M. van Riessen, J. Van Drie

Transcriptie

1 ONTWERPRAPPORT Naam auteur(s) Vakgebied Titel Onderwerp Opleiding Doelgroep C.E. Folmer geschiedenis De geschiedenis tot leven brengen met behulp van gepersonifieerde geschiedenis. Leerlingen uit 4 havo motiveren voor het tijdvak van monniken en ridders Interfacultaire Lerarenopleidingen, Universiteit van Amsterdam 4 havo Sleuteltermen Links Bibliografische referentie Studentnummer Motivatie, situationele interesse, verhalen, grote lijn, micro- geschiedenis Folmer, C.E. (2014) De geschiedenis tot leven brengen met behulp van gepersonifieerde geschiedenis. Amsterdam: Interfacultaire Lerarenopleidingen UvA. Begeleider(s) Beoordelaar(s) indien bekend Datum M. van Riessen M. van Riessen, J. Van Drie

2 Paper 2 Ontwerp Samenvatting paper 1 In de lesmethode worden er in het tijdvak monniken en ridders weinig personen en gebeurtenissen behandeld en de stof heeft een hoog abstractieniveau. Deze twee aspecten zorgen ervoor dat de leerlingen uit 4 havo niet geïnteresseerd zijn in deze periode. Uit de literatuur blijkt dat leerlingen gepersonifieerde geschiedenis het leukst vinden, tevens kan het ervoor zorgen dat abstracte lesstof gekoppeld wordt aan concrete voorbeelden. Met het gebruik van gepersonifieerde geschiedenis wil ik de leerlingen enthousiaster maken voor het tijdvak monniken en ridders en een handvat bieden om inzicht te krijgen in de abstracte stof die bij dit tijdvak aan bod komt. Op grond van de probleemanalyse en de verkenning van de oplossingen ben ik tot de volgende ontwerphypothese gekomen: Als ik het gebrek aan interesse voor het tijdvak monniken en ridders bij 4 havo aanpak met meer concrete teksten over personen, die aanknopingspunten bieden voor inleving, en met opdrachten waarin die gedetailleerde teksten worden gekoppeld aan de abstracte verschijnselen waar ze deel van uitmaken en ik de leerlingen daarbij keuzes aanbied in onderwerpen en opdrachten zullen de leerlingen zich meer interesseren voor het tijdvak monniken en ridders en zullen leerlingen de abstracte begrippen uit de leerstof beter kunnen uitleggen, omdat zij zich er nu een voorstelling bij kunnen maken. Ontwerpregel 1: Het is belangrijk dat leerlingen zich kunnen inleven in de persoon, daarom moeten minstens twee van de volgende dimensies aan bod komen: - het dagelijks leven van die persoon - de leefomstandigheden van die persoon - de familie van die persoon - de werkomstandigheden van die persoon - de ideeën van die persoon Ontwerpregel 2: Een persoon moet in een tweede les terugkomen. Hierdoor wordt de geschiedenis persoonlijker en aansprekender en kunnen leerlingen zich beter inleven. Ontwerpregel 3: In iedere les moet duidelijk het verband tussen de persoon en de lesstof worden gelegd. Dit gebeurt door de leerlingen de gepersonifieerde en de algemene geschiedenis te laten abstraheren en de leerlingen onderzoekjes te laten doen naar de representativiteit van de gepersonifieerde geschiedenis. Ontwerpregel 4: De leerlingen krijgen minstens twee lessen keuzes aangeboden in teksten/onderwerpen of opdrachten. Hierdoor wordt tegemoet gekomen aan de behoefte aan autonomie. Om te onderzoeken of mijn interventie het gewenste effect heeft neem ik metingen af op reactieniveau en resultaatniveau. Voor het reactieniveau neem ik een motivatietest af, toegespitst op het tijdvak monniken en ridders, om te controleren of de interesse van de leerlingen is toegenomen. Voor het resultaatniveau neem ik voor en na de interventie twee

3 verschillende testjes af waarin de leerlingen vragen over abstracte begrippen moeten beantwoorden. Hiermee wil ik onderzoeken of de leerlingen abstracte begrippen beter kunnen uitleggen. Voor beide metingen heb ik naast de experimentgroep een controleklas. Lesopzet Les 1 In de eerste les wil ik leerlingen inzicht geven in het dagelijks leven van boeren/horigen tijdens het tijdvak van monniken en ridders. Ik heb daarom gekozen voor gedetailleerde informatie over de horige Bodo. De leerlingen moeten met behulp van drie informatiebronnen (zie bijlage 2, les 1): een fragment uit de serie Medieval lifes van Terry Jones; aantekeningen gebaseerd op stof uit het schoolboek en een tekst met gedetailleerd informatie over Bodo, een beeld krijgen van het dagelijks leven van een horige en deze informatiebronnen met elkaar vergelijken (ontwerpregel 3). Op deze manier kunnen zij onderzoeken of de gedetailleerde informatie representatief is voor horigen in het tijdvak van monniken en ridders. We beginnen de les met het fragment uit de serie. Daarna geef ik met behulp van een PowerPoint een kort college over de begrippen horigheid en hofstelsel zodat de leerlingen kennis hebben van het onderwerp. Als laatste onderdeel moeten zij een tekst lezen over Bodo. De leerlingen moeten een swingometer invullen over de ervaringen van horigen en een paar vragen beantwoorden. We eindigen de les met de vraag hoe representatief is tekst 1 voor het leven van een horige in het tijdvak van monniken en ridders? Les 2 In de tweede les behandelen we wederom het onderwerp hofstelsel. De leerlingen mogen in tweetallen uit twee opdrachten kiezen (ontwerpregel 4). Voor de ene opdracht lezen ze een tekst over het domein van Bodo (ontwerpregel 2) en moeten een tekening maken van de indeling van het domein. Bij de andere opdracht lezen ze een tekst over Bodo en moeten ze een schema maken van de rechten en plichten van horigen (zie bijlage 2, les 2). In beide gevallen moeten ze daarna hun opdracht vergelijken met de lesstof uit het schoolboek (ontwerpregel 3). Na het maken van de opdracht moeten tweetallen die verschillende opdrachten hebben gemaakt aan elkaar hun schema of tekening uitleggen en samen één schema maken voor de constructie van het hofstelsel. Wederom bespreken we aan het eind van de les hoe representatief de teksten waren die ze gekregen hebben vergeleken met het schoolboek. Les 3 De derde les behandelen we het feodale stelsel en bestuderen we de persoon Karel de Grote. De les begint met het lezen van een tekst over het leven van Karel de Grote. De leerlingen kunnen uit vier teksten kiezen (ontwerpregel 4), daarbij maken zij een paar korte vragen en knippen de tekst op in persoonlijke en algemene geschiedenis (zie bijlage 2, les 3). We bespreken daarna klassikaal de antwoorden. Daarna geef ik de leerlingen een kort college aan de hand van een PowerPoint om de leerlingen meer achtergrondinformatie te geven over de uitbreiding van het Frankenrijk en het feodale stelsel. Daarbij geef ik Karel de Grote steeds als voorbeeld. Daarna vraag ik de leerlingen weer naar hun indeling te kijken samen met iemand en beoordelen of ze het hetzelfde zouden houden (ontwerpregel 3). Tevens moeten zij een oorzaak en gevolg van het feodale stelsel uit de zinnen proberen te halen.

