Delft. Doorbraak Houtribdijk. Een verkenning van de mogelijke omvang van de bres(sen) in de Houtribdijk na een eventuele dijkdoorbraak

Transcriptie

1 Doorbraak Houtribdijk Een verkenning van de mogelijke omvang van de bres(sen) in de Houtribdijk na een eventuele dijkdoorbraak maart 2003 Dr.ir. P.J. Visser Faculteit Civiele Techniek en Geowetenschappen ff T Delft

2

3 Voorwoord Het voor u liggende rapport is opgesteld in opdracht van de Directie IJsselmeergebied van Rijkswaterstaat. In het rapport wordt ingegaan op het mogelijk ontstaan van een bres in de Houtribdijk onder MH W-omstandigheden en de eventuele groei van de bres daarna. Vanuit de Directie IJsselmeergebied werd de studie begeleid door ing. H. Faber en dr. B. Janssen. De waterstanden onder MHW-omstandigheden zijn aangeleverd door ir. R. Westphal van het Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling (RIZA) van Rijkswaterstaat. De auteur bedankt ook ir. P. Huisman (RIZA en TU Delft) en ir. H.J. Verhagen (TU Delft) voor de discussies over het mogelijk doorbreken van de Houtribdijk welke hebben bijgedragen aan de onderhavige studie.

4 Doorbraak Houtribdijk

5 Inhoudsopgave Voorwoord Samenvatting 1 Inleiding i 1.1 Achtergrond Probleemstelling Doelstelling Studiegebied Aanpak en leeswijzer 3 2 Gegevens Houtribdijk en hydraulische randvoorwaarden Inleiding Houtribdijk Hydraulische randvoorwaarden 10 3 Mogelijk ontstaan bres in Houtribdijk bij dijkdoorbraak 15 4 Conclusie I7 Literatuur I9 iii

6 Doorbraak Houtribdijk iv

7 Samenvatting Op dit moment bestaat er over de sterkte van de Houtribdijk op een tweetal locaties twijfel. Het gaat daarbij om de sterkte van de taludbekleding aan Usselmeerzijde tussen km 8,68 en km 9,11 en tussen km 15,40 en km 15,80. Doorbraak van de Houtribdijk op deze locaties zou tot ongewenste waterstandsverhogingen in het Markermeer of het Usselmeer kunnen leiden. Dit rapport bevat een beschrijving van een studie naar het doorbreken van de Houtribdijk op deze locaties en de grootte van de eventuele bres die dan zal kunnen ontstaan. De Houtribdijk bevat twee elementen die bij dijkdoorbraak de groei van het stroomgat behoorlijk kunnen beperken, namelijk een keileemdam en een berm- en teenconstructie op het talud aan Usselmeerzijde of op het talud aan Markermeerzijde. Bij de aanleg van de Afsluitdijk is met een keileemdam de Zuiderzee afgesloten en tijdens de aanleg van de keileemdam heeft deze stroomsnelheden van ruim 4 m/s langdurig (d.w.z. 2 maanden, Blocq van Kuffeler, 1927, zie ook Visser, 2002, p. 9) en overslaande golven (Huitema, 1947, zie Visser, 2002, p. 12) weerstaan zonder dat er waarneembaar keileem door de stroming of de golven is weggeschuurd. Op de locaties waar zwakke plekken zijn geconstateerd in de bekleding van het talud aan Usselmeerzijde heeft de Houtribdijk een kruinhoogte van NAP -f 5,5 m en een hoogte van de kruin van de keileemdam in het dijklichaam van NAP -I- 2,5 m. Doordat de keileemdam zeer erosiebestendig is en de kruin ervan boven de maximale waterstand van NAP + 1,8 m van een 1 op jaar storm ligt, zal er bij deze storm geen bres in de Houtribdijk ontstaan op de locaties van de zwakke plekken. Ook bij een eventuele doorbraak vanaf de Markermeer zij de (de bekleding van het talud van de Houtribdijk aan deze zijde is nog niet getoetst) zal er van de keileemdam gedurende de periode van een storm niet of nauwelijks keileem geërodeerd worden. Wel zal bij Dwarsprofiel 6 gedurende korte tijd de keileemdam kunnen overstromen: de kruin van de keileemdam ligt hier op NAP -I- 1,3 m, terwijl het toetspeil 2006 hier NAP + 1,4 m is. Dit zal slechts leiden tot een zeer geringe waterstandsverhoging in het IJsselmeer. V

