Ruimte met een boodschap voor de menselijke geest

Transcriptie

1 m&o /4 Ruimte met een boodschap voor de menselijke geest Michel Remery Samenvatting Dit artikel staat stil bij de vraag of er, naast de subjectieve, persoonlijke en emotionele wijze waarop de mens een ruimte beleeft, ook een objectieve beleving van deze ruimte kan zijn, die onafhankelijk is van persoonlijke emoties of ervaringen. De Nederlandse architect en monnik dom Hans van der Laan ontwikkelde een getalkundige methode om te komen tot architectonische verhoudingen waarmee hij een objectieve schoonheid wilde creëren. Hij zei dat bovenal een kerkgebouw de hoogste vorm van schoonheid moet uitstralen. De schoonheid van alle andere architectuur is als het ware hiervan afgeleid. Voor Van der Laan was het van belang dat ieder gebouw een boodschap aan de geest afgeeft, onafhankelijk en zelfs ondergeschikt aan de lichamelijke ervaring van de ruimte. Inleiding De ervaring van mensen die zomaar eens een kerkgebouw betreden, bijvoorbeeld op een vakantiedag ver van huis, lopen sterk uiteen. Deze subjectieve beleving van de ruimte heeft alles te maken met onze persoonlijke situatie op dat moment. Het is niet zuiver de ruimte zelf die spreekt, maar onze onmiddellijke emotionele reactie op een gebouw dat voor iedereen iets anders betekent. Dit geldt bijzonder voor kerken, maar net zo goed voor meer functionele ruimtes als kantoren of loodsen. In deze context is het interessant om de vraag te stellen of er ook zoiets bestaat als een objectieve beleving van de ruimte. En als die er is, wat is dan de algemene boodschap die deze ruimte afgeeft aan de menselijke geest? Kerkplein Wie ooit over het Sint-Pietersplein in Rome heeft gewandeld, kan zich deze ervaring waarschijnlijk nog goed herinneren. Alles is er groot en toch voelt de bezoeker zich op de een of andere manier geborgen. Deze ervaring speelt zich voor een groot deel af op 37

2 Themanummer Ruimte voor organisaties m&o /4 het niveau van het onderbewustzijn. De geraffineerde wijze waarop de architect Lorenzo Bernini tot 1667 het plein liet bouwen, vindt zijn oorsprong in de toepassing van heel specifieke verhoudingen tussen de verschillende gebouwde delen. De plattegrond van het plein toont iets wat niet direct zichtbaar is voor de toevallige bezoeker: de twee architectonische armen van de colonnade, die zich beschermend uitstrekken rond de mensen die zich op het plein bevinden. Sommigen zien zelfs een vergelijking tussen dit ontwerp en de armen die de paus aan het einde van een grote viering op het plein over de menigte uitstrekt, in het bijzonder naar hen die hulp en aandacht nodig hebben. De Sint-Pieter is nog steeds een van de grootste kerken ter wereld. Elke bezoeker heeft eigen herinneringen aan een bezoek aan deze basiliek. De een genoot van de koelte en duisternis op een warme dag, een ander voelde zich wellicht wat verloren te midden van de duizenden toeristen, en weer een ander voelde zich opgelucht toen hij het godshuis betrad en zich realiseerde dat hij niet alleen stond met zijn probleem. Deze subjectieve beleving van de ruimte heeft alles te maken met onze persoonlijke situatie op dat moment, met de wijze waarop we openstaan voor bepaalde noden. Bij een volgend bezoek kan de ervaring heel anders zijn, bijvoorbeeld omdat het een koude dag is of omdat we niet geplaagd worden door een groot probleem. Bij al deze ervaringen is het niet zuiver de ruimte zelf die spreekt, maar onze onmiddellijke emotionele reactie op een gebouw dat voor iedereen iets anders betekent. Dit geldt bijzonder voor kerken, maar net zo goed voor meer functionele ruimtes als een kantoor of