4 Les 4 De vierde les behandelen we de relatie tussen de Frankische koningen en het christendom. De leerlingen mogen in tweetallen kiezen uit drie teksten over Karel de Grote (ontwerpregel 2 en 4). Ze moeten eerst twee vragen maken bij de tekst en daarna moeten ze zelf een manier verzinnen om de tekst uit te beelden. Dit moeten ze ook uitwerken. Belangrijk is te benadrukken dat leerlingen helemaal vrij zijn in het uitbeelden van de tekst, maar dat leerlingen die er niet uitkomen ook voorbeelden kunnen krijgen. Op deze manier kunnen leerlingen zoveel vrijheid krijgen als ze wensen (ontwerpregel 4). De leerlingen krijgen hier ruim de tijd voor. Daarna vraag ik meerdere tweetallen naar de antwoorden op hun vragen. Daarbij leg ik de leerlingen de begrippen: kerkelijk, wereldlijk en tweezwaardenleer uit en leg ik het verband tussen de teksten en de lesstof uit (ontwerpregel 3). Daarna vraag ik enkele tweetallen om hun tekst uit te beelden. Onderbouwing In twee lessen gebruik ik gedetailleerde teksten over Bodo en in de andere twee lessen gebruik ik gedetailleerde informatie over Karel de Grote. Hiermee voldoe ik aan ontwerpregel 1 en 2. De ontwerpregels en daarmee de teksten over deze twee personen zijn bedoeld om aan te sluiten op de interesse van de leerlingen. Leerlingen leren namelijk graag over mensen en ze gaan graag de diepte in met een onderwerp (Wilkinson, 2006). Vandaar dat beide personen in een tweede les terug komen. Voor het verschijnsel horigheid was er niet veel keuze uit persoonlijke verhalen. Omdat in de vroege middeleeuwen bijna niemand kon lezen of schrijven behalve de geestelijken was er niet veel keuze. Over de figuur Bodo is echter wel veel bekend door kloosterboeken van het domein waar Bodo leefde (Power, 1927). Meerdere schrijvers hebben over Bodo geschreven en deze stof is bruikbaar omdat er veel beschrijvingen over het dagelijks leven inzitten waaruit concrete voorbeelden gehaald kunnen worden die in verband staan met horigheid en het hofstelstel. De keuze voor de persoon Karel de Grote ligt voor de hand. Door de biografieën van Einhard is er veel over hem bekend. En zijn persoon kan zowel aan politieke als aan religieuze geschiedenis gekoppeld worden. In beschrijvingen van het dagelijks leven van Karel de Grote zijn concrete voorbeelden voor het feodale stelsel terug te vinden, zoals de vele verblijven die Karel de Grote had. Ook wordt uit zijn dagelijks leven meteen duidelijk hoe groot de rol van het geloof in zijn leven was. Het verband tussen de persoon en de algemene geschiedenis is snel gemaakt. De gedetailleerde, persoonlijke informatie zorgt er voor dat leerlingen zich beter kunnen inleven (Martin & Brooke, 2002). Door de leerlingen in de eerste les een swingometer te laten inleven gaan de leerlingen zich inleven, omdat zij zich moeten verplaatsen in een horige. Daarnaast vergelijken de leerlingen met de swingometer de gedetailleerde geschiedenis met de abstracte lesstof zoals aangegeven in ontwerpregel 3. Door het gebruik van de swingometer zijn de verschillen en/of overeenkomsten meteen zichtbaar. In les twee wordt deze vergelijking gemaakt doordat leerlingen eerst een product maken aan de hand van een gedetailleerde tekst en dit product daarna vergelijken met de abstracte lesstof uit het schoolboek. In de tweede les krijgen leerlingen keuze in opdracht en in de derde en vierde les keuze in tekst. Hiermee wordt voldaan aan ontwerpregel 4 en wordt zoals aangegeven in paper 1 de situationele interesse van de leerlingen geprikkeld. Ik heb er bij de opdracht uit de tweede les voor gekozen omdat tekenen een activiteit is die niet alle leerlingen aanspreekt.

5 In de derde les wordt het verband tussen de persoon en de lesstof gemaakt (ontwerpregel 3) door de techniek van Murray (2002) te gebruiken. De leerlingen moeten zelf in de tekst de persoonlijke en algemene geschiedenis uit elkaar halen. Door daarna pas aantekeningen te geven, moeten leerlingen dit zelf uitzoeken. Door na de aantekeningen weer naar de teksten te kijken, controleren ze zichzelf. Er wordt dan zichtbaar in hoeverre de teksten representatief zijn voor het abstracte begrip feodalisme. In de laatste les moeten leerlingen uit teksten over Karel de Grote algemene geschiedenis halen. Door aan de hand van hun antwoord een aantal algemene begrippen uit te leggen en ook te refereren naar de tekst in het lesboek wordt het verband tussen de persoon en de lesstof duidelijk. Literatuur (inclusief literatuur gebruikt voor leerlingenmateriaal) Barbero, A., (2014). Charlemagne: father of a continent. Berkeley, CA: University of California Press. Collins, P. (2013). The Birth of the West: Rome, Germany, France, and the Creation of Europe in the Tenth Century. New York: Public Affairs. Lavèn, A. (2009). Communicatiestrateeg Karel de Grote. Historisch Nieuwsblad, 6, Martin, D., Brooke, B. (2002). Getting personal: making effective use of historical fiction in the history classroom. Teaching History, 108, Murray, M. (2002). 'Which was more important Sir, ordinary people getting electricity or the rise of Hitler?' Using Ethel and Ernest with Year 9. Teaching History, 107, Power, E.E. (1927). Medieval People. Boston: Houghton Mifflin. Wilkinson, A. (2006). Little Jack Horner and polite revolutionaries: putting the story back into history. Teaching History, 123,

