Lesbrief onderzoekend en ontwerpend leren COMMUNICEREN ZONDER TE PRATEN MET KOPIEERBLADEN! voor groep 5 tot en met 8 van het basisonderwijs

Transcriptie

1 MET KOPIEERBLADEN! 3 Lesbrief onderzoekend en ontwerpend leren COMMUNICEREN ZONDER TE PRATEN voor groep 5 tot en met 8 van het basisonderwijs

2 2

3 3 Lesbrief onderzoekend en ontwerpend leren Communiceren zonder te Praten voor groep 5 tot en met 8 van het basisonderwijs Merel Sprong, Nicolette Munsters en Rianne van Rooijen Februari,

4 4 Christian Gertenbach

5 INHOUD K VOORAF... 6 N ACHTERGROND informatie f STAP 1 INTRODUCTIE f STAP 2 VERKENNING m m Kopieerblad 1: DIERENPLAATJES...13 Kopieerblad 2: Opdracht 1: UITBEELDEN...14 Dierenplaatjes Kopieerblad 1 13 m m m m Kopieerblad 3: Opdracht 2: GEBAREN MAKEN EN RADEN...15 Kopieerblad 4: Opdracht 3: PAK HET JUISTE VOORWERP...16 Kopieerblad 5: Opdracht 4: TEKEN HET...17 Kopieerblad 6: Opdracht 5: LIPLEZEN Uitbeelden Opdracht 1 f STAP 3 OPZETTEN EIGEN ONDERZOEK.. 19 f HET VERVOLG: Suggesties vervolgonderzoek Liplezen Opdracht 5 18 G BIJLAGE:... i 1 HET VRAGENMACHIENTJE x 2 OEFENBLAD ONDERZOEKSVRAAG STELLEN y 3 ONDERZOEKSPLAN c COLOFON BIJLAGE 1 Het Vragenmachientje 5

6 Vooraf Voor je ligt de lesbrief Onderzoekend Leren over communiceren zonder te praten. De lesbrief is gebaseerd op het actuele onderzoek van Nicolette Munsters en Rianne van Rooijen. In deze lesbrief draait het om sociale ontwikkeling bij baby s en jonge kinderen. Een onderdeel van deze ontwikkeling is de non-verbale communicatie. De kinderen gaan hier zelf onderzoek bij uitvoeren en zullen daarnaast nadenken over het belang van gedragsonderzoek bij baby s en onderzoek naar non-verbale communicatie. Opzet lesbrief De lesbrief start met achtergrondinformatie over het onderzoek van Nicolette en Rianne. De informatie is bedoeld voor zowel leerkracht als leerling. Het volgende schema geeft een indicatie van de hoeveelheid lessen. Trek voor elke les minimaal één uur uit. Hier kan behoorlijk flexibel mee worden omgegaan. De eerste drie lessen zijn gedetailleerd uitgewerkt. Voor de andere lessen zijn suggesties aanwezig en is het vragenmachientje als hulpmiddel toegevoegd. Les 1 Introductie van gedragsonderzoek bij baby s Les 2 Verkenning met vijf korte activiteiten rondom non-verbale communicatie Les 3 Het opzetten van eigen onderzoek. Aandacht voor het opstellen van een onderzoeksvraag en het uitdenken van een onderzoeksmethode f Tussendoor zal er tijd nodig zijn om materiaal te verzamelen. De tijdsinvestering is afhankelijk van het gekozen vervolgonderzoek. Les 4 Uitvoeren van het onderzoek Les 5 Concluderen f Les 6 Les 7 Tussendoor zal er tijd nodig zijn om aan de presentatie te werken. Kijk zelf welke vorm je passend vindt. Presenteren Verdiepen en/of verbreden h h h h DOELEN Kennismaken met actueel onderzoek aan de Universiteit Utrecht. Ervaring opdoen met onderzoekend leren vanuit dit actuele onderzoek. Leren over gedragsonderzoek bij baby s en het belang hiervan inzien Bewust worden van de nonverbale communicatie die wij in het dagelijks leven gebruiken De lessen zijn gebaseerd op het model van Onderzoekend Leren. Dit model kan via het digibord met de kinderen gedeeld worden zodat ze via de pictogrammen leren zien in welke fases van het onderzoek ze zich bevinden. Daarnaast is het goed om aan te geven dat deze manier van onderzoek doen bij tal van onderwerpen en vragen te gebruiken is. 6 De zeven stappen van onderzoekend leren zijn gebaseerd op het basisdocument LOOL van Marja van Graft en Pierre Kemmers (2007)