loods. Objectief In de context van dit themanummer is het interessant om stil te staan bij de vraag of er ook een objectieve beleving van de ruimte kan zijn, onafhankelijk van persoonlijke emoties. Om meteen een voorbeeld te noemen: de verhalen van degenen die het Sint- Pietersplein bezochten komen zeer met elkaar overeen (Van der Laan, 1955). Afgezien van hun persoonlijke ervaringen zijn bezoekers het er over het algemeen over eens dat het plein hen een gevoel van geborgenheid geeft en dat het plein steevast groter is dan men dacht. Er kunnen vele van dergelijke voorbeelden worden aangehaald, waar de algemene ervaring van bezoekers sterk overeenkomt. Dit is anders dan de hiervoor genoemde subjectieve beleving van de ruimte, die alles te maken heeft met de gemoedstoestand op het moment van betreden en die uiteraard sterk varieert van mens tot mens en van tijdstip tot tijdstip. Als er inderdaad een objectieve beleving van een gebouw bestaan, dan moet het gaan om een constante ervaring, gerapporteerd door een groot aantal mensen. Ook bij herhaald bezoek zou dezelfde indruk zich moeten voordoen. Het aangehaalde voorbeeld van de ervaringen van mensen die het Sint-Pietersplein en de basiliek bezochten, komt overeen met de ervaringen van de bezoekers van bijvoorbeeld de kathedraal van 38

3 m&o /4 ruimte met een boodschap voor de menselijke geest Chartres. Ook daar is naast eventuele persoonlijke, subjectieve ervaringen een grond ervaring herkenbaar, die mensen een gevoel van geborgenheid geeft en het gevoel dat er iemand over hen waakt. Dat gezegd hebbende, is het interessant om op zoek te gaan naar de bron die deze objectieve beleving van een gebouw mogelijk maakt, vooral met het doel om deze beleving ook elders op te roepen. Verhoudingen De theorie van de Nederlandse monnik en architect dom Hans van der Laan kan hierbij goed helpen (Remery, 2011). Hij studeerde architectuur in Delft en trad in bij de benedictijnen te Oosterhout. Van der Laan ging op zoek naar het objectieve in de architectuur. Hij wilde het mooiste huis bouwen dat de mens kan maken, met als doel het dan aan God te wijden als kerk (Van der Laan, 1948a, 1948b). Hierbij ging hij ervan uit dat er inderdaad een objectieve beleving van de architectonische ruimte bestaat. Hij kwam hiertoe door een eenvoudige proefondervindelijke zoektocht naar wat mensen over het algemeen bevalt en wat niet. Zijn belangrijkste architectonische instrument bij het ontwerpen vond hij in de verhoudingen die een ruimte krijgt. Hierbij baseerde hij zich op klassieke theoretici van de architectuur, zoals de Romein Vitruvius (1991). Zijn eigen empirische onderzoek richtte zich allereerst op het opdelen van de architectonische ruimte in kleinere stukken, die voor de mens behapbaar zijn. Hij ontdekte dat hij dit het beste kon doen in oplopende reeksen van vijf of zeven (Van der Laan, 1977). Van der Laan ontwikkelde een eigen verhoudingenstelsel, dat gebaseerd is op de aanpassing van een klassieke rekenformule die de gulden snede wordt genoemd (Van der Laan, 1960). Dit bracht hem tot een maatvoering die overeenkomt met de verhoudingen van het menselijk lichaam. Van der Laan noemde zijn aangepaste verhoudingenstelsel het plastische getal (zie hierna). Hij zag het plastische getal als een onderdeel van de veel uitgebreidere theorie van de architectuur die hij ontwikkelde. De bouwkunst noemde hij het resultaat van het menselijk maken (Van der Laan, 1988). En dat menselijk maken ging voor hem veel verder dan alleen een antwoord geven op functionele eisen. Kan er ook een objectieve beleving van de ruimte zijn, onafhankelijk van persoonlijke emoties? Ruimte Om een voorbeeld te noemen: een kantoor is in de eerste plaats een functionele ruimte. De gebruiker verlangt in ieder geval voldoende plaats voor een bureau, goede verlich- 39