6 Bijlage 1 Les 1 Docent: C. Folmer Datum: Tijd: 12:00-12:45 Klas: 4h2 Aantal lln: 23 Lesonderwerp Beginsituatie Leskern Begrippen Leerdoelen Docentdoelen Boek (+ blz.) Media, spullen, hulp Tijd Les fase Leer doel ,2, ,2, , , ,5 Het concept horigheid en het leven van een horige. Leerlingen hebben in de onderbouw dit onderwerp behandeld en hebben net de val van het Romeinse rijk behandeld. Aan het eind van de les kunnen leerlingen uitleggen hoe het dagelijks leven van een horige in de middeleeuwen er uit zag. Autarkisch, horigheid 1. Leerlingen kunnen uitleggen dat West- Europa in de vroege middeleeuwen arm, dun bevolkt en onveilig was 2. Leerlingen kunnen verklaren waarom door de armoede en lage populatie horigheid ontstond. 3. Leerlingen kunnen het begrip autarkisch uitleggen 4. Leerlingen kunnen het dagelijks leven van een horige beschrijven. 5. Leerlingen kunnen door een vergelijking van een gedetailleerde tekst en de lesstof een mening vormen over de validiteit van een tekst. De leerlingen interesseren voor het onderwerp, waardoor de leerlingen meer lestijd aan de stof besteden. Geschiedeniswerkplaats, handboek havo 4-5, 3.2, blz Fragment Terry Jones Medieval lives, ppt, opdracht swingometer, samengestelde tekst Bodo met opdracht Leeractiviteit Wat ik doe en zeg Wat zij doen (werkvorm) Noem de specifieke De leerlingen kijken en Ik deel de schema s uit en leg uit wat ze luisteren naar het fragment en Classificeren moeten doen met het schema terwijl ze naar vullen het 1e deel van het (integreren) het filmpje kijken. Ik doe het filmpje aan. schema in. Ik vraag een aantal leerlingen naar hun antwoorden. Ik geef de leerlingen uitleg over de begrippen horigheid en hofstelsel aan de hand van een powerpoint. De leerlingen vullen het tweede gedeelte van het schema in naar aanleiding van mijn uitleg. De leerlingen luisteren naar elkaar en naar mij en beantwoorden mijn vragen. Luisteren en aantekeningen maken De leerlingen vullen het schema in. - Ik geef instructies voor opdracht 2 luisteren - Ik loop langs, kijk of de leerlingen aan het werk zijn, beantwoord vragen Ik vraag de leerlingen hun antwoord met hun buurman te bespreken en vraag een paar groepjes naar hun antwoord. We lopen door het schema heen. Ik stel de leerlingen de vraag: hoe representatief is tekst 1 voor het leven van een horige in het tijdvak van monniken en ridders. Teksten lezen. Vragen beantwoorden. Zij bespreken de vragen en geven indien aangegeven antwoord. De leerlingen moeten deze vraag in tweetallen bediscussiëren en dan op een kaartje schrijven of ze de bron representatief vonden. Benoemen, vertellen Samenvatten, afleiden Classificeren (integreren) uitleggen, (begrijpen) uitleggen, (begrijpen) Beargumente ren, beoordelen.

7 Les 2 Docent: C. Folmer Lesonderwerp Beginsituatie Leskern Leerdoelen Docentdoelen Boek (+ blz.) Media, spullen, hulp Tijd Les fase Leer doel of ,5 3 of ,3 10 3, ,2,3,4, 5 1,2,3,4, 5 1,2,3,4, 5 Datum: Hofstelsel en horigheid Tijd: 14:15-15:15 Klas: 4h2 Aantal lln: 23 Leerlingen weten hoe de samenleving er in de vroege middeleeuwen uitzag, hoe het dagelijks leven van een horige er uit zag en wat het begrip horigheid betekent. Voorkennis: ppt + filmpje vorige les Aan het eind van de les kunnen de leerlingen in eigen woorden de begrippen horigheid en hofstelsel uitleggen. 1. Aan het eind van de les kunnen leerlingen de in eigen woorden de begrippen horigheid en hofstelsel uitleggen. 2. leerlingen kunnen in eigen woorden uitleggen hoe de constructie van het hofstelsel werkte en waarom het ingevoerd werd 3. leerlingen kunnen beschrijven hoe het land verdeeld was in het hofstelsel 4. leerlingen kunnen uitleggen wat een herendienst is 5. leerlingen kunnen uit gedetailleerde informatie aspecten halen die met de abstracte lesstof te maken hebben. De leerlingen duidelijk maken waarom zowel gedetailleerde geschiedenis als abstracte lesstof belangrijk is en ze een verband tussen de twee laten leggen. De leerlingen keuzes aanbieden in opdrachten. De leerlingen als experts samen laten werken. Geschiedeniswerkplaats, handboek havo 4-5, 3.2, blz Zelf samengestelde tekst domein + opdracht schema of tekening domein?, afbeelding domein. Ppt voor instructie en voorbeelden schema. Tekenpotloden. A 3 vellen om schema of tekening op te maken. Leeractiviteit Wat ik doe en zeg Wat zij doen (werkvorm) Noem de specifieke Ik stel vragen over de vorige les: over het begrip horigheid en over Bodo. Ik geef de leerlingen uitleg over twee opdrachten en geef aan dat ze in tweetallen mogen kiezen uit de opdrachten waarbij ze of moeten tekenen of een schema moeten maken. Ik zet de opdrachten ook afgebeeld in een ppt. Ik loop rond en beantwoord waar nodig vragen of geef instructies. Ik geef de leerlingen de opdracht om samen met een tweetal die de andere opdracht heeft gedaan te bespreken wat ze hebben uitgevonden en met zijn vieren een schema te maken waren in alle informatie is verwerkt Ik loop rond en beantwoord waar nodig vragen of geef instructies. Ik vraag elk groepje naar hun schema Ik stel de leerlingen de vraag of de teksten representatief waren voor de lesstof Zij beantwoorden vragen luisteren en kiezen een opdracht De leerlingen lezen een tekst en maken er in tweetallen een tekening of een schema bij. Ze vergelijken hun tekening of schema met de lesstof. Luisteren De tweetallen leggen elkaar uit wat ze ontdekt hebben over het hofstelsel en maken met zijn vieren een schema voor het hofstelsel De viertallen geven een presentatie van hun schema. De leerlingen luisteren en antwoorden. Oefenen, benoemen, beschrijven - Afleiden, samenvatten, afzetten tegen elkaar, creëren, selecteren, vergelijken. - Uitleggen, samenvatten, afzetten tegen elkaar, creëren Uitleggen, samenvatten, verdedigen Beargumentere n, beoordelen