7 Achtergrond Nicolette Munsters en Rianne van Rooijen Sociale ontwikkeling Tijdens de sociale ontwikkeling leer je omgaan met andere mensen. Vanaf de geboorte is een baby al gericht op anderen, ze kijken graag naar gezichten. Tijdens de eerste maanden ontwikkelt de sociale interactie zich snel. Met sociale interactie bedoelen we het contact leggen en het reageren op elkaar. Baby s doen dit al door te lachen en geluidjes te maken. Hoe ouder ze worden, hoe beter ze hierin worden. Sociale interactie Wanneer je met anderen contact maakt zijn er een aantal stappen: waarnemen, interpreteren en reageren. Zo kan het bijvoorbeeld zijn dat je iemand hoort huilen, dan neem je waar. Je krijgt het idee dat diegene misschien wel verdrietig is en getroost wil worden. Dit is het interpreteren van wat je waarneemt, je hebt er een idee bij gekregen. Je reactie kan zijn dat je een arm om de persoon die huilt heen slaat als troostend gebaar. Bij deze stappen, het waarnemen, interpreteren en reageren, kan ook iets misgaan. Hierdoor kan de sociale interactie moeilijker verlopen. Als iemand zijn mond samentrekt en de wenkbrauwen in het midden naar beneden trekt weten de meeste mensen dat dit een boze blik is. Weet je dit niet dan kan het zomaar zijn dat je iemand nog bozer maakt. Bijvoorbeeld als je doorkletst in de klas terwijl de meester je al boos aankijkt! Om te begrijpen hoe mensen reageren en waarom dit wel eens misgaat is het belangrijk om te weten hoe mensen gedrag interpreteren en daar op reageren. Maar hoe mensen iets interpreteren kun je niet zien. Door vragen te stellen komen we wel meer te weten. Alleen, hoe doen we dat bij baby s? Daar hebben onderzoekers wat op bedacht. Een van de mogelijkheden is om te kijken in de hersenen. Als daar verschillende reacties gevonden worden bij het zien van een blij of een verdrietig gezicht, dan weten we dat iemand het verschil waarneemt. Een tweede mogelijkheid is om te kijken naar nonverbaal gedrag. Mensen communiceren ook via het lichaam. Bijvoorbeeld door onze kijkrichting of door gebaren te gebruiken zoals wijzen. 7

8 Achtergrond Wat Nicolette en Rianne onderzoeken Wetenschappers Nicolette en Rianne zijn bezig om de sociale ontwikkeling bij baby s in kaart te brengen. Dit doen ze bij het KinderKennisCentrum aan de Universiteit Utrecht. Ze zijn benieuwd hoe baby s reageren op signalen van mensen uit hun omgeving. Om te onderzoeken hoe baby s reageren kijken ze naar non-verbaal gedrag met behulp van een eye tracker en naar de hersenactiviteit met behulp van fnirs en EEG. Non-verbaal gedrag met behulp van een eye tracker en de hersenactiviteit met behulp van EEG Vragen waar zij zich mee bezig houden zijn: Wat is de invloed van het brein op de sociale ontwikkeling? Kun je bij baby s al verschil meten in de sociale ontwikkeling, zijn er al afwijkingen te vinden? Welke informatie halen baby s uit een gezicht om andere mensen te begrijpen? 8

