PICTURAAL PRONKEN DE HANGER IN DE PORTRETKUNST TIJDENS DE NEDERLANDSE RENAISSANCE DEEL I: TEKST

Transcriptie

1 Schooljaar PICTURAAL PRONKEN DE HANGER IN DE PORTRETKUNST TIJDENS DE NEDERLANDSE RENAISSANCE DEEL I: TEKST Masterproef voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Vakgroep Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen Voor het verkrijgen van de graad van Master Laurence Ostyn ( ) Promotor: Prof. Dr. Koenraad Jonckheere

2 INHOUDSTAFEL DEEL I: TEKST 1 INLEIDING 2 2 HISTORISCHE ACHTERGROND HANDEL HANDEL VANAF VRIJE MARKT 13 3 PORTRETKUNST ONTSTAAN VAN PORTRETKUNST GELIJKENIS EN IDEALISERING SOCIALE STATUS 21 4 SIERAADKUNST IJDELHEID HET RENAISSANCESIERAAD WAT VOORAF GING VROEGE RENAISSANCE RENAISSANCE IN BLOEI LATE RENAISSANCE DE RENAISSANCEVORMENTAAL INTERDISCIPLINAIRE CULTUUR INVLOED ARCHITECTUUR THEMATIEK INVLOED RELIGIE PORTRET POMANDER DIERENSYMBOLIEK MARITIEME THEMATIEK MILITAIRE THEMATIEK 68 5 BESLUIT 70 6 BIBLIOGRAFIE 77 DEEL II: BIJLAGE 1 AFBEELDINGEN 2 2 CATALOGUS 52 3 HERKOMST AFBEELDINGEN AFBEELDINGEN CATOLOGUS BIJLAGEN 110 1

3 1 INLEIDING Het maken van sieraden behoort tot een van de oudste kunstvormen en beantwoordt aan de behoefte van de mens om het lichaam mooier te maken. Door de gloed, zeldzaamheid en eeuwige schittering zijn juwelen het symbool van onvergankelijkheid en dragers van bovennatuurlijke en goddelijke krachten. Hoelang de mens deze kleinoden reeds als opsmuk gebruikt is niet geweten, maar het staat vast dat de sieraadkunst een ongekende bloei kent in de culturele context van de Renaissance. Dit hoogtepunt wordt enerzijds veroorzaakt door het humanistisch gedachtegoed waarin de mens als autonoom individu centraal geplaatst wordt en anderzijds door de toenemende internationale handel waardoor een resem aan ongekende kostbare materialen ontdekt wordt. Kenmerkend voor de Renaissance zijn de genezende en beschermende krachten die toegeschreven worden aan edelstenen en parels. 1 Door de toeschrijving van de vele positieve eigenschappen en de aantrekkelijke schittering worden edelstenen in juwelen geïntegreerd, zodat de bezitter op een comfortabele manier van deze kwaliteiten kan genieten. 2 Net als de wetenschap, moet ook de kunst tijdens de Renaissance van kennis getuigen en wil men door de kwaliteit van de materialen en toegepaste technieken verbazing verwekken. Door deze grote interesse in nieuwe technieken, de waardigheid van het individu en de ongekende materialen bereikt het sieraad tijdens de Renaissance een artistiek peil dat vergelijkbaar is met dat van de schone kunsten en wordt er gestreefd naar originaliteit, hoog technisch vakmanschap en vernieuwende thematiek. 3 Aangezien juwelen verbonden zijn aan modeverschijnselen, worden reeds bestaande sieraden doorheen de tijd bewerkt en aangepast aan de contemporaine wensen. Deze ontmantelingen vormen de oorzaak voor het geringe aantal sieraden dat aan ons is overgeleverd. Om te achterhalen welke juwelen in een periode gedragen worden, kan de eigentijdse portretkunst geraadpleegd worden. In dit werkstuk worden de juweel- en portretkunst aan elkaar gelinkt om een algemeen beeld van de Renaissance sieraadontwerpen in de 16 de eeuwse Nederlanden te bekomen en worden de verschillen bestudeerd tussen de overgeleverde sieraden en deze op de portretten. In bijlage is een catalogus van 131 portretten toegevoegd waarop juwelen worden afgebeeld. De schilderijen 1 Giltay- Nijssen, L.. Pouwels, Pieter. Juwelen. (Bussum: 1961), Bayer, Patricia. et al. Juwelen Bronnenboek. (Houten: 1990), Hackenbroch, Yvonne. Renaissance Jewellery. (Londen: 1979), Inleiding. 2