8 Les 3 Docent: C. Folmer Datum: Tijd: 14:15-15:15 Klas: 4h2 Aantal lln: 23 Tijd Lesonderwerp Beginsituatie Leskern Leerdoelen Docentdoelen Boek (+ blz.) Media, spullen, hulp Lesfase Leer doel Feodale stelsel Leerlingen kennen de economische aspecten van de samenleving in de vroege middeleeuwen. Leerlingen weten hoe het West- Romeinse rijk ten val is gekomen. Aan het eind van de les kunnen de leerlingen het feodale stelsel in eigen woorden uitleggen. 1. De leerlingen kunnen een aspect uit leven van Karel de Grote noemen 2. Leerlingen kunnen uitleggen wat het feodale stelsel is en waarom het is ontstaan 3. Leerlingen kunnen uitleggen hoe het Frankenrijk is ontstaan 4. Leerlingen kunnen de nadelen van het feodale stelsel opnoemen 5. De leerlingen kunnen twee oorzaken en twee gevolgen van het feodale stelsel noemen 6. De leerlingen kunnen in teksten persoonlijke en algemene geschiedenis herkennen Een duidelijk verband leggen tussen de teksten en de lesstof. Geschiedeniswerkplaats, handboek havo 4-5, 3.3, blz teksten Karel de Grote met vragen, ppt, scharen, woordenboek Wat ik doe en zeg Wat zij doen (werkvorm) Leeractiviteit Noem de specifieke Hw bespreking 3.1 en 3.2 Antwoorden uitleggen 2 1, ,5 1, , ,3, ,4,5 10 3,4,5 2,4,5, ,4,5, 6 Ik leg uit hoe de les is opgebouwd ik geef uitleg over de verschillende teksten. Ik geef aan de hand van tekst 1 een voorbeeld van persoonlijke en algemene geschiedenis. Rondlopen, controleren of iedereen aan het werk is en waar nodig vragen beantwoorden. Ik vraag de leerlingen naar hun antwoorden Ik geef een kort college over het ontstaan van het Frankenrijk en het feodalisme met behulp van een ppt Ik geef uitleg over de volgende opdracht mbv ppt. Rondlopen, controleren of iedereen aan het werk is en waar nodig vragen beantwoorden. Ik vraag tweetallen naar hun antwoorden en vraag of hun indeling veranderd is s. Ik vraag de leerlingen naar de representativiteit van de teksten Luisteren De leerlingen kiezen een tekst, maken de vragen bij de tekst en knippen de teksten op in persoonlijke en algemene geschiedenis antwoorden Luisteren en aantekeningen maken Luisteren De leerlingen kijken in tweetallen naar de indeling die ze gemaakt hebben in persoonlijke en algemene geschiedenis en bedenken of ze die nu anders zouden indelen en ze kijken welke oorzaken en gevolgen van het feodalisme te vinden zijn en kijken De leerlingen leggen hun antwoorden uit - Benoemen, beschrijven, afleiden, classificeren uitleggen afleiden - Classificeren, uitleggen, onderscheiden Uitleggen, verdedigen

9 Les 4 Docent: C. Folmer Datum: Tijd Lesonderwerp Beginsituatie Leskern Leerdoelen Docentdoelen Boek (+ blz.) Media, spullen, hulp Lesfase Leer doel 2 4 1,2 Tijd: 12:15-13:00 Relatie tussen Frankische koningen en het christendom Klas: 4h2 Aantal lln: 23 Leerlingen kennen Karel de Grote, hebben les gehad over het West-Romeinse rijk en het christendom Aan het eind van de les kunnen de leerlingen een voorbeeld geven van de invloed die Karel de Grote had op het christendom. 1. De leerlingen kunnen in eigen woorden uitleggen dat de paus en de Frankische koningen afhankelijk van elkaar waren. 2. De leerlingen kunnen aantonen dat Karel de Grote invloed heeft gehad op de verspreiding van het christendom. 3. De leerlingen kunnen de begrippen wereldlijke en kerkelijke macht uitleggen. Zorgen dat de leerlingen zelf iets uitbeelden, het leuk vinden, maar wel doorwerken. Geschiedeniswerkplaats, handboek havo 4-5, 3.4, blz teksten Karel de Grote, woordenboek, papier, potloden Wat ik doe en zeg Ik vraag lln over de relatie van Karel de Grote met het christendom. In de teksten uit de vorige les wordt het geloof vaak genoemd. Ik wil kijken wat de leerlingen hier van herinneren. Ik geef uitleg over de opdracht en deel de teksten uit. 15 4,5 1,2,3 Ik loop langs, beantwoord vragen ,2, ,2,3 Ik vraag leerlingen naar antwoorden. Daarbij leg ik het verband tussen deze specifieke teksten en welke rol de relatie tussen de paus en de koning in het algemeen speelde en verwijs naar de tweezwaardenleer. Ik geef ook informatie over verdere bekering van volkeren. Daarbij laat ik een leerling een stukje voorlezen uit het lesboek, namelijk de tweede alinea van de paragraaf: De Roomse en Byzantijnse kerk op p.44 en de laatste alinea van de paragraaf missionarissen op p. 45. Ik vraag 2 of 3 tweetallen om hun tekst uit te beelden. Wat zij doen (werkvorm) Zij denken na en beantwoorden mijn vragen. Zij luisteren - De leerlingen kiezen in tweetallen een tekst en maken de vragen en bedenken een manier om de tekst uit te beelden. Hierin zijn ze helemaal vrij. Wie hulp nodig heeft kan bij mij komen voor voorbeelden. De leerlingen antwoorden en luisteren. De tweetallen beelden hun tekst uit, de rest van de leerlingen kijken en luisteren. Leeractiviteit Noem de specifieke Beschrijven, uitleggen Beschrijven, samenvatten, beredeneren, creëren. Beschrijven, uitleggen Creëren, aantonen

10 Bijlage 2 Leerlingenmateriaal les 1 Opdracht 1 Swingometer Vul in de swingometer in hoe horigen het leven ervaren in de vroege middeleeuwen Filmpje Terry Jones neutraal positief negatief neutraal Aantekeningen positief negatief neutraal Tekst 1 Bodo positief negatief

11 Link Terry Jones Medieval lifes, The Peasant Powerpoint hofstelsel horigheid Pax Romana? 3.2 Hofstelsel en horigheid Kenmerkende aspect: De vrijwel volledige vervanging in WestEuropa van de agrarisch-urbane cultuur door een zelfvoorzienende agrarische cultuur, georganiseerd via hofstelsel en horigheid. 476 Val West-Romeinse rijk Gevolgen: Geen centraal bestuur Geen centraal leger onveilig Voortdurende dreiging van oorlog Bevolking Steden Handel geld Wat kwam er in de plaats? Tussen : West-Europa wordt een agrarische samenleving Boer moest voor zichzelf zorgen: autarkie Kleine dorpen met smid / timmerman / schoenmaker etc. Ruilhandel Platteland was gevaarlijk, bescherming bij rijke grondbezitter (geld voor soldaten) steeds meer vrije boeren gaven hun eigen grond en vrijheid op in ruil voor bescherming Zo groeide het aantal horigen Lage landbouwproductie

12 Relatie grootgrondbezitter en horigen Halfvrije boeren = horigen Op grond blijven / herendiensten Lijfeigenen = totaal onvrij: eigendom van de landeigenaar Vrije boeren eigen stukje land Rechten Bescherming door grootgrondbezitter (landheer) Plichten: a. herendiensten: een of meerdere dagen per week werken voor de heer op het land of als smid etc b. Betalingen in natura (eieren, graan etc.) Hofstelsel (economisch stelsel) Landgoed met boerderijen dat onder edelman / heer valt = domein Het vroonland Dit land bestond uit: - Akkers - Weiden - Moestuin Het hoevenland hoeve = boerderij + land Beheerd door horige en vrije boer. Is van de grootgrondbezitter (de landheer) Positie in samenleving wordt bepaald door geboorte Opdracht 2 A. Lees tekst 1. Beschrijf het leven van Bodo en Ermentrude. B. Noteer een zin uit tekst 1 waaruit blijkt dat het om een autarkische samenleving gaat. C. Vul het derde en tevens laatste deel van de swingometer in aan de hand van tekst 1.