4 Themanummer Ruimte voor organisaties m&o /4 ting, een kast onder handbereik en wellicht nog een vergadertafel. Een kantoor kan worden ontworpen met alleen functionele eisen in gedachten en dan zeer efficiënt werken. Iedere architect zal dit lezen met een grote frons op het voorhoofd, omdat een goed ontwerp van meer afhangt dan alleen functionaliteit. Dat is natuurlijk waar, en wordt ook in dit artikel duidelijk. Aandacht voor andere eisen als ruimtebeleving en schoonheid is van groot belang voor een ontwerp dat werkt. Toch worden aan een kantoor in de eerste plaats functionele eisen gesteld. Ter vergelijking: aan een kerkgebouw worden zeer weinig eisen gesteld. Het is in de eerste plaats een zaal waar de lokale geloofsgemeenschap samenkomt om gezamenlijk de liturgie te vieren. Eigenlijk is iedere zaal met een dak voldoende om aan de eerste functionele eisen te voldoen. En zelfs zonder dak kan de liturgie prima gecelebreerd worden, zoals wordt gedemonstreerd in de grote openluchtmissen van paus Franciscus op het Sint-Pietersplein. Bij een kerk is er geen ontkomen aan voor de architect: kon deze (in theorie) bij functionele ruimtes nog volstaan met het logisch aan elkaar schuiven van de diverse nuttige bouwblokken, voor een kerk gaat dit niet op. Men zou zelfs kunnen zeggen dat de eerste functionele eis die de mens stelt aan een kerk, betrekking heeft op de impact van de architectuur op de bezoeker. Dat vraagt om een bijzonder goed ontworpen gebouw en om ware architectuur. Dit brengt ons terug tot de vraag naar objectieve ervaringen van de bezoeker of gebruiker van een ruimte. Van der Laan liet zich echter ook naar een ander spoor leiden. Buitenwereld Naast de hiervoor beschreven objectieve ervaring van het Sint-Pietersplein met zijn subtiele verhoudingen, waardoor de bezoeker zich niet zo nietig voelt op het enorme plein, doet de architectuur van Bernini nog iets anders. Met de armen van de colonnade heeft hij op meesterlijke wijze de oneindige ruimte van de natuur begrensd. Vanaf het allereerste begin heeft de mens zich tegen de boze buitenwereld beschermd in bijbelse zin allereerst door een vijgenblad voor te binden om zijn naaktheid te bedekken (Genesis 3,7). Diezelfde naaktheid maakt ons ten opzichte van vele dieren erg kwetsbaar in de ongerepte natuur. Het omslaan van een berenvel, het betrekken van een grot of het bouwen van een hut is van levensbelang voor de mens, omdat hij niet voorzien is van een lichaamsbouw en een uiterlijke afwerking die hem van nature beschermt tegen de gevaren van de wildernis. Ook op een andere wijze kan de natuur ons vijandig voorkomen. Wie ooit een uitgestrekt natuurpark bezocht, weet hoe nietig de mens zich kan voelen op een uitgebreide steppe, een eindeloos sneeuwlandschap of een toendra waar geen eind aan lijkt te komen. Eenzelfde gevoel van kleinheid en nietigheid kan men ook dichter bij huis ervaren, bijvoorbeeld wanneer men met een zeilboot de Noordzee opvaart en op een punt komt waar rondom alleen maar zee te zien is, zover als het oog reikt, tot voorbij de horizon. 40

