Homer and Rhetoric in Byzantium: Eustathios of Thessalonike on the Composition of the Iliad B. van den Berg

Transcriptie

1 Homer and Rhetoric in Byzantium: Eustathios of Thessalonike on the Composition of the Iliad B. van den Berg

2 Homerus en retorica in Byzantium: Eustathios van Thessalonike over de compositie van de Ilias Baukje van den Berg Dit proefschrift bestudeert de retorische analyse van de Ilias door Eustathios van Thessalonike, een wijdvermaard intellectueel, leraar, en redenaar in twaalfde-eeuws Byzantium. Meer specifiek bestudeert het Eustathios analyse van de compositie van de Ilias, dat wil zeggen, de manier waarop Homerus zijn materiaal selecteert, ordent, en presenteert. Het doel is om inzicht te krijgen in het retorisch programma dat Eustathios in de Ilias leest en de retorische lessen waarin hij zijn lezer wil onderwijzen in zijn Parekbolai op de Ilias. Wat definieert volgens Eustathios de vakkundigheid van de manier waarop Homerus, de ideale redenaar, zijn werk heeft vormgegeven? Wat identificeert hij als de methoden en technieken die aan Homerus succesvolle compositie ten grondslag liggen en die door Eustathios lezer in eigen werk geïmplementeerd dienen te worden? Daarbij bestudeer ik tevens de rol die Eustathios weglegt voor de Homerische goden als effectieve middelen voor de dichter om zijn werk naar eigen believen vorm te geven. Ik neem bepaalde kernteksten die de Byzantijnen gebruikten om te denken en spreken over de compositie van retorische werken, zoals Aphthonius progymnasmata en de werken van of toegeschreven aan Hermogenes van Tarsus, als mijn uitgangspunt om Eustathios analyse binnen zijn eigen conceptuele kader te bestuderen. De resultaten van mijn analyse dragen bij aan ons begrip van de principes die ten grondslag liggen aan de vele retorische werken uit de Komneense periode, waarvan vele nog niet vanuit literair perspectief bestudeerd zijn. Het eerste hoofdstuk bestudeert het hermeneutisch programma dat Eustathios uiteenzet in het voorwoord van de Parekbolai op de Ilias. In het eerste deel van het voorwoord onderstreept Eustathios het belang van de studie van Homerus door de dichter te prijzen voor de betoverende aantrekkingskracht van zijn werk en de grote wijsheid die uit de Ilias naar voren komt. Homerus poëzie is betoverend als het gezang van Sirenen en indrukwekkend als een akoestisch wereldwonder. De dichter is als een oceaan van wijsheid waaruit alle auteurs en geleerden na hem geput hebben, en als een gastheer die zijn lezers bedient van een banket van geleerdheid. Eustathios vergelijkt zijn eigen verdiensten als exegeet met die van koks: hij heeft informatie uit veel bronnen bijeengebracht en kant-en-klaar gepresenteerd aan zijn lezer, de beginnende en gevorderde student van Homerus. Hij is als Odysseus die zijn makkers beschermt tegen de verleiding van de Sirenen en hen vervolgens de wijze lessen uit het Sirenengezang leert. Bij wijze van inhoudsopgave geeft Eustathios een opsomming van de soorten informatie die we in de Parekbolai kunnen vinden: gedachten, methoden, woorden, gnomen, historische verhalen, mythen, en talloze andere nuttige zaken. Hierbij ligt de nadruk op het nut voor de auteur die zelf retorisch proza schrijft en Homerus wil imiteren in zijn werk. In de Parekbolai wijst Eustathios er bovendien meerdere malen op dat Homerus didactische intenties heeft die grotendeels overeenkomen met zijn eigen didactisch programma. In het voorwoord zet Eustathios uiteen wat volgens hem de juiste manier is om de mythen in de Ilias te interpreteren. In zijn definitie zijn mythen fictieve verhalen die de werkelijkheid reflecteren doordat ze op plausibele wijze geschreven zijn. De lessen die we door het bestuderen van Homerus mythen kunnen leren zijn dan ook in eerste instantie retorisch: hoe een plausibele tekst te schrijven. Sommige mythen bevatten daarnaast een filosofische les, die er door de auteur van de mythe doelbewust is ingeweven. Het is de taak van de exegeet om deze diepere laag te achterhalen met behulp van allegorische interpretatie. De allegorische betekenis zoals