13 tekst 1 Deze tekst is gebaseerd op het boek Medieval people van E. Power en The Birth of the West: Rome, Germany, France, and the Creation of Europe in the Tenth Century van P.Collins. Bodo leefde op het landgoed van het klooster van Saint Germain des Prés, vlakbij Parijs. Hij had een vrouw Ermentrude, twee zonen Wido en Gerbert en een dochter Hildegard. Hij bezat een klein stukje boerderij waarop hij landbouwproducten kon verbouwen en dieren kon laten grazen. Twee dagen per week werkte Bodo op het land van het klooster. Hij woonde in een eenvoudig houten huis met een dak van stro. Bodo staat vroeg op, na een ontbijt van zelfgemaakt brood en zelfgemaakt bier gaat hij snel naar het land van de abdij. Het is vandaag zijn dag om op het land van de monnik te werken. Hij durft niet te laat te komen uit angst voor de rentmeester. Hij moet vandaag ploegen, dus neemt hij zijn grote os mee. Zijn zoontje Wido helpt hem met het ploegen. De horige werken in groepen op de velden, weides en bossen van het land van de monnik, zoals de rentmeester ze opdraagt. Bodo ploegt de hele dag en eet zijn maaltijd onder een boom met de andere ploegers. Bodo s vrouw Ermentrude is ook erg druk. Het is de dag dat ze de kippen- pacht (een dikke kip en vijf eieren) aan de rentmeester moet betalen. Ze laat haar zoon Gerbert van negen jaar oud achter om op baby Hildegard te passen en loopt samen met een buurvrouw naar het grote huis. De buurvrouw is een lijfeigene en zij moet wol meenemen voor de rentmeester. Net als andere lijfeigenen moet zij de hele dag werken in het grote huis. Haar man werkt de hele dag op de wijngaarden van de landeigenaar, daar werken de meeste mannelijke lijfeigenen. In ruil daarvoor mogen de lijfeigenen een stukje land van de monnik gebruiken. Ermentrude en de buurvrouw komen samen aan bij het grote huis. Het is daar druk. Ermentrude vindt de rentmeester, maakt een buiging en geeft daarna de kippen- pacht. Ermentrude gaat terug naar haar eigen boerderij en gaat aan het werk op de kleine wijngaarde. Na twee uur werken eet zij samen met de kinderen en de rest van de dag besteed ze aan het maken van warme wollen kleding voor hen. Al haar vrienden zijn aan het werk, ofwel op het veld, of ze zorgen voor het vee, of ze zijn thuis kleding aan het maken. De vrouwen moeten net zo hard werken als de mannen op een plattelandsboerderij. Na een dag lang werken komt Bodo eindelijk thuis voor het avondeten en eet hij een maaltijd van groente van het land en een klein beetje gedroogd vlees, hij drinkt bier. Zodra de zon ondergaat gaan ze naar bed, want hun zelfgemaakte kaarsen geven maar weinig licht en ze moeten allebei vroeg weer op.

14 Leerlingenmateriaal les 2 Opdracht) ) Gebruik)de)hel1)van)het)blad)voor)de)tekening)/)het)schema.)) Tekenen% Lees)de)tekst) Bedenk)hoe)jullie)tekening) er)uit)komt)te)zien:) Realis@sch) Schema@sch) Vanuit)de)lucht)gezien) ) Schema% Lees)de)tekst) Bedenk)hoe)jullie)schema)er) uit)komt)te)zien.) ) Twee)voorbeelden:) Opdracht 1 Tekenen 1. Lees onderstaande tekst over het domein waar Bodo en Ermentrude leefden. 2. Maak met zijn tweeën met behulp van de tekst een tekening van het domein. Hoe heeft het domein er volgens jullie uit gezien? 3. Wanneer jullie klaar zijn met de tekening pak je het handboek erbij op p. 41. Lees de paragraaf Hofstelsel. Vergelijk jullie tekening met de beschrijving in de paragraaf. Maak waar nodig aanpassingen in jullie tekening. Deze tekst is gebaseerd op het boek Medieval people van E. Power. Bodo en Ermentrude woonden op het landgoed van het klooster van Saint Germain. Dat landgoed noemen we een domein. Het domein was opgedeeld in het vroonland en het hoevenland. Het vroonland was eigendom van het klooster en werd door de monniken beheerd met behulp van een rentmeester. Het hoofdgebouw stond op het vroonland en was in bezit van de monniken, het was een klein huis, met drie kamers, gemaakt van steen. Het huis had een binnenhof. Om het huis heen stonden kleinere huizen waar de vrouwelijke lijfeigenen leefden en hun werk deden. Daar omheen stonden kleine houten huizen, stallen en schuren. Hier leefden de lijfeigenen die in het huishouden werkten. Daar vond je werkruimtes, een keuken en een bakkerij. Om alle huizen heen stond een grote heg bomen om het af te grenzen. Aan dit hoofdgebouw grensde een groot stuk land, dat bestond uit een wijngaarde, een graasweide en een boomgaard en een deel waar groente verbouwd werd en bossen. Er was veel werk voor nodig om dit land te bewerken. Een deel van dit werk werd gedaan door de lijfeigenen, maar dit leverde niet genoeg werk op en dus werd het andere deel gedaan door de horigen die herendiensten moesten verrichten. Zoals bijvoorbeeld Bodo, die moest ploegen op het land. Het domein dat de horigen in leen hadden van het klooster was opgedeeld in hoeven. Bodo en Ermentrude leefden ook op een hoeve in een klein houten huisje. Er waren nog twee families die op dezelfde hoeve woonden. De families werkten