5 m&o /4 ruimte met een boodschap voor de menselijke geest Op dat moment is de kleine, beschermende ruimte van de kajuit ineens een verademing ten opzichte van de oneindige ruimte van het zeeoppervlak; hoe beperkt die bescherming ook moge zijn in een zware storm. Afbakenen Zoals Van der Laan zei: de mens heeft een afgebakende ruimte nodig die hij de zijne kan noemen (Van der Laan, 1963). Niet zozeer in de vorm van bezit dat onderwerp verdient een andere, meer psychologische en ethische verhandeling maar in de zin dat we als mensen een ankerplaats nodig hebben waaromheen ons dagelijks leven zich afspeelt. Om werkelijk zijn rol van rust- en leefruimte te kunnen spelen moet ons huis allereerst ook een thuis zijn. Op bezoek bij anderen is de ervaring altijd anders. Ergens moet een plek zijn die we zelf letterlijk cultiveren, die we inrichten en aanpassen aan onze persoonlijke behoeften. Als kind is dat een hoek van de kinderkamer, als student ons kot, en in een latere levensfase is het ons appartement of huis, al dan niet met bijbehorende tuin. Een voor Van der Laan essentiële bijbeltekst luidt: De eerste levensbehoeften zijn water, brood, kleding en een huis dat de naaktheid bedekt (Jezus Sirach 29,21). De mens is geroepen om zijn verstand te gebruiken om de natuur te vervolmaken door huizen en andere zaken die hij nodig heeft te maken. Zo wordt het huis een verzoenend element tussen de mens en de natuur, waardoor hij zich staande kan houden in de natuur (Van der Laan, 1977, p. 2). Van der Laan klaagde dat moderne architecten te veel aandacht geven aan materiaal en technische mogelijkheden en dat zij de fundamentele relatie met de natuur en de mens vergeten (Van der Laan, 1947). Totaalvisie Van der Laan had een hiërarchische visie op de materiële wereld die de mens om zich heen aantreft (Van der Laan, 1985). Hij begon met de vormen van de natuur, zoals deze door God zijn geschapen daar was hij van overtuigd. Wat wij zo mooi ongerepte natuur noemen, kan knap gevaarlijk zijn voor de mens, als deze zich niet beschermt door naar analogie van dezelfde natuur zelf huizen, gewaden en vaatwerk te maken. Op het moment dat de mens vormen gaat maken, sprak Van der Laan over vormen van de maatschappij. Dit menselijke maken gebeurt op basis van wat de mens heeft geleerd van de vormen van de natuur. Hierin zijn verschillende valide benaderingen mogelijk. Zo baseerde ook de Catalaanse architect Antoni Gaudí zich op de vormen van de natuur. Echter, waar Gaudí zijn architectonische vormen een organische vorm gaf om zoveel mogelijk de bouw van de natuur na te bootsen, sprak Van der Laan over kantrechten. Hij zocht 41

6 Themanummer Ruimte voor organisaties m&o /4 naar een abstractie van wat hij in de natuur leerde en vond het belangrijk dat de strakke en rechte lijnen van zijn ontwerpen contrasteerden met de organische vormen van de natuur (Van der Laan, 1961). Van der Laan zag het menselijk maken als een cyclus: de mens baseert de vorm van zijn ontwerpen op wat hij eerder leerde met zijn verstand en vervolgens keert de vorm van het gemaakte terug naar het verstand (Van der Laan, 1985, p ). De Engelsen spreken van trial and error, waarbij we leren van wat we gemaakt hebben om tot steeds betere resultaten te komen. Maken Binnen de vormen van de maatschappij onderscheidde Van der Laan drie manieren om menselijk maken te zien (Van der Laan, 1985). Functionele vormen zijn de voorwerpen, kleding en gebouwen die de mens maakt om zich te beschermen en hem tot dienst te zijn op een puur functionele wijze. Het genoemde berenvel en de hut van een oermens vallen in de categorie van de functionele vormen. Een hogere soort vormen zijn expressieve vormen: hiervan is sprake wanneer een ontwerp niet alleen functioneel is, maar ook een boodschap met zich meedraagt. Het uniform van een politieagent is niet alleen een bescherming tegen de kou, maar ook een uitdrukking van zijn taak in de samenleving. De derde en hoogste soort vormen zijn wat Van der Laan monumentale vormen noemde. Net zoals een monument