8 Doorbraak Houtribdijk vi

9 1 Inleiding 1.1 Achtergrond Met de aanleg van de Houtribdijk tussen Enkhuizen en Lelystad ontstond het Markermeer. De belangrijkste functies van de dijk zijn scheiding van Usselmeerwater en Markermeerwater en een wegverbinding tussen Enkhuizen en Lelystad. Daarnaast is de dijk een dijkringverbindende dijk, en als zodanig een primaire waterkering (vergelijkbaar met de Afsluitdijk en de dammen in het Deltagebied). Zowel het IJsselmeer als het Markermeer is bij wet aangewezen als buitenwater (Rijkswaterstaat, 2001a, p ). Omdat de Houtribdijk een primaire waterkering is, moet deze voldoen aan de veiligheidsnorm voor hoogwaterkeringen zoals gesteld in de Deltawet van Voor de Houtribdijk varieert het basispeil (overschrijdingskans waterstand 1/10000 per jaar) van NAP -t- 1,1 m (nabij Enkhuizen) tot NAP + 1,8 m (nabij Lelystad), zie Rijkswaterstaat (2001b, p ). Het toetspeil van de Houtribdijk is gelijk aan het basispeil. De veiligheidsnorm voor belasting vanuit het IJsselmeer en het Markermeer is dus vastgesteld op 1/10000 per jaar. De Houtribdijk (dwarsprofielen, dus hoogtes, taludhellingen, opbouw en de taludbekledingen) is met deze veiligheidsnorm ontworpen en hierop onlangs ook weer getoetst, zie Rijkswaterstaat (1999), Rijkswaterstaat (2001a) en DHV (2001). Hieruit is gebleken dat de hoogtetoets voor alle dijkvakken goed is (Rijkswaterstaat, 1999), maar dat er over de sterkte van de Usselmeerzijde van de Houtribdijk op een tweetal locaties nog twijfel bestaat (DHV, 2001, Bijlage 4). Het gaat daarbij om de sterkte van de taludbekleding tussen km 8,68 en km 9,11 en tussen km 15,40 en km 15,80 (zie Figuur 2.1). Doorbraak van de Houtribdijk op deze locaties zou tot ongewenste waterstandsverhogingen in het Markermeer of het IJsselmeer kunnen leiden. Overigens is de gehele Markermeerzijde nog niet getoetst. Hieruit zouden nog meer zwakke plekken kunnen komen. 1.2 Probleemstelling Het concrete probleem waarmee we met de dijkringgebieden rond het Markermeer en het IJsselmeer worden geconfronteerd is het volgende: er is onvoldoende inzicht in de maximaal te verwachten grootte van de bres(sen) in de Houtribdijk bij extreme hydraulische condities na het eventueel bezwijken van deze dijk als gevolg van zwakke plekken in de taludbekleding aan Usselmeerzijde tussen km 8,68 en km 9,11 en tussen km 15,40 en km 15,80 (zie Figuur 2.1). Blijft de bres in de Houtribdijk na een eventuele doorbraak van deze dijk op deze locaties beperkt van grootte dan zal de waterstandsverhoging in het Markermeer (bij doorbraak vanuit het IJsselmeer) of 1