15 samen op het land en verdeelden het werk. Bij het land zat vaak een stuk wat verbouwd kon worden, een klein stukje wijngaard en graasweide. Bodo en Ermentrude woonden ook op zo n hoeve. In ruil voor het land moesten de boeren drie dagen per week werken op het land van het klooster. Het andere deel was opgedeeld in hoeven, de horigen hadden het land in bruikleen van het klooster. Op dit land stonden allemaal kleine boerderijtjes waar families leefden. Opdracht 2 schema maken 1. Lees onderstaande tekst. 2. Maak een schema waarin duidelijk wordt welke rechten en plichten horigen hadden. Je mag zelf bedenken hoe het schema er uit komt te zien. Tips: Welke verschillende personen spelen een rol? Welke verschillende typen plichten waren er? Wanneer moest er aan de plicht voldaan worden? 3. Wanneer jullie klaar zijn met het schema pak je het handboek erbij op p.41. Lees de paragraaf Hofstelsel. Vergelijk jullie schema met de beschrijving in de paragraaf. Maak waar nodig aanpassingen in jullie schema. Deze tekst is gebaseerd op het boek Medieval people van E. Power. Bodo en Ermentrude woonden op het landgoed van het klooster van Saint Germain. Dat landgoed noemen we een domein. Het domein was opgedeeld in het vroonland en het hoevenland. Het hoevenland was opgedeeld in verschillende hoeven. Bodo en Ermentrude woonden ook op zo n hoeve. In ruil voor het land moesten de horigen drie dagen per week werken op het land van het klooster. De rentmeester keek er op toe dat de boeren het werk deden. Hij mocht twee typen werk van de horigen eisen. Ten eerste het ploegen: de boeren moesten drie dagen ploegen en daarnaast ook nog wanneer dit door de rentmeester geëist werd wanneer het nodig was. Het tweede type werk werd handwerk genoemd, zoals het repareren van de huizen, het kappen van bomen of spullen sjouwen. Eigenlijk alles wat de rentmeester van de boeren vroeg moest gedaan worden. De boeren moesten ook nog betalen voor privileges die zij kregen van de monniken. Als ze hout wilden sprokkelen in de bossen omdat ze dat nodig hadden voor het haardvuur moesten ze ook een lading hout naar het grote huis van het klooster dragen. Als ze hun varkens in het bos wilden laten grazen moesten ze daarvoor betalen met wijn. Om hun schapen te laten grazen in het bos moesten ze om de vier maanden een schaap afgeven aan het klooster. Daarnaast waren er nog heel veel andere betalingen. De boeren moesten ook pacht betalen. Elk jaar moesten ze drie kippen en 15 eieren afgeven en een groot aantal planken. De planken werden gebruikt om het grote huis te repareren. Vaak moesten ze ook een aantal varkens, mais, wijn, honing, zeep of olie afgeven. Als een boer ook een ambachtsman was moest hij ook een deel van de producten die hij maakte afgeven. Een smid moest bijvoorbeeld lansen maken voor het klooster. Het klooster gaf deze weer aan soldaten. Horige vrouwen moesten stof weven of kleding maken voor het grote huis.

16 Lesmateriaal les 3 Opdracht Karel de Grote Lees de tekst en maak de vragen Welke delen van de tekst behoren tot de persoonlijke geschiedenis van Karel de Grote en welke delen behoren tot de algemene geschiedenis? Knip deze delen uit en leg de delen die horen bij de persoonlijke geschiedenis aan 1 kant van de tafel en die bij de algemene geschiedenis horen aan de andere kant van de tafel. Antwoordmodel les 3 Opdracht teksten: Tekst 1: 1. bijvoorbeeld: aantonen dat Karel de Grote leergierig was en een grote interesse had. 2. Andere teksten. Beelden. Tekst 2: 1. bijvoorbeeld: om te laten zien dat Karel hard werkte. Of: Om te tonen dat Karel vroom was. 2. Andere teksten van mensen die hem gekend hebben. Tekst 3: 1. bijvoorbeeld: Karel heeft in korte tijd een groot rijk weten te bemachtigen. 2. Anders verzwakte het koninkrijk. Tekst 4: 3 redenen: - Om te laten zien dat hij de leiding had - Omdat er geen hoofdstad was - Omdat het rijk onveilig was - Om religieuze redenen.. - Om de persoonlijke band met zijn vazallen aan te scherpen Antwoordmodel Opdracht persoonlijke en algemene geschiedenis. In de teksten heb ik de persoonlijke geschiedenis groen en de algemene geschiedenis geel gekleurd. Niet alles staat vast. Vanuit verschillende argumenten kunnen meerdere antwoorden goed zijn. Oorzaak feodalisme uit tekst 1 t/m 4: - Karel had een passie voor talen en hij probeerde voor het Frankisch, zijn moedertaal, een grammatica op te maken. Die bestond toen nog niet. De taal werd dus niet geschreven of gelezen. Gevolg feodalisme uit tekst 1 t/m 4: - Wanneer hij geen oorlog aan het voeren was reisde Karel veel rond in zijn rijk.

17 Tekst 1: Uiterlijk en opleiding Karel de Grote was stevig gebouwd en wel 1,92 meter lang. Hij had een rond hoofd en grote, levendige ogen. Zijn neus was aan de grote kant. Zijn haren waren al wit, maar wel vol. Hij had een heldere opgewekte uitdrukking, een korte, dikke nek en een wat uitpuilende buik. Zijn stem was helder, maar wel aan de hoge kant voor zo n grote man. Hij was gezond, maar aan het eind van zijn leven had hij vaak last van koorts en sleepte hij met één been. Ondanks dat luisterde hij, koppig als hij was, niet naar artsen. Hij had zelfs een hekel aan artsen, omdat zij hem probeerde te overtuigen om geen gebraad vlees meer te eten, terwijl dat juist zijn lievelingsmaaltijd was. Karel de Grote sprak van huis uit een Germaanse taal, het Frankisch. Maar hij sprak ook vloeiend Latijn, wat hij als kind geleerd moet hebben. We weten helemaal niets van Karel de Grote zijn jeugd. Hij heeft waarschijnlijk geen echte, formele opleiding gehad, behalve het leren lezen. Je leerde altijd Latijn lezen. Later toen hij koning was haalde hij mensen naar zijn hof om hem verschillende zaken te leren. Hij wilde de Latijnse grammatica leren en sterrenkunde. Karel had een passie voor talen en hij probeerde voor het Frankisch, zijn moedertaal, een grammatica op te maken. Die bestond toen nog niet. De taal werd dus niet geschreven of gelezen. Om de taal levend te houden liet hij er woorden aan toe voegen die vaak gebruikt werden, zoals de maanden van het jaar, zodat men geen Latijn hoefde te gebruiken om deze woorden te noemen. Karel kon niet schrijven, hij deed erg zijn best om het te leren, maar hij was al te oud om het nog onder de knie te krijgen. Bron: Charlemagne: father of a continent, Alessandro Barbero (p.116 en ). Bovenstaande tekst is afkomstig uit het boek Charlemagne: father of a continent van de schrijver Allesandro Barbero. Hij baseerde zich voor het boek voornamelijk op de teksten van Einhard, een vertrouweling en gezant van Karel de Grote die een biografie over Karel de Grote schreef. Vragen 1. Waarom zou Einhard dit over Karel de Grote hebben geschreven? 2. Uit de tekst kun je opmaken hoe Karel de Grote er uit heeft gezien. Hoe kunnen we achterhalen of dit beeld van de koning juist is. Wat voor andere soorten bronnen kan je bedenken?