geen andere taak heeft dan een boodschap af te geven (bijvoorbeeld de herinnering aan een volksheld), Er bestaat een objectieve zo zijn de monumentale vormen bij uitstek dragers beleving van de architectuur, van een boodschap. en deze is erg belangrijk voor In wat Van der Laan de grote analogie noemde, wordt de kleine cyclus de gebruiker van het menselijke maken waarin de vorm van de gemaakte dingen als informatie in het verstand terugkeert analogisch verbonden met de grote cyclus van de schepping van de wereld door God. De wereld is als het ware voortgekomen uit het verstand van God. In de verlossing van de wereld door Jezus, die de weg naar God opende door zijn eigen leven op te offeren, keert de wereld terug naar het verstand van God (Van der Laan, 1985, p. 38). Dit wordt concreet beleefd in de liturgie, waar de mens zich in zijn beperktheid naar God uitstrekt in het verlangen naar Hem terug te keren. In deze liturgie wordt de mens bij zijn beweging naar God toe geholpen en ondersteund door alle materiële zaken die hij zelf gemaakt heeft op basis van de geschapen natuur, met name het kerkgebouw, de gewaden en het vaatwerk. 42

7 m&o /4 ruimte met een boodschap voor de menselijke geest Liturgie Bovenaan de hiërarchie van vormen stonden voor Van der Laan de vormen van de liturgie. Gewaden, vaatwerk en zelfs het gebouw hebben allereerst een symbolische functie en zijn dragers van een boodschap. Zo hebben de gewaden geen werkelijke kledingwaarde, omdat deze door de priester over de dagelijkse kleding heen worden gedragen. Voor Van der Laan was het kerkgebouw het hoogtepunt van menselijk maken, juist vanwege de rol die het speelt in de liturgie. Hij besteedde grote aandacht aan zelfs de kleinste onderdelen van het ontwerp van het gebouw, de gewaden en het vaatwerk. In tegenstelling tot de mens, heeft God geen huis nodig om zijn lichaam te beschermen. Hieruit concludeerde Van der Laan dat bovenal een kerkgebouw in alles moet voldoen aan de hoogste regels van de architectuur. Alleen wanneer de architect voor God het mooiste en beste huis neerzet dat de mens kan maken, wordt Hem de eer gebracht die hem toekomt. Van der Laan schreef dat, wanneer het gebouw niet op deze wijze eer aan God bracht, al ons werken vergeefs is (Van der Laan, 1950). Dit doet denken aan tekst van een van de psalmen uit de bijbel, die Van der Laan dagelijks in het koorgebed van het klooster bad: Als de Heer het huis niet bouwt, werken de bouwers vergeefs (Psalm 127,1). Communicatie In de natuur communiceert de mens met materiële schepsels, in de maatschappij met zijn medemens en in de liturgie met God, aldus Van der Laan (1985, p. 87). De communicatie tussen mensen is een contact van geest tot geest, maar, zo zei hij, om te communiceren hebben we stoffelijke zaken nodig als geluiden, bewegingen of voorwerpen (1985, p. 31). Voorwerpen krijgen een tekenwaarde en doen dienst als symbolen, bewegingen worden gebaren en geluiden worden een taal. Weer blijkt dat het menselijk verstand gebonden is aan het stoffelijke. Materie en mysterie kunnen niet los van elkaar worden gezien. In de communicatie met God in de liturgie spelen alle in het voorgaande genoemde vormen een rol. In de woorden van Van der Laan: Zoals in de liturgische tekenwereld de beide lagere vormtypen der maatschappij tot teken worden verheven, zo zullen voor het leven van de geest, dat wij met God en de engelen gemeen hebben, de beide lagere vormwerelden der zichtbare dingen, natuur en maatschappij, tot de waardigheid van liturgie worden verheven (1985, p. 98). Algebra Toen Van der Laan ooit les gaf over zijn theorie, klaagde hij dat het architectonische proces is onthoofd en van zijn eigenlijke en geestelijke doel is ontdaan, doordat de kunst van tellen en meten volgens Vitruvius de grondslag van de architectuur verloren is 43