10 Doorbraak Houtribdijk in het IJsselmeer (bij doorbraak vanuit het Markermeer) ook beperkt blijven en zullen de dijken van de polders rondom het Markermeer of het IJsselmeer niet in gevaar komen. Met bresgrootte wordt (bij meerdere bressen) het totaal van alle bressen in de dijk bedoeld. Zou de bres in de Houtribdijk echter zeer groot worden, dan zal relatief veel van het hoogwater in het Markermeer of het IJsselmeer doordringen, als gevolg waarvan de secondaire waterkeringen van het Markermeergebied of het IJsselmeergebied eventueel zouden kunnen bezwijken. 1.3 Doelstelling Het doel van de onderhavige studie is een veilige (dus maximale) voorspelling van de totale te verwachten bresgrootte in de Houtribdijk na het eventuele bezwijken van deze dijk aan Usselmeerzijde tussen km 8,68 en km 9,11 en tussen km 15,40 en km 15,80 bij het basispeil van NAP + 1,8 m. Figuur 1.1 Studiegebied. 2

11 1 Inleiding 1.4 Studiegebied Het studiegebied beslaat het beheersgebied van de Directie IJsselmeergebied van Rijkswaterstaat (zie Figuur 1.1). Het gaat hierbij dus om het IJsselmeer (hydraulische randvoorwaarden voor doorbraak vanuit dit meer en berging van water dat door de eventuele bres in de Houtribdijk stroomt bij een doorbraak vanuit het Markermeer) en het Markermeer (hydraulische randvoorwaarden voor doorbraak vanuit dit meer en berging van water dat door de eventuele bres in de Houtribdijk stroomt bij doorbraak vanuit het IJsselmeer). 1.5 Aanpak en leeswijzer Van belang voor de bepaling van de omvang van een eventuele bres in de Houtribdijk zijn uiteraard de opbouw van de Houtribdijk (geometrie dwarsdoorsnede en materiaal waaruit de dijk is opgeworpen) en de hydraulische condities behorende bij de te onderzoeken veiligheidsnormen. Deze worden in Hoofdstuk 2 beschreven. Hoofdstuk 3 bevat een beschrijving van wat er gebeurt als de bekledingen van het talud van de Houtribdijk aan Usselmeerzijde op de betreffende twee locaties het zouden begeven. Omdat blijkt dat er dan geen bres (bressen) zal (zullen) ontstaan, is het ook niet nodig geweest om vervolgens te berekenen hoe de bres/bressen zich vervolgens zal/zullen ontwikkelen en of dit tot ongewenste waterstandsverhogingen in het Markermeer zal leiden. Hoofdstuk 4 bevat de conclusies en aanbevelingen volgend uit de onderhavige studie. 3

12 Doorbraak Houtribdijk 4

13 2 Gegevens Houtribdijk en hydraulische randvoorwaarden 2.1 Inleiding Dit hoofdstuk bevat een opsomming van de voor de modellering van de bresgroei in de Houtribdijk van belang zijnde randvoorwaarden. Deze randvoorwaarden betreffen gegevens over de opbouw en geometrie van de Houtribdijk (zie Paragraaf 2.2) en de hydraulische randvoorwaarden (zie Paragraaf 2.3). 2.2 Houtribdijk De Houtribdijk is aangelegd in de periode (Ploeger, 1992). In eerste instantie was de dijk bedoeld als onderdeel van de ringdijk voor de Markerwaard. "Tijdens de werkzaamheden kwam een publieke discussie op gang over de vraag of de laatste polder er wel moest komen, een discussie die ertoe heeft geleid dat sinds de voltooiing in 1975 van de dijk Enkhuizen-Lelystad geen werkzaamlieden van betekenis meer zijn verricht. Met de dijk werd een scheiding aangebracht tussen het IJsselmeer (nu nog zo'n 1200 km^ groot) en het Markermeer, dat in open verbinding staat met het Umeer en de zuidelijke randmeren tot aan Nijkerk. Bij Lelystad en Enkhuizen bevinden zich sluiscomplexen (de Houtrib- respectievelijk de Krabbersgatsluizen), waardoor in droge perioden Usselmeerwater wordt ingelaten" (Ploeger, 1992). In Figuur 2.1 is het lengteprofiel van de Houtribdijk weergegeven, met daarin de locaties van de Dwarsprofiel Kruinhoogte boven NAP [m] 1 6,6 2 6,2 3 7,2 4 5,5 5 5,0 6 3,8 Tabel 2.1 Kruinhoogte Houtribdijk in de dwarsprofielen 1 t/m 6. 5