18 Tekst 2: Dagelijks leven Bij zonsopkomst werd Karel de Grote gewekt. Voordat hij zich aankleedde nam hij eerst deel aan een kerkdienst. Hij droeg dan een lange mantel over een linnen shirt en onderkleding. Na de dienst ging hij terug naar zijn kamer waar een haardvuur brandde. Op sommige dagen kleedde hij zich in luxe kleding, op andere dagen droeg hij normale kleding, dit lag aan zijn bezigheden op die dag. Over zijn onderkleding droeg hij een tuniek, vastgemaakt met een riem, dit was de gebruikelijke kleding van de Franken. De kleding van de edelen en de koning had meestal felle kleuren, zoals rood of paars. Karel droeg meestal een blauwe mantel. Iedereen droeg sokken met leren zolen die aan de enkels werden vastgebonden. Als hij naar buiten ging droeg hij een jas van bont gemaakt van otters of ratten. Hij droeg altijd een zwaard aan zijn riem en een houten knots. Terwijl hij zich aankleedde was Karel al druk aan het werk en ontving hij tegelijkertijd ministers, gaf bevelen en sprak vonnissen uit. Karel de Grote at pas laat in de ochtend iets, de meeste mensen namen geen ontbijt, zoals wij dat kennen. Zijn eerste maaltijd bestond uit soep of brood doordrenkt van melk of wijn. De ochtend eindigde met de mis, die Karel elke dag bijwoonde. Na de mis, vroeg in de middag, werd de hoofdmaaltijd, de coena genaamd, geserveerd. De koning at vaak met zijn kinderen, er was wel altijd iemand in de kamer. Ze aten in die tijd met hun handen, want de vork was nog niet uitgevonden, maar brood en vlees werd met een mes gesneden en soep werd met een lepel gegeten, er was wel aandacht voor tafelmanieren. Karel de Grote vond vasten ondragelijk en op vleesdagen at hij verschillende soorten vlees. Tijdens het eten werd hij graag voorgelezen uit oude geschiedenisverhalen. Na het eten deed hij vaak een lang middagslaapje, nadat hij wakker werd at hij weer wat en ging naar het laatste gebed van de dag. Bron: Charlemagne: father of a continent, Alessandro Barbero (p ). Bovenstaande tekst is afkomstig uit het boek Charlemagne: father of a continent van de schrijver Allesandro Barbero. Hij baseerde zich voor het boek voornamelijk op de teksten van Einhard, een vertrouweling en gezant van Karel de Grote die een biografie over Karel de Grote schreef. Vragen 3. Waarom zou Einhard dit over Karel de Grote hebben geschreven? 4. Hoe kunnen we achterhalen of dit beeld van de koning juist is. Wat voor andere soorten bronnen kan je bedenken?

19 Tekst 3: Het ontstaan van het rijk van Karel de Grote (p.22 28) In september 768 overleed Koning Pepijn de Korte in Parijs. Zijn koninkrijk werd verdeeld onder zijn twee zonen Karel en Karloman, zij kregen beide een gedeelte, dat was in die tijd gebruikelijk. Er waren twee koningen, maar één koninkrijk. De verhouding tussen de twee broers werd al snel gespannen. Karel had de mogelijkheid om zijn gebied uit te breiden in het huidige Duitsland, terwijl Karloman zijn gebied bedreigd werd bij de grens bij de Pyreneeën met het Arabische Spanje en in het huidige Italië stond de grens onder druk van het volk de Lombarden. De beide broers leken elkaar niet te vertrouwen en voerden geen militaire campagnes uit terwijl Karloman nog leefde. Alleen hun moeder zorgde ervoor dat de broers met elkaar in vrede bleven. In december 771 overleed Karloman na een lange ziekte. Karel sloeg zijn slag en benoemde zichzelf als de enige koning van de Franken en nam het gebied van zijn broer in beslag. De vrouw van Karloman, Gerberga, vluchtte met haar twee zonen, de erfgenamen van Karloman naar Italië naar de Lombarden. Twee jaar later veroverde Karel dit gebied en was er niemand anders die de troon opeiste. Bron: Charlemagne: father of a continent, Alessandro Barbero (p.22-28). Vragen 1. Wat is centrale boodschap van de tekst? 2. Pepijn de Korte verdeelde zijn rijk onder zijn twee zonen. Wat zijn de nadelen van deze verdeling van het rijk.

20 Tekst 4: Hoofdstad van het rijk? Het koninkrijk van de Franken had niet een echte hoofdstad. In de lente riep Karel de Grote zijn soldaten bij elkaar en in de zomer leidde hij het leger. Wanneer hij geen oorlog aan het voeren was reisde Karel veel rond in zijn rijk. Hij bleef dan soms op één van zijn landgoederen totdat al het eten opgegeten was. Soms verbleef hij bij de bisschoppen of edelen, die hem dan moesten vermaken. Wanneer Karel op pad was reden zijn zonen en dochters vlak achter hem aan. Er waren speciale lijfwachten om Karel zijn mooie dochters te beschermen. Vaak nam Karel Abul Abbaz mee, een olifant die hij van de kalief van Bagdad cadeau had gekregen. Wanneer Karel een bezoek bracht aan een dorp of stad was iedereen in rep en roer. Alles moest schoon zijn en er moest een groot feestmaal voorbereid worden. In de herfst hield Karel grote jachtexpedities en in de winter verbleef hij op één van zijn landgoederen. Daar bleef hij dan de hele periode van kerst tot Pasen, soms onderbroken door een bezoek aan een stad voor politieke of religieuze redenen. Hij had een aantal favoriete winterverblijven waarvan Nijmegen er één was. Vanaf 794 verbleef hij meestal in Aken, waar hij een imposant paleis had laten bouwen. Dit was zijn favoriete verblijfplaats omdat er spa s waren. Hoe ouder Karel de Grote werd, hoe minder hij rondtrok, hoewel hij hier nog steeds politiek en militair toe werd gedwongen. Bron: Charlemagne: father of a continent, Alessandro Barbero (p ). Vragen 1. Bedenk drie redenen waarom Karel de Grote zo vaak op reis ging?

21 Opdracht Karel de Grote 1. Bekijk samen met jouw buurvrouw of buurman de zinnen die je op tafel hebt liggen. Zijn jullie het nog steeds eens met de indeling? 2. Kunnen jullie één oorzaak en één gevolg van het feodale stelsel in de zinnen terugvinden? PowerPoint Feodalisme 3.3 Het feodale stelsel Kenmerkend aspect: Frankische koning Clovis wordt leider. Moordde competitie uit. Onder koning Clovis ontstond het Frankische Rijk. 500 bekering tot christendom > verbond RK kerk. François-Louis Dejuinne ( ) Het ontstaan van feodale verhoudingen in het bestuur Doop van Clovis in kathedraal van Reims In de 8ste eeuw sterke leiders m.n. Karel de Grote ( ) Geen geld in omloop Onder hem komt feodale stelsel of leenstelsel tot bloei. geen belastingheffing Slechte wegen Nieuw bestuurssysteem alleen geestelijken konden nog lezen en schrijven " Besturen volgens geschreven wet was moeilijk Land verdeeld in graafschappen/gouwen Wat is het feodale stelsel of leenstelsel? Een heer (leenheer) leent stuk grond of ambt aan dienaar (de vazal of leenman) In ruil moet de dienaar (vazal/leenman) zijn hele leven trouw zweren. Gouw = district Elk district kreeg een graaf of hertog (= leenman) aan het hoofd Wat kregen zij in leen van Karel (leenheer)? FEODUM = IN LEEN Bestuursambt Domein + burcht Recht om belastingen te heffen (herendiensten)