9 Sebastian Pichler 9

10 STAP 1 Introductie Materiaal - Post-its of de dierenplaatjes van kopieerblad 1 met plakband. Evenveel als dat er leerlingen zijn. Voorbereiding - Neem de activiteit en de achtergrondinformatie door. - Leg de materialen klaar. Communiceren Communiceren is het uitwisselen van berichten of boodschappen met elkaar. Dit kun je doen door met elkaar te praten. Non-verbale communicatie Als je non-verbaal met elkaar communiceert dan praat je niet. Denk aan gebaren als wijzen of zwaaien. Ook onze gezichtsuitdrukkingen en onze lichaamshouding horen bij de non-verbale communicatie. Activiteit/Experiment - Begin met het volgende spel, Er is in het spel één belangrijke regel en dat is dat er niet gesproken mag worden. De klas wordt in tweeën gedeeld. Eén keer speel je het spel de andere keer observeer je wat er gebeurt. De kinderen die het spel gaan spelen krijgen allemaal een dierenkaartje op hun rug geplakt. Het doel van het spel is om zonder te praten dezelfde diersoorten bij elkaar in een groepje te krijgen. De kinderen die observeren, bekijken hoe de kinderen die het spel spelen te werk gaan. Vertel de klas dat jullie de mogelijke manieren op het einde gaan bespreken. Als het spel voor de tweede keer gespeeld wordt komt er een moeilijkheid bij. Naast het niet mogen praten mogen de kinderen de dieren nu ook niet meer uitbeelden. Verzamel aan het einde van de tweede keer de manieren van non verbale communicatie die de klas heeft gezien tijdens het observeren. 10

11 Nabespreking - Neem de verzamelde manieren van non verbale communicatie door met de volgende vragen erbij: Welke vormen van communicatie zouden baby s al kunnen toepassen? Waarom wel of niet? Wat moet je kunnen of weten om deze manier van communicatie toe te passen? (je moet bijvoorbeeld het dier kennen om het uit te beelden of je moet je armen doelbewust kunnen bewegen om te wijzen) Sta stil bij de vraag hoe baby s de verschillende vormen van communicatie leren. Welke ideeën hebben de kinderen hierover? Extra B Een Youtube filmpje: Stel de leerlingen de kijkvraag: Wat doen de baby s in het filmpje om contact te maken? (Lachen, huilen, geluidjes maken, kijken etc.) Kun je zien waar de baby s veel naar kijken? (3.23min) B Still face experiment: Dit filmpje is in het Engels. Dat heeft het voordeel dat de kinderen de uitleg nog niet volledig tot zich nemen en zelf kunnen nadenken over wat er gebeurt. Bespreek goed na, zodat je weet dat de kinderen de juiste informatie meenemen. (2.50 min) 11

12 STAP 2 Verkenning Materiaal - Kopieën van de vijf kopieerbladen - Drie enveloppen - Plakband of lijm - Tekenpapier Voorbereiding - Neem de vijf verkenningsopdrachten door. - Maak groepjes van maximaal vier kinderen. - Verzamel de materialen - Bedenk of je de opdrachten in een circuitvorm wilt aanbieden (je kunt dan evt. elke opdracht dubbel aanbieden) of dat je kiest voor een andere organisatievorm. - Knip voor opdracht 1, 4 en 5 de kaartjes van het kopieerblad los en stop ze in de envelop. Plak op de buitenkant van de envelop de uitleg. - Leg bij opdracht 4 tekenpapier. - Knip de kaartjes voor opdracht 3 los en leg ze naast elkaar op een tafel. Activiteit De kinderen doorlopen 5 opdrachten die te maken hebben met non-verbale communicatie. De opdrachten worden nader beschreven op de kopieerbladen. Nabespreking - Stuur tijdens het hele gesprek aan op de verwondering en het stellen van vragen (niemand hoeft nu antwoord te geven!). Doe dit bijvoorbeeld door de verwondering van de kinderen om te buigen naar een vraag en door je zelf hardop van alles af te vragen. - Noteer zoveel mogelijk steekwoorden of hele vragen als input voor de volgende fase. Het is nu niet nodig om al met goede onderzoeksvragen te komen, elke vraag en verwondering is goed. - Bespreek als start kort de vijf verschillende opdrachten door de vragen die bij de opdrachten staan door te nemen. - Vraag aan de kinderen wat lastig was bij de non-verbale communicatie en wat er handig aan is. - Vraag de kinderen hoe de non-verbale communicatie de verbale communicatie kan ondersteunen. Wat zijn de voorbeelden van het combineren van deze twee vormen van communicatie? - Laat de kinderen eventueel nog nadenken over de ontwikkeling die mensen doormaken rondom communicatie. Vraag bijvoorbeeld: Hoe leren kinderen al deze verschillende manieren van communiceren? Extra - Nodig de kinderen uit om tussendoor al vragen te noteren. Geef ze bijvoorbeeld allemaal een kladblaadje waarop ze notities kunnen maken. 12