14 Doorbraak Houtribdijk

15 2 Gegevens Houtribdijk en hydraulische randvoorwaarden 7

16 DWARSPROFIEL 4 (Km ): Figuur 2.3 Dwarsprofielen 3 en 4 van de Houtribdijk (zie Figuur 2.1 voor locaties).

17 2 Gegevens Houtribdijk en hydraulische randvoorwaarden

18 Doorbraak Houtribdijk verschillende dwarsprofielen. De dwarsprofielen zijn weergegeven in de Figuren 2.2 t/m 2,4; de kruinhoogten in de verschillende dwarsprofielen staan in Tabel 2.1. De verticale positie van de bodem van het IJsselmeer en het Markermeer bij de Houtribdijk (de zate van de dijk) varieert van NAP - 2,0 m in dwarsprofiel 1 tot NAP - 4,6 m in dwarsprofielen 5 en 6. De keileemdam in de Houtribdijk ligt op NAP - 2,0 m in dwarsprofiel 1, op NAP - 1,65 m in dwarsprofielen 2 en 3, op NAP - 1,75 m in dwarsprofiel 4 en op NAP - 2,0 m in dwarsprofielen 5 en 6. De breedten van de keileemdam onderaan de keileemdam en de kruinhoogten in de dwarsprofielen 1 t/m 6 zijn weergegeven in Tabel 2.2. Deze afmetingen zijn afgelezen van een tekening (reg. nr. TB98/008/01) aangeleverd door de opdrachtgever waarop de theoretische dwarsprofielen zijn weergegeven op schaal 1 : 250. Het materiaal keileem is al bij de aanleg van de Afsluitdijk bewust gekozen omdat het "weerstand biedt tegen eventueel door of over de dijk stromend water. De keileemdam beperkt de kwel en biedt extra zekerheid tegen doorbraak van de Afsluitdijk" (Thijsse, 1972). Immers uit ervaringen opgedaan bij de sluiting van het Amsteldiep blijkt dat deze keileemlaag zeer erosiebestendig is, zie Visser (2002). Dwarsprofiel Kruinlioogte keileemdam boven NAP [m] Breedte keileemdam onderaan [m] 1 2,2 22,5 2 3,2 22,5 3 2,8 20,0 4 2,5 23,7 5 2,2 24,2 6 1,3 18,7 Tabel 2.2 Theoretische waarden van kruinhoogte en breedte onderaan van keileemdam in Houtribdijk. 2.3 Hydraulische randvoorwaarden Figuur 1.1 bevat een kaart van de Houtribdijk, het IJsselmeer en het Markermeer. De oppervlakte van het IJsselmeer bedraagt ongeveer 1200 km^, die van het Markermeer ongeveer 600 km^. Het streefpeil van het water in zowel het IJsselmeer als het Markermeer is NAP - 0,40 m in de winter en NAP - 0,20 m in de zomer (Ministerie van Verkeer en Waterstaat, 1984). Voor de huidige studie is door RIZA (als leverancier van de hydraulische randvoorwaarden) een meerpeil van zowel Markermeer als IJsselmeer aangehouden van NAP - 0,25 m. 10

19 KJ O era Cl < n 3 X O c cr D. Ct 144 ' f -1 OJ c O cc Figuur 2.5 Verloop waterstanden in IJsselmeer nabij km 9,00 van Houtribdijk tijdens de storm van 31 januari t/m 1 februari 1953 geëxtrapoleerd naar een overschrijdingsfrequentie van 10"'* per jaar (1 keer per jaar). 3 D. < O O O. ro

20 Figuur 2.6 Verloop waterstanden in IJsselmeer nabij km 9,00 van Houtribdijk bij de tweeüngstorm van 23 december 1954 geëxtrapoleerd naar een overschrijdingsfrequentie van 10'"^ per jaar (1 keer per jaar).