22 Het liep uit de hand. Plichten van graaf/hertog (leenman): Trouw aan Karel Vazallen krijgen grond in leen en dit wordt na Karel erfelijk. Vazallen gingen zelf ook weer uitlenen Dus ze werden zowel leenman als leenheer Gevolg: rond 1000 was de feitelijke macht in handen van kleine edelmannen Taken graaf/hertog: a. Recht spreken b. Besturen c. Soldaten leveren Het Frankische Rijk onder Karel de Grote Voor veroveringen ruiterlegers nodig Ridder ontstaat Ruiters soldaten te paard Dure uitrusting, rijke families, verbonden doordat ze grond kregen. maliënkolder

23 Leerlingmateriaal les 4 Opdracht tekst Karel de Grote Vragen: 1. Beschrijf de relatie tussen de paus en de koning. Wie was de bovenliggende partij? 2. Welke invloed had de koning op de positie van het christendom? 3. Bedenk een manier om de tekst uit te beelden. Tekst 1 Voorvaderen Karels voorvaderen waren weliswaar niet van koninklijken bloede, maar wel roemrucht. Zijn grootvader Karel Martel had de reputatie nooit een oorlog te hebben verloren. Hij verdiende zijn bijnaam (de Hamer) met de alom bejubelde verdrijving van moslims uit het Frankische Rijk. Vader Pepijn weliswaar voorzien van een minder klinkende bijnaam (de Korte) was een al even machtig en gevreesd man. Pepijn claimde het koningschap en kreeg onmiddellijk toestemming van de paus om zich koning van de Franken te noemen. Koning Childerik moest niet alleen afstand doen van zijn troon, maar ook van zijn lange Merovingische koningsharen. Kaalgeschoren verdween hij voor de rest van zijn leven in een klooster. Pepijn had dan wel pauselijke toestemming gekregen, zijn actie was niets minder dan een regelrechte coup. Hij had daarom een weldoordachte pr- campagne nodig, om het nieuwe koningshuis legitimiteit te verschaffen. Het kwam hem dan ook niet slecht uit dat paus Stefanus II hem een jaar later om hulp kwam te vragen. Stefanus was de schrik om het hart geslagen toen de Lombarden, een Germaans volk dat zich in Italië had gevestigd, Ravenna innamen en Rome dwongen belasting te betalen. Stefanus vroeg Pepijn om militaire steun. Pepijn greep de kans om zijn schuld in te lossen met beide handen aan en schoot de in het nauw gedreven paus met zijn legers te hulp. De verhoudingen waren duidelijk: de wereldlijk en de geestelijk leiders hadden elkaar hard nodig. Pepijn zocht bij de paus de nodige legitimiteit voor zijn koningschap; de paus had behoefte aan een sterke Frankische koning die hem militaire steun kon bieden. Tekst gebaseerd op: Lavèn, A. (2009). Communicatiestrateeg Karel de Grote. Historisch Nieuwsblad, 6, Pepijn de Korte Paus Stefanus II

24 Tekst 2 Verschroeide aarde Dat Karel de Grote de reputatie heeft een imperialistisch strijdheer te zijn is niet zo verwonderlijk. Met ontembare energie rekte hij de grenzen van het Frankische Rijk aan alle kanten op. Hij maakte een einde aan de oorlogen die zijn vader hem had nagelaten en hij kreeg uit Rome het verzoek om militaire steun, iets dat hij onmogelijk kon weigeren. Zijn vader had paus Stefanus van de Lombarden moeten redden, nu was het de beurt aan Karel. Paus Adrianus I deed een klemmend beroep op hem, waarop Karel besloot korte metten te maken met de bedreigers van de paus. Hij annexeerde gelijk het hele Lombardische koninkrijk. Aan de noordkant van zijn rijk was een ander opstandig volk hem een doorn in het oog. Al meer dan twee eeuwen lang was er een guerrillaoorlog gaande tussen de Franken en de Saksen. In 772 begon Karel zijn eerste campagne tegen het heidense stammenvolk. Voortvarend vernietigde hij het Saksische heiligdom, de Irminsul. Afgodsbeelden sloeg hij kort en klein, en de heilige boom ging in vlammen op. Toch was de Saksische geest nog lang niet gebroken, want Karel had meer dan twintig jaar strijd nodig om de Saksen definitief te verslaan. De Frankische tactiek in Saksen was er een van de verschroeide aarde: het volk volledig breken en elk spoor van het heidense Germaanse geloof uitbannen. Wie weigerde zich te laten dopen werd gedood. Karel deporteerde grote groepen Saksen naar Beieren en liet er Frankische en Slavische kolonisten voor in de plaats komen. Dieptepunt in het slepende grensconflict was de dag waarop Karel zo n 4500 gevangengenomen Saksische rebellen liet onthoofden. Tekst gebaseerd op: Lavèn, A. (2009). Communicatiestrateeg Karel de Grote. Historisch Nieuwsblad, 6, Verwoesting van de Irminsul door Karel de Grote, aanleiding van de Saksenoorlogen. Heinrich Leutemann, 1882.

25 Tekst 3 Keizer Karel de Grote Karel was op kerstavond van het jaar 800 door paus Leo III tot keizer gekroond. Leo was enkele maanden eerder naar Paderborn* gevlucht en zocht hulp bij Karel. Leo werd in Rome namelijk bedreigd door Romeinse edelen die hem beschuldigden van het valselijk verkrijgen van de titel paus en daarom zijn ogen wilden uittreken en zijn tong afsnijden. Dit was een gebruik in het Byzantijnse Rijk. Karel schoot Leo te hulp en trok met zijn manschappen naar Rome om de benarde toestand van de kerk te herstellen. In Rome zorgde Karel in december van het jaar 800 ervoor dat de positie van de paus werd hersteld. Op kerstavond van hetzelfde jaar kroonde paus Leo III Karel tot keizer. Als we Einhard** moeten geloven, had Karel er behoorlijk de pest over in dat de paus hem opeens tot keizer uitriep. Als hij het had geweten, was hij de kerk niet binnengegaan, weet Einhard. Maar hij kon niet meer terug, en die plotselinge keizerlijke titel had toch wel enige theoretische onderbouwing nodig. Gelukkig kon Karel zich beroemen op voortzetting van de traditie van christelijke keizers uit de Romeinse tijd. Waarom had Karel er de pest over in? Doordat Leo de kroon op Karel zijn hoofd had gezet, kwam de macht weer bij de paus te liggen. Met de kroning claimde de paus de dominantie van de pauselijke macht over de keizerlijke macht. * Paderborn is een stad in het huidige Duitsland ** Biograaf van Karel de Grote Tekst gebaseerd op: A. Lavèn, Communicatiestrateeg Karel de Grote. Historisch Nieuwsblad. En: Alessandro Barbero, Charlemagne: father of a continent, (p.90-93). Antwoordmodel les 4 1. bijvoorbeeld: De paus had de koning nodig om hem te redden van invallen van volkeren of omdat hij afgezet dreigde te worden. De koning had de paus nodig om zijn titel als koning te legitimeren. 2. Bijvoorbeeld: Doordat de koning gebied innam en de volkeren die hier woonden dwong te bekeren breidde het christendom zich uit. Of: de koning besliste mee over koninklijke zaken. 3. Vrij naar keuze.