3 geconstrueerd door de auteur kan uitgelegd worden in termen van anagogische allegorie, i.e. natuurlijke en ethische allegorie waarbij de goden staan voor bijvoorbeeld natuurelementen of aspecten van het menselijk intellect, of in termen van historische allegorie, waarbij een mythe teruggebracht wordt tot de historische gebeurtenis waarop hij gebaseerd is. Deze tweetrapsbenadering van mythen eerst de mythe bestuderen als het verhaal verteld door de dichter, daarna een eventuele allegorische betekenis uitleggen ligt ten grondslag aan Eustathios interpretatie van de vele mythen in de Ilias. Het tweede hoofdstuk bestudeert de principes die volgens Eustathios ten grondslag liggen aan de vakkundigheid (δεινότης) van Homerus compositie van de Ilias. Deze principes zijn bovendien de principes die de dichter bewust in gedachten hield bij het schrijven van zijn dichtwerk. Met andere woorden: Eustathios analyse van de compositie van de Ilias is een reconstructie van Homerus compositieproces. Naar Eustathios idee vormt de Trojaanse oorlog als historische gebeurtenis de basis van de Ilias. De dichter is daarom verplicht een aantal vaststaande historische feiten te volgen. Hij is echter vrij in de ordening van zijn verhaal. Eustathios basisidee over de ordening van de Ilias is dat Homerus in medias res begint en eerdere en latere gebeurtenissen, evenals ander aanvullend materiaal, op verschillende plekken in zijn dichtwerk invoegt. Daarbij staat de eer van Achilles hoog in het vaandel, waar de gehele Ilias om draait. Andere principes waarnaar Homerus streefde bij de compositie van de Ilias zijn het creëren van variatie, het vermijden van monotonie, het tentoonspreiden en overbrengen van kennis, het geruststellen van de pro-griekse luisteraar, het spelen met de verwachtingen van het publiek door nieuwe en verrassende wendingen, en het uitbreiden van zijn dichtwerk. Eustathios identificeert verscheidene technieken die de dichter gebruikte om deze principes te bewerkstelligen: fictieve episodes, historische verhalen, Homerische vergelijkingen, προαναφώνησις ( een aankondiging vooraf ) en προέκθεσις ( een uiteenzetting vooraf ), duels, διασκευαί (i.e. gedetailleerde beschrijvingen van een scène), en vragen over de oorzaak van een gebeurtenis. Het laatste deel van het hoofdstuk bespreekt Eustathios analyse van Homerus Scheepscatalogus (Ilias 2) als casestudy van een langere episode, waarin veel van de eerder besproken principes en technieken samenkomen. Homerus compositie wordt niet alleen gekenmerkt door vakkundigheid, maar ook door plausibiliteit (πιθανότης). Het derde hoofdstuk bestudeert hoe Homerus, volgens Eustathios, zijn verhaal plausibel maakt. Het bespreekt technieken die de inhoud van het verhaal betreffen en technieken op het gebied van presentatie en formulering die aan de plausibiliteit van de inhoud bijdragen. Het verhaalverloop is plausibel als het correspondeert met de werkelijkheid: plausibiliteit ontstaat wanneer gebeurtenissen de gebruikelijke patronen van de wereld om ons heen volgen en als mensen en antropomorfe goden zich gedragen zoals mensen zich gewoonlijk gedragen in bepaalde omstandigheden. De Ilias bevat daarnaast miraculeuze gebeurtenissen die niet corresponderen met de werkelijkheid. Dergelijke gebeurtenissen behoren tot de poëtische τερατεία ( miraculeuze verhalen ), die de dichter in zijn dichtwerk kan opnemen om de lezer te vermaken en in vervoering te brengen. Homerus verleent plausibiliteit aan deze gebeurtenissen door precedenten te noemen binnen de microkosmos van de Ilias of binnen de wereld van de pre- Homerische mythologie, om aan te geven dat zijn ficties geen unieke of buitensporige verzinsels zijn. Op het gebied van presentatie en formulering geeft een overvloed aan (specifieke) details de indruk van waarachtigheid qua historiciteit, een gebrek aan detail van waarachtigheid qua betrouwbaarheid. Dat Homerus bepaalde dingen en detail weet en dat hij toegeeft sommige dingen niet te weten, verleent plausibiliteit ook aan de rest van zijn verhaal. Homerus streeft er bovendien naar zijn formulering plausibel en veilig te maken hij zorgt ervoor dat zijn woorden niet ambigu