13 Kopieerblad 1! spelronde 1 DIERENPLAATJES! spelronde 2 13

14 ! Kopieerblad 2 Opdracht 1: UITBEELDEN Wat moet je doen: - Jullie gaan om de beurt iets uitbeelden. De anderen moeten raden. - Spreek af wie er begint. - Degene die begint trekt een kaartje uit de envelop. Daarop staat wat je moet uitbeelden. Bespreek achteraf: - Welke kaartjes waren makkelijk om te raden? Hoe kwam dat? - Welke kaartjes waren lastiger om te raden? Hoe kwam dat? - Welke manieren waren handig om te gebruiken tijdens het uitbeelden? ((( ))) Je hebt buikpijn Je vindt appels vies Je wilt samen gaan zwemmen Je hebt het koud Je bent boos op de juf/meester Je schoenen zijn te klein Je hebt zin in een banaan Je vindt een poster aan de muur in je klas erg mooi Je bent je pen kwijt Je moet nodig naar de wc Je vindt het stinken Je hebt een mooi doelpunt gescoord Je wilt gaan schilderen Je wilt wat geld lenen Je hebt het warm 14

15 Kopieerblad 3 Opdracht 2: GEBAREN MAKEN EN RADEN Wat je moet doen: - Jullie gaan samen gebaren afspreken voor de woorden en uitspraken die je hieronder ziet staan. - De gebaren mag je maken met je handen en hoofd. - Als jullie alle gebaren bedacht hebben spelen jullie een raadspelletje: één iemand kiest een woord uit en maakt het gebaar. De rest raad welk woord er bedoeld wordt. Goed zo Kom hier Stil zijn Stop Ja Nee Lekker Warm Koud Geld Honger Vis Dorst Pijn Idioot Slim bedacht Vrede Slapen Kusje Gevaar Konijn Varken Snel Vogel Spin Langzaam Liefde Stout Kijk daar eens Wind Bespreek achteraf: - Welke woorden of uitspraken waren makkelijk? Waarom? - Welke woorden of uitspraken waren lastiger? Waarom? - In welke situaties is het handig om gebaren te gebruiken? 15

16 ! Opdracht 3: PAK HET JUISTE VOORWERP Kopieerblad 4 Wat je moet doen: - Jullie gaan om de beurt vragen om een voorwerp zonder dat je mag praten. - De andere teamleden mogen twee keer een afbeelding van een voorwerp aanwijzen. Is het twee keer fout dan vertelt degene die om een voorwerp vroeg wat de juiste afbeelding was. Pen Telefoon Gum Rekenboek Stripboek Potlood Jas Sjaal Schaatsen Schep Waterpistool Glas Beker Kwast Lijm Tablet Pan Schaar Hamer Borstel Bezem Stoffer en blik Sleutel Zakdoekjes Tandpasta Zaklamp Aansteker Dwarsfluit Blokfluit Rekenmachine Bespreek achteraf: - Welke voorwerpen waren makkelijk? Waarom? - Welke voorwerpen waren lastiger? Waarom? - In welke situaties is het handig om zonder te praten te communiceren? 16