8 Themanummer Ruimte voor organisaties m&o /4 Figuur 1. De verhoudingen van de gulden snede. a A a b = g 1 + g = g 2 b gegaan (Van der Laan, 1946). Van der Laan wilde hier verandering in brengen (Remery, in druk). Hij besefte, net als Vitruvius en Bernini, dat de sleutel tot de objectieve ervaring in een gebouw te vinden is in de toegepaste verhoudingen, die worden uitgedrukt in getallen. Volgens sommige geleerden zijn er maar twee zogeheten morfische getallen: de gulden snede en het plastische getal van dom Hans van der Laan (Aarts & Fokkink & Kruijtzer, 2001; Kruijtzer, 1998). Deze laatste zag de gulden snede als een fase in de afleiding van het plastische getal of de grondverhouding. De verhoudingen van de gulden snede zijn gerelateerd aan een tweedimensionale wereld en omvatten daarom twee maten: 1 + g = g 2. Rechthoek A in figuur 1 heeft de verhoudingen van de gulden snede. In de formule van de gulden snede 1 + g = g 2 is het getal g 1,618. Dit verhoudingenstelsel is gebaseerd op de reeks van Fibonacci van Leonardo Pisano (1857; Snijders & Gout, 1969). In zijn Liber abbaci (het boek van de abacus) bestudeerde Pisano een reeks getallen om de mogelijke voortplanting van konijnen te berekenen, waarin iedere maat de som is van de twee voorafgaande maten: Fibonacci: 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144, enzovoort Dit is een lineaire progressie, die slechts twee dimensies omvat. Driedimensioneel Van der Laan zocht naar een verhoudingenstelsel dat alle drie de dimensies van de architectonische ruimte zou kunnen omvatten. Zijn systematisch onderzoek leidde hem tot de ontdekking van deze formule: 1 + p = p 3. Hoewel hij een zeer goed wiskundige was, wilde hij het exacte getal niet berekenen (Van der Laan, 1960, p. 67; 1977, p. 112). Daarom is in de formule van het plastische getal 1 + p = p 3, het getal p 4/3. Deze zogenoemde grondverhouding 4:3 vormt de basis van het stelsel van Van der Laan, waaruit alle maten van een gebouw kunnen worden afgeleid. Zijn stelsel is geen progressieve reeks, maar een set van acht verhoudingen: 44

9 m&o /4 ruimte met een boodschap voor de menselijke geest Plastisch getal: 1:1, 4:3, 7:4, 7:3, 3:1, 4:1, 5⅓:1 en 7:1 Het verhoudingenstelsel van het plastische getal vormt de basis van het architectonische werk van Van der Laan. De dikte van de muur van een gebouw is het beginpunt van waaruit alle andere maten van het gebouw en zelfs van de stad worden afgeleid. Dit deed hij bijvoorbeeld bij zijn ontwerp voor de kerk van de abdij van Vaals en in een woning te Best. Hij zei zelf dat zijn theorie niets nieuws was, maar meer een nieuwe uiteenzetting van eeuwenoude wijsheid. Daarom kan men dezelfde verhoudingen terugvinden in bijvoorbeeld het ontwerp van het Sint-Pietersplein, waar Bernini zonder twijfel de in de renaissance zeer geliefde gulden snede heeft toegepast. De eerdergenoemde objectieve ervaring van de bezoeker aan het Sint-Pietersplein kan alleen worden verklaard door het welbewust toepassen van de architectonische verhoudingen door de architect; verhoudingen die herkenbaar zijn in de natuur en die passen bij de mens. Figuur 2. Abdij Sint Benedictusberg te Vaals. Architecten Hans en Nico van der Laan (1964). 45