4 en slechts voor één uitleg vatbaar zijn. Deze plausibiliteit en veiligheid van formulering is daarmee nauw gerelateerd aan Eustathios idee van enargeia als volledige duidelijkheid. Het is een duidelijk teken van retorische vaardigheid dat Homerus af en toe een risico neemt en gewaagdheid aan de dag legt door de grenzen van de plausibiliteit op te zoeken. De dichter zorgt ervoor dat zijn gewaagde ficties veilig zijn, i.e. binnen de grenzen van de plausibiliteit blijven, door ze zorgvuldig voor te bereiden. Hetzelfde geldt voor gewaagdheid in formulering, bestaande in ἐπιφωνήματα en gewaagde metaforen. Als in een retorische κατασκευή ( bevestiging ) van de plausibiliteit van de Ilias laat Eustathios voortdurend zien hoe de dichter er steeds voor zorgt dat zijn verhaal in inhoud en formulering plausibel is. Het laatste deel van het derde hoofdstuk bestudeert de plausibiliteit van Ilias 24, waarin Priamus naar Achilles gaat om het lichaam van Hector vrij te kopen. Eustathios geeft aan dat eerdere critici in deze episode verschillende aanleidingen zagen de plausibiliteit van Homerus verhaal te verwerpen. Hij laat voor ieder van deze punten zien hoe de Ilias ook in deze episode doordrongen is van de belangrijkste retorische deugd. Eustathios interpretatie van de Homerische goden is het onderwerp van het vierde hoofdstuk. In lijn met de allegorische methode uiteengezet in het voorwoord van de Parekbolai op de Ilias, bestudeert Eustathios de mythen over de goden in eerste instantie als het verhaal zoals Homerus het vertelt. De goden in lichamelijke vorm zijn personages in het verhaal en behoren tot de τερατεία kenmerkend voor poëzie, die de dichter naar eigen believen kan inzetten. Met hun plannen motiveert hij het handelingsverloop van de Ilias en met hun interventies stuurt hij het verhaal in de gewenste richting, wanneer hij het opzettelijk in een onhistorische en niet plausibele richting heeft ontwikkeld. In allegorische termen staan de goden voor de mentale en retorische capaciteiten van de dichter: Zeus is een allegorie van de geest van de dichter. Wanneer Zeus overweegt in welke richting hij de Trojaanse Oorlog wil sturen, zien we in feite de dichter aan het werk, die overweegt in welke richting hij zijn verhaal wil ontwikkelen. De Muze staat voor de kennis van de dichter, Athena voor zijn intelligentie en vakkundigheid, Hermes voor zijn welsprekendheid. In Tzetzes werk zijn vergelijkbare allegorische interpretaties te vinden. Dergelijke interpretaties sluiten aan bij de tendens van twaalfde-eeuwse auteurs naar zichzelf te verwijzen en zichzelf op de voorgrond te plaatsen in hun eigen werk. Homerus wordt neergezet als zelfbewust en zelfverzekerd auteur die zijn lezer inzicht biedt in zijn excellente compositieproces. De betekenis van de goden in termen van anagogische, i.e. natuurlijke en ethische, allegorie houdt nauw verband met de plausibiliteit van de Ilias. De dichter hield bij het opstellen van zijn verhaal rekening met de anagogische betekenis van de goden. Met andere woorden: hij zorgt ervoor dat zijn verhaal correspondeert met de allegorische betekenis van de goden. Het mythische verhaal is daardoor plausibel, omdat het correspondeert met de universele waarheden van de allegorische betekenis. De primaire focus op het verhaal zoals verteld door Homerus is kenmerkend voor Eustathios benadering en komt duidelijk naar voren wanneer men zijn interpretatie vergelijkt met die van Tzetzes: voor Tzetzes is het mythische verhaal een onbelangrijk substituut voor de échte boodschap van de dichter, die door middel van allegorische interpretatie herleid kan worden. Eustathios gebruikt concepten uit verschillende eerdere bronnen voor zijn analyse van de Ilias. Hij maakt deze concepten zich eigen en zet ze in voor zijn twaalfde-eeuwse lezing van Homerus. Zijn analyse wordt gekenmerkt door een scherp oog voor detail en door een systematische bestudering van bepaalde fenomenen door de gehele Ilias heen. Het beeld dat van Homerus geschetst wordt als woordkunstenaar die zijn meesterwerk op ieder punt doelbewust en zorgvuldig gecomponeerd heeft, is, zo mogen we aannemen, het beeld van de ideale twaalfdeeeuwse auteur. Affiniteiten tussen Eustathios Parekbolai en zijn retorische productie onderstrepen

5 de praktische functie van de Parekbolai in twaalfde-eeuws Byzantium en wijzen op interessante wegen voor verder onderzoek.