17 ! Kopieerblad 5 Opdracht 4: TEKEN HET Wat je moet doen: - Jullie gaan om de beurt iets tekenen. De anderen moeten raden wat. - Spreek af wie er begint. - Degene die begint trekt een kaartje uit de envelop. Daarop staat wat je moet tekenen. Krant Sjaal Laptop Fiets Wachtwoord Tent Poep Schaats Hardlopen Paraplu Bibliotheek Apenkooi Telefoon Automatisch Stekker Nagel Zomervakantie Supermarkt Water Onderzoek Rugzak Nachttrein Dansfeest Nadenken Brandweer Bespreek achteraf: - Welke kaartjes waren makkelijk om te raden? Hoe kwam dat? - Welke kaartjes waren lastiger om te raden? Hoe kwam dat? - Welke tips over het tekenen zou je anderen geven waardoor het raden makkelijker wordt? 17

18 ! Kopieerblad 6 Opdracht 5: LIPLEZEN Wat je moet doen: - Jullie gaan om de beurt zonder geluid te maken een woord zeggen zodat de anderen kunnen liplezen welk woord er gezegd wordt. - Spreek af wie er begint. - Degene die begint trekt een kaartje uit de envelop. Daarop staat welk woord er geraden moet worden. Harry Potter Stoel Kinderwagen Voetbal Uitprinten Neuspeuteren Vest Leesboek Eiland Ontdekking Ketchup Dyslexie Handtas Spreekbeurt Doorzetten Onderzoeksvraag Oog Tijd Apotheek Denksport Vogel Pet Ziekenauto Gitaar Luisteren Bespreek achteraf: - Welke kaartjes waren makkelijk om te raden? Hoe kwam dat? - Welke kaartjes waren lastiger om te raden? Hoe kwam dat? - In welke situaties zou het handig zijn om te liplezen? - Zou je hele zinnen kunnen leren liplezen? Waarom wel/niet? 18

19 Opzetten STAP 3 EIGEN ONDERZOEK Plan Materiaal - Het vragenmachientje (bijlage 1). - De kopieerbladen: oefenblad onderzoeksvraag stellen (bijlage 2) en onderzoeksplan (bijlage 3) - Pen en papier Voorbereiding - Kies een aantal vragen vanuit de verkenning uit om klassikaal te bespreken aan de hand van het vragenmachientje. - Maak onderzoeksgroepjes van ongeveer vier leerlingen. - Kopieer voor elk groepje het oefenblad onderzoeksvraag stellen. - Kopieer voor elk groepje een leeg onderzoeksplan. Activiteit - Vertel de kinderen in welk groepje ze onderzoek gaan doen. Laat ze eventueel bij elkaar gaan zitten. - Introduceer het vragenmachientje. - Bespreek klassikaal de vragen die je hebt uitgezocht om de werking van het machientje uit te leggen. - Laat de groepjes nu zelf een onderzoeksvraag formuleren op het oefenblad onderzoeksvraag stellen. - Laat een ander groepje de opgeschreven onderzoeksvragen nog eens controleren volgens het blad. - Maak de onderzoeksvragen definitief. - Deel de lege onderzoeksplannen uit en geef de groepjes tijd om hun plan uit te werken. Als het goed is hebben ze tijdens het werken met het vragenmachientje al veel stappen in het onderzoek besproken. 19

20 Het vervolg SUGGESTIES VERVOLGONDERZOEK Gebaren - Zijn de kinderen van groep drie of groep acht beter in het herkennen van de gebaren voor geld, vrede en stop? - Kunnen kinderen van vijf meer dan de helft van de gebaren maken uit deze lijst:.? (zelf lijst samenstellen). - Lukt het de kinderen uit groep zes beter om gebaren te raden als degene die de gebaren maakt ook gebruik maakt van zijn mimiek? Tekenen - Raden onze ouders binnen een minuut de tekening voor gevaar, liefde en goed gedaan? - Raden kinderen die de tekenaar kunnen zien eerder wat er getekend wordt dan de kinderen die de tekenaar niet zien? Liplezen - Kunnen wij een rekeninstructie zonder geluid begrijpen? Dat betekent dat iedereen in de klas weet wat hij moet doen in zijn werkboek. - Zijn jongens beter in liplezen dan meisjes? 20