21 2 Gegevens Houtribdijk en hydraulisclie randvoorwaarden Het toetspeil 2006 (MHW, overschrijdingsfrequentie lo"'* of 1/10000 per jaar) van de Houtribdijk voor de Usselmeerzijde varieert van NAP + 1,1 m voor km 26,00 (zie Figuur 2.1), NAP + 1,2 m voor km 15,70 (Trintelhaven), NAP + 1,7 m voor km 9,00 (locatie H-UM072, zie Rijkswaterstaat, 2001b) tot NAP + 1,8 m voor km 2,70 (zie Rijkswaterstaat, 2001b). Het toetspeil van de Houtribdijk voor de Markermeerzijde varieert van NAP + 1,4 m voor km 26,00, NAP + 1,6 m voor km 15,70 (Trintelhaven) tot NAP + 1,6 m voor km 9,00 (locatie H-IJM072), om vervolgens weer af te nemen tot NAP + 1,4 m voor km 2,70 (zie Rijkswaterstaat, 2001b). Door RIZA zijn voor een doorbraak van Usselmeerzijde twee extreme stormen uit het verleden geëxtrapoleerd naar 1 in jaar gebeurtenissen, namelijk de storm van 31 januari t/m 1 februari 1953 en de tweelingstorm van 23 december 1954, beide stormen met variabele windrichtingen. De resultaten van deze extrapolaties voor km 9,00 (H-UM072) zijn weergegeven in Figuren 2.5 en 2.6. De geëxtrapoleerde storm van 31 januari t/m 1 februari 1953 heeft een maximale waterstand van NAP -I- 1,8 m, de geëxtrapoleerde tweelingstorm van 23 december 1954 heeft een maximale waterstand van NAP -I- 1,6 m. 13