10 Themanummer Ruimte voor organisaties m&o /4 Mensbeeld Van der Laans visie op de mens is geworteld in een lange traditie, die voor hem begon met het scheppingsverhaal uit de bijbel (Genesis 1,1-31). Hierbij is het niet belangrijk of de gebeurtenissen die daar beschreven worden, ook werkelijk zo zijn gebeurd (Remery, 2014, p ). Het scheppingsverhaal vertelt hoeveel aandacht God besteedde aan ieder onderdeel van de schepping en hoe de mens geroepen is tot interactie met de zo geschapen wereld, waarvan hij de bekroning vormt. Architectuur was voor Van der Laan een manier waarop de mens de wereld begrijpelijker maakt, door maat te geven aan de maatloosheid van de natuur. Hij wilde de bouwkunst verheffen tot het niveau van de menselijke geest, waarbij hij de vormgegeven materie die functioneel en dienstbaar is aan het bestaan op zijn beurt in dienst stelde van de geest (Van der Laan, 1968). In andere woorden, niet alleen de functie is belangrijk, maar ook de expressie van de ontworpen vorm, die een boodschap kan afgeven aan het menselijk verstand. Hij zag hier een grote analogie met de dienstbaarheid van de schepping aan de mens enerzijds, en de menselijke dienstbaarheid aan God anderzijds (Van der Laan, 1985, p ). In die beweging van dienstbaarheid naar God toe, speelt de hele geschapen wereld en wat de mens daarvan gemaakt heeft een belangrijke rol. Perspectief Van der Laan zag de architectuur in een veel groter perspectief dan alleen de functionaliteit. Tegelijkertijd zei hij dat zijn theorie van het plastische getal toegepast kan worden, zonder dat men de theoretische achtergrond kent. De kerk van abdij Sint-Benedictusberg te Vaals is paradigmatisch voor zijn architectuur: rechte hoeken en heel bewust toegepaste verhoudingen. Niets mocht van deze verhoudingen afleiden, waardoor het kerkgebouw zeer sober is ingericht, zonder beelden en zelfs zonder gekleurd glas. Van der Laan zei zelf dat hij in zijn theorie nog niet was toegekomen aan de kleuren, waardoor in Vaals vooral grijs en vaalgroen overheersen. Pas met de viering van de liturgie kwam er kleur in het gebouw, door de rode, groene, witte, paarse of zwarte gewaden van de liturgische bedienaren. Wat iemands gelovige visie op de wereld ook is, iedereen die zich verdiept in de vraag wat is ware architectuur? zal tot de conclusie komen dat echt goede architectuur de mens dient in zowel lichaam als geest. Over hoe dit moet wordt uitgevoerd lopen de meningen uiteen getuige de vele verschillende vormen die architecten door de eeuwen heen hebben gebouwd. Het zou het heel interessant zijn om de benadering van Van der Laan naast die van andere architecten te leggen, die op heel diverse wijzen ook tot objectieve schoonheid wisten te komen. Dit valt echter buiten het bestek van dit artikel. 46

11 m&o /4 ruimte met een boodschap voor de menselijke geest Tot besluit Uit het voorgaande kan worden geconcludeerd dat er een objectieve beleving van de architectuur bestaat, en dat deze erg belangrijk is voor de gebruiker. Dit wordt bijzonder duidelijk in het ontwerp van een kerkgebouw, juist vanwege de afwezigheid van een heel pakket aan functionele eisen. Dit moet echter ook duidelijk worden in het ontwerp van meer functionele bouw zoals een kantoorgebouw; niet alleen de functionaliteit is menselijkerwijs van belang, maar ook de beleving van de ruimte, de wijze waarop het licht binnenstroomt en bovenal de beleving van schoonheid. Dit artikel bezag het onderwerp op basis van de theorie van dom Hans van der Laan, omdat deze het objectieve in de architectuur zo duidelijk probeerde te benoemen en meetbaar te maken. Niet de aankleding, maar de verhoudingen van de ruimte zelf zouden het uitgangspunt moeten zijn bij het maken van een architectonisch ontwerp. Bij de functionele wensen in het programma van eisen voor willekeurig welk gebouw, zou men altijd ook de wens naar objectieve