken en het betreft slechts vier verzen. Hoewel de metapoëtische dimensie van de passage op zichzelf kan staan, is het de lange traditie van het metapoëtisch inzetten van de Hylas-mythe die het meest pleit voor een metapoëtische interpretatie van de betreffende verzen. Het voorbeeld van Statius laat het duidelijkst zien hoe belangrijk kennis van de hele metapoëtische traditie van de Hylas-mythe is om de individuele manifestaties volledig te begrijpen. De hellenistische en Romeinse dichters die over Hylas en Hercules schreven hebben de associaties van de twee contrasterende personages gebruikt om metapoëtische statements over hun eigen poëzie te maken. In alle gevallen wordt traditioneel, heroïsch epos verworpen, maar de manier waarop deze Callimacheïsche houding tot uitdrukking wordt gebracht verschilt per dichter. De echo, die zo n belangrijke rol speelt bij het oproepen en beschrijven van het intertekstuele contact tussen de Hylasgedichten, typeert dus de boodschappen die de gedichten uitdragen: dit zijn geen kopieën van elkaar, maar echo s. 264

9 CURRICULUM VITAE Mark Antonius Johannes Heerink werd op 25 maart 1978 in Oldenzaal geboren. In 1996 behaalde hij aan het Twents Carmellyceum te Oldenzaal zijn gymnasiumdiploma. Vervolgens studeerde hij Griekse en Latijnse Taal en Cultuur aan de Universiteit Leiden, waar hij in 2002 afstudeerde op een scriptie over Egyptische invloeden in Idylle 17 van de hellenistische dichter Theocritus. Het jaar daarop behaalde hij zijn eerstegraads lesbevoegdheid aan de lerarenopleiding van de Universiteit Leiden (ICLON). Van 2002 tot 2006 was Mark Heerink docent klassieke talen aan het St. Stanislascollege in Delft. Van 2004 tot 2009 was hij docent Latijn aan de Universiteit Leiden en tijdens het academisch jaar tevens aan de Universiteit van Amsterdam. Van 2006 tot 2009 was hij coördinator van onderzoeksschool OIKOS. In diezelfde periode werd zijn promotieonderzoek deels gefinancierd door het Institute for Cultural Disciplines van de Universiteit Leiden en in het laatste jaar volledig door een vervangingssubsidie van NWO. In 2010 was hij een semester docent Latijn aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Gedurende het academisch jaar is Mark Heerink met een stipendium van de Niels Stensen Stichting als postdoc verbonden aan de Universiteit van Cambridge. Behalve over zijn promotieonderzoek heeft hij gepubliceerd over Catullus, Ovidius, Theocritus en Daniël Heinsius. Hij presenteerde zijn onderzoek in onder meer Bologna, Cambridge, Innsbruck, Liverpool, Madrid en Washington, D.C.