22 Doorbraak Houtribdijk 14

23 3 Mogelijk ontstaan bres in Houtribdijk bij dijkdoorbraak De zwakke plekken in de taludbekleding van de Houtribdijk aan Usselmeerzijde bevinden zich tussen km 8,68 en km 9,11 en tussen km 15,40 en km 15,80 (zie Figuur 2.1). De Houtribdijk heeft hier Dwarsprofiel 4 (zie Figuur 2.3), d.w.z. een kruinhoogte van NAP + 5,5 m, een hoogte van de kruin van de keileemdam van NAP + 2,5 m en een breedte van keileemdam onderaan van 23,7 m. Het talud aan Usselmeerzijde heeft een grasmat boven NAP + 3,8 m, het talud aan Markermeerzijde boven NAP + 3,0 m. Van de zwakke plekken in de taludbekleding van de Houtribdijk aan Usselmeerzijde is het toetspeil 2006 het hoogst voor de locatie km 8,68 t/m km 9,11, namelijk NAP -f- 1,70 m (zie Rijkswaterstaat, 2001b), of NAP -I- 1,8 m volgens Figuur 2.5. Voor deze locatie is de taludbekleding getoetst met golven met een significante golfhoogte = 1,52 m, een piekperiode = 6,0 s, een golfrichting van 15,6 t.o.v. de noordrichting en een waterstand van NAP 4-0,86 m. Uit deze toetsing volgt dat de kwaliteit van de taludbekleding twijfelachtig is, en voor km 8,68 t/m km 8,81 zelfs onvoldoende scoort. Met het programma CRESS (zie Verhagen en Van der Wegen, 1998) is voor deze waarden voor de golven, een waterstand van NAP -f- 1,8 m (dat is dus een hydraulische belasting ongunstiger dan de waterstand waarmee de bekleding is getoetst) en de afmetingen van Dwarsprofiel 4 (zie Figuur 2.3) een golfoverslag berekend van 0,02 liter/s/m (van golven vanuit het Usselmeer). Hoewel het talud aan Markermeerzijde nog niet getoetst is, is dit een dergelijk lage waarde voor de golfoverslag dat geconcludeerd kan worden dat golfoverslag niet zal leiden tot het bezwijken van de kruin of het talud aan de Markermeerzijde van het traject met Dwarsprofiel 4, en dus ook niet tot een bres in de Houtribdijk. Dit was ook niet te verwachten want uit de toetsing van de hoogte van de Houtribdijk blijkt dat de dijk bij een veiligheidsnorm van 1/10000 per jaar qua hoogte voldoet, zie Rijkswaterstaat (1999). Indien de taludbekleding van de Houtribdijk aan Usselmeerzijde bij de zwakke plekken het zou begeven bij een storm met een overschrijdingsfrequentie van 1/10000 per jaar als beschreven in Paragraaf 2.3, dan zou uiteindelijk de keileemdam bloot kunnen komen te liggen. Echter deze is zeer erosiebestendig: tijdens de aanleg van de Afsluitdijk heeft de keileemdam van deze dijk stroomsnelheden van ruim 4 m/s langdurig (d.w.z. 2 maanden) en stormachtig weer (met overslaande golven, zie Huitema, 1947, p. 138, zie ook Visser, 2002, p. 12) weerstaan zonder dat er waarneembaar keileem door de stroming of de golven is weggeschuurd. Na een consolidatieproces van zo'n 70 jaren (voor de Afsluitdijk; ongeveer 30 jaren voor de Houtribdijk) zal de weerstand tegen erosie nog verder toegenomen zijn. In de studie voor de Afsluitdijk (Visser, 2002) is de kritieke waarde van begin van erosie gesteld op zo'n 5 m/s. Dit betekent dat als de keileemlaag bloot zou komen te liggen, het zeer onwaarschijn- 15

24 Doorbraak Houtribdijk lijk is dat golven gedurende de duur van een storm de gehele keileemdam zullen wegschuren. Indien de keileemdam boven NAP + 2,5 m (vanaf dit niveau neemt de dikte van de keileemdam naar boven toe af, van een dikte van 2,5 m naar een dikte van 0,6 m, zie Figuur 2.3) zou worden weggeslagen, wat niet waarschijnlijk is, dan nog ligt de kruin van de keileemdam boven de hoogste waterstand van NAP + 1,8 m bij de storm van Figuur 2.5 of NAP + 1,6 m van Figuur 2.6. Dit betekent dat er geen initiële bres in de Houtribdijk zal ontstaan waardoor water van het Usselmeer naar het Markermeer zal stromen. Wel is het mogelijk dat als gevolg van de zwakke plekken in de taludbekleding aan Usselmeerzijde er aanzienlijke schade aan de taludbekleding en mogelijk ook enige schade aan de keileemdam zal ontstaan. Als gesteld in Paragraaf 1.1 is de bekleding aan de Markermeerzijde nog niet getoetst. Bij een eventuele doorbraak vanaf de Markermeerzijde zal na verloop van tijd de keileemdam aan de Usselmeerzijde van de dijk worden aangevallen. Ook vanaf deze zijde zal de keileemdam te sterk blijken te zijn om gedurende een stormperiode een initieel gat in de Houtribdijk te laten ontstaan. Wel zal bij Dwarsprofiel 6 gedurende korte tijd de keileemdam kunnen overstromen: de kruin van de keileemdam ligt hier op NAP + 1,3 m, terwijl het toetspeil 2006 hier NAP -I- 1,4 m is. Hiervoor is wel nodig dat de basaltzuilen op de keileemdam ook worden weggeslagen. Mocht dit gebeuren dan ontstaat er gedurende korte tijd een stroming over de keileemdam met een diepte van ongeveer 0,07 m (2/3 van 0,1 m, dus van het verschil van NAP + 1,4 m en NAP + 1,3 m, immers ongestuwde stroming over een overlaat, kritische stroming genoemd). Dit zal slechts leiden tot een zeer geringe waterstandsverhoging in het Usselmeer. 16