21 Het vervolg ALGEMENE AANDACHTSPUNTEN VOOR HET VERVOLG Tolerantie voor het niet-weten Bij het onderzoekend leren is het belangrijk dat je met onzekerheid kunt omgaan. Bij het doen van onderzoek zoek je die onzekerheid zelfs op. Je weet niet wat de onderzoeksvragen gaan worden, wat de antwoorden gaan zijn of hoe de kinderen de resultaten gaan presenteren. Besef je aan de start van het project dat de fases waarin je het (nog) niet weet erbij horen. Begeleiding geven door sturende vragen te stellen Bij het stellen van sturende vragen gaan de kinderen meer nadenken over hun eigen werk, hun plannen en de gedachtes die ze daarover hebben. Je helpt de kinderen focussen op de juiste punten. Het is wel belangrijk om te werken met open vragen. Open vragen zorgen ervoor dat de kinderen echt zelf gaan nadenken. Daarnaast moet er genoeg autonomie bij de kinderen liggen om een eigen weg te kiezen, ook al is deze keuze in jouw ogen niet de juiste. Voorbeelden van sturende vragen: Heeft dit volgens jullie meer te maken met of met Wat zijn de voor- en nadelen van deze manier van meten? Hoeveel tijd gaat deze manier van werken jullie kosten? Wat is op dit moment belangrijk? Bedenk eens iemand die het niet met je eens is, wat zou die zeggen? 21

22 Aantekeningen 22

23 Bijlage 1 Het vragenmachientje 23

24 Oefenblad onderzoeksvraag stellen Bijlage 2 Namen: Opdracht: bedenk zelf een goede onderzoeksvraag bij het thema. Onze onderzoeksvraag is: Controle onderzoeksvraag door een ander groepje: Komt de vraag door het vragenmachientje? Als de vraag blijft steken: bij welk deel of welke delen van het vragenmachientje? Geef een tip over hoe deze vraag verder verbeterd kan worden tot een goede onderzoeksvraag. Onze verbeterde onderzoeksvraag is:

25 Bijlage 3 Onderzoeksplan 1. Wat is het onderwerp? Wat weten we al over het onderwerp? Wat is de onderzoeksvraag? Wie en/of wat gaan we gebruiken voor het onderzoek? Hoe gaan we dit onderzoek uitvoeren? Wat wordt er gemeten?: Wat wordt er hetzelfde gehouden en wat verandert?: Wie doet wat tijdens het onderzoek?: Hoe wordt alles genoteerd?: 6. Wat is ons stappenplan? Wat denken we dat er tijdens het onderzoek gaat gebeuren?

26 Colofon TOOL (Talentontwikkeling Onderzoekend & Ontwerpend Leren) is ontwikkeld door de Universiteit Utrecht (UU) voor leerkrachten in het basisonderwijs. TOOL ondersteunt leerkrachten om de natuurlijke nieuwsgierigheid en talenten van leerlingen te stimuleren en leerlingen te leren onderzoeken en ontwerpen. Onder de naam TOOL verschijnen de series TOOL met wetenschap & technologie uitgewerkte praktijkvoorbeelden en theorieën voor het ontwerpen en uitvoeren van W&T-onderwijs. Praktische TOOLs lesbrieven over actuele thema s in de wetenschap met praktische middelen voor het leren onderzoeken en ontwerpen. Met dank aan de leerlingen, leraren en wetenschappers die aan deze uitgave hebben meegewerkt. Tekst: Onderwijs met Stijl, Merel Sprong Ontwerp en Vormgeving: Plan B, Bert van Zutphen Foto Omslag: Ivar Pel 26

27 Onderzoekend leren stimuleert het kritisch denkvermogen 27

28