schoonheid willen opnemen, juist vanwege de dienstbaarheid aan het menselijke verstand en de objectieve beleving van de ruimte. Men kan zelfs argumenteren dat schoonheid een functionele eis is, omdat schoonheid de functie van een gebouw kan versterken en verlevendigen. Hierdoor voelen de gebruikers zich geborgen en gestimuleerd, en dat is weer in het voordeel van welzijn en productiviteit. Zo bezien kan de theorie van kerkelijke architectuur met zeer positieve gevolgen worden toegepast bij meer functionele bouwprojecten, en helpen om te komen tot betere en menselijker gebouwen, met een hogere functionaliteit in de breedste zin van het woord. De theorie van kerkelijke architectuur kan met zeer positieve gevolgen worden toegepast bij meer functionele bouwprojecten Literatuur Aarts, J. & Fokkink, R. & Kruijtzer, G. (2001). Morphic numbers. Nieuwsarchief voor Wiskunde, 1, Kruijtzer, G. (1998). Ruimte en getal. Het plastische getal en het gulden-snedegetal. Amsterdam: Architectura en Natura. Laan, H. van der (1946). Werkgroep kerkelijke architectuur XII. Oosterhout, 14 september Ongepubliceerd Archief Hans van der Laan OSB, Vaals. Laan, H. van der (1947). Studiebijeenkomst III. s-hertogenbosch, december Ongepubliceerd archief Hans van der Laan OSB, Vaals. Laan, H. van der (1948a). Brieven uit Oosterhout. Katholiek Bouwblad, 16, Laan, H. van der (1948b). Bijeenkomst met de geestelijkheid. Breda, 23 november Ongepubliceerd archief Hans van der Laan OSB, Vaals. 47

12 Themanummer Ruimte voor organisaties m&o /4 Laan, H. van der (1950). Vriendenboek van Granpré Molière. Februari Ongepubliceerd archief Hans van der Laan OSB, Vaals. Laan, H. van der (1955). Reis naar Rome. Rome, 1 maart Ongepubliceerd archief Hans van der Laan OSB, Vaals. Laan, H. van der (1960). Le nombre plastique. Quinze leçons sur l ordonnance architectonique. Leiden: Brill. Laan, H. van der (1961). De architectonische dispositie VII. s-hertogenbosch, 22 juli en 9 september Ongepubliceerd archief Hans van der Laan OSB, Vaals. Laan, H. van der (1963). De architectonische ruimte II. s-hertogenbosch, april Ongepubliceerd archief Hans van der Laan OSB, Vaals. Laan, H. van der (1968). Excursie naar de abdijkerk van Vaals. Vaals, 6 juli Ongepubliceerd archief Hans van der Laan OSB, Vaals. Laan, H. van der (1977). De architectonische ruimte. Vijftien lessen over de dispositie van het menselijk verblijf. Leiden: Brill. Laan, H. van der (1985). Het vormenspel der liturgie. Leiden: Brill. Laan, H. van der (1988). Het liturgisch kader van de Abdij van Vaals. Vaals, 26 maart Ongepubliceerd archief Hans van der Laan OSB, Vaals. Pisano, L. (1857). Liber abbaci. In B. Boncompagni (Ed.), Scritti di Leonardo Pisano, t. I. Florence: Tipografia delle Scienze Matematiche e Fisiche. Remery, M. (2011). Mystery and matter. On the relationship between liturgy and architecture in the thought of dom Hans van der Laan OSB ( ). Leiden: Brill. Remery, M. (2014). Twitteren met GOD interactief. Oerknal, bidden bijbel, seks, kruistochten, zonde, carrière. Baarn: Adveniat. Remery, M. (in druk). Katholieke architectuur in de twintigste eeuw. De vier architecten van de Leidse familie Van der Laan. Hilversum: Verloren. Snijders, C.J. & Gout, M. (1969). De gulden snede. Amsterdam: De Driehoek. Vitruvius Pollio, M. (1991). De architectura libri decem. C. Fensterbusch (Ed.). Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft. Dr. ir. Auteur M.P. Remery is vice-secretaris generaal van de Raad van Europese Bisschoppenconferenties en research fellow aan de Tilburg School of Catholic Theology van de Universiteit van Tilburg. Website: kapelaanremery@gmail.com. 48