25 4 Conclusie De zwakke plekken in de taludbekleding van de Houtribdijk aan Usselmeerzijde bevinden zich tussen laii 8,68 en km 9,11 en tussen km 15,40 en km 15,80 (zie Figuur 2.1). De Houtribdijk heeft hier Dwarsprofiel 4 (zie Figuur 2.3), d.w.z. een kruinhoogte van NAP + 5,5 m en een hoogte van de kruin van de keileemdam in het dijklichaam van NAP + 2,5 m. Doordat de keileemdam zeer erosiebestendig is en de kruin ervan boven de maximale waterstand van NAP + 1,8 m van een storm met een overschrijdingsfrequentie van 1/10000 per jaar ligt, zal er bij deze storm geen bres in de Houtribdijk ontstaan op de locaties van de zwakke plekken. Ook bij een eventuele doorbraak vanaf de Markermeerzijde (de bekleding van het talud van de Houtribdijk aan deze zijde is nog niet getoetst) zal er van de keileemdam gedurende de periode van een storm nauwelijks keileem weggeschuurd kunnen worden. Wel zal bij Dwarsprofiel 6 gedurende korte tijd de keileemdam kunnen overstromen: de kruin van de keileemdam ligt hier op NAP + 1,3 m, terwijl het toetspeil 2006 hier NAP -h 1,4 m is. Dit zal slechts leiden tot een zeer geringe waterstandsverhoging in het Usselmeer. 17

26 Doorbraak Houtribdijk 18

27 Literatuur Blocq van Kuffeler, V.I.P. de, Het plan voor den afsluitdijk van de Zuiderzee. De Ingenieur, 42, pp DHV, Toetsing van gezette steenbekledingen op de Houtribdijk. Studie voor Rijkswaterstaat, Directie IJsselmeergebied. DHV Milieu en Infrastructuur BV, Amersfoort. Huitema, T., Dijken. Kosmos, Amsterdam-Antwerpen. Ministerie van Verkeer en waterstaat, De waterhuishouding van Nederland. Staatsuitgeverij, 's-gravenhage. Ploeger, B., Bouwen aan de Rijn. Rijkswaterstaat-serie 53, Rijkswaterstaat, Directie Gelderland, Arnhem. Rijkswaterstaat, Toetsing op de veiligheid van de Houtribdijk. Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Directoraat-Generaal Rijkswaterstaat, Directie IJsselmeergebied, Lelystad. Rijkswaterstaat, 2001a. Beheersverslag Rijkswaterstaat IJsselmeergebied 1998/1999. Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Directoraat-Generaal Rijkswaterstaat, Directie IJsselmeergebied, Lelystad. Rijkswaterstaat, 2001b. Hydraulische Randvoorwaarden Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Directoraat-Generaal Rijkswaterstaat, Rijksinstituut voor Kust en Zee/RIKZ, Dienst Weg- en Waterbouwkunde, Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling/RIZA, Delft. Thijsse, J.Th., Een halve eeuw Zuiderzeewerken Tjeenk Willink, Groningen. Verhagen, H.J. en Van der Wegen, M., User Manuel CRESS, in Pilarczyk, K.W. (ed.), 1998, Dikes and revetments, A.A. Balkema, Rotterdam, pp Visser, P.J., Groei bres in Afsluitdijk na dijkdoorbraak. Sectie Waterbouwkunde, Faculteit Civiele Techniek en Geowetenschappen, Technische Universiteit Delft, Delft. 19

28