4 dateren uit de lange 16 de eeuw en zijn te situeren in de Nederlanden. De lijst omvat werken uit zowel museale en openbare kunstcollecties als uit privéverzamelingen, maar is door de grote productie aan portretkunst niet exhaustief. Doorheen de uiteenzetting wordt de evolutie van de 16 de eeuwse sieraden in de Nederlanden geïllustreerd en gestaafd door middel van deze kunstwerken. De voorkeur voor de 16 de eeuw als tijdsafbakening gaat samen met de Renaissance die tijdens deze periode haar hoogtepunt in de Nederlanden bereikt. De wedergeboorte van de Klassieke Oudheid spoort de mens aan op zoek te gaan naar de ontwikkeling van een eigen identiteit. Deze zoektocht naar individualiteit gaat gepaard met het uiterlijk vertoon van welvaart en sociale status, dat onder meer terug te vinden is in de portretkunst. Het debat omtrent de idealisering en de fysionomische gelijkenis in de 16 de eeuwse portretkunst is het gevolg van het verlangen van de mens om zichzelf als autonoom individu te profileren. In deze context van culturele interesse is het uitermate geschikt om te onderzoeken of de sieraadkunst eveneens meegeniet van de artistieke hoogtepunten. Betekenen de kunstenaarsreizen naar Italië in functie van het bestuderen van de Klassieke Oudheid, net als bij de schilder- en beeldhouwkunst, een meerwaarde voor de sieraadkunst, of ontwikkelt deze kunstvorm zich doorheen de 16 de eeuw als een autonome discipline. Indien deze mobiliteit bij kunstenaars relevant is voor de juweelkunst, kan nagegaan worden of het teruggrijpen naar de Antieke Oudheid als inspiratiebron ook geldt binnen de ornamentiek van de sieraden. Bovendien kan met de typerende renaissancistische idee van de homo universalis in het achterhoofd onderzocht worden of het ambacht van het sieraadontwerpen en het goudsmeden in relatie met andere kunstuitoefeningen geplaatst kan worden en of er gemeenschappelijke kenmerken binnen de vormentaal van de verschillende kunstvormen aan te treffen zijn. Behalve de ornamentiek kan eveneens de gebruikte thematiek binnen de juwelen bestudeerd worden en de mogelijke link met de literatuur uit de Antieke Traditie blootgelegd worden. De keuze voor de ontwikkeling van de Renaissance met het accent op de Nederlanden hangt samen met de interessante eigentijdse turbulenties binnen de politiek enerzijds en de religie anderzijds. In dit werkstuk wordt bestudeerd hoe de economische bloei van de Nederlanden onder het bewind van de Habsburgers en de latere Spaanse bezetting met de Hertog van Alva een rol speelt in de sieraadontwikkeling. Ook wordt de 16 de eeuwse juweelontwikkeling 3

5 in functie van de strubbelingen tussen de Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden onder de loep genomen en wordt onderzocht of de verschillende geloofsovertuigingen die de Nederlanden in twee segmenten opdeelt, uiting krijgen in de vormentaal en onderwerpskeuze binnen de sieraadkunst. In het eerste deel van deze scriptie wordt het economisch aspect belicht en wordt de rol van de Nederlanden binnen de internationale sieraadhandel nagegaan. De Nederlanden zijn een invloedrijke handelspartner in de 16 de eeuw die, omwille van hun gunstig gelegen positie een uitgebreid klantenbestand aanwerven en zo meespelen in de internationale economie van luxegoederen. Door de ontwikkeling van de scheepvaart en de ontdekkingsreizen groeit de internationale economie en is er een ongeziene handel van kostbare kleinoden als edelstenen en metalen. Er wordt onderzocht welke steden als culturele centra van de Nederlanden binnen de ontwikkeling van de sieraadkunst functioneren en hoe de situatie na 1585 met het afsluiten van de Schelde verandert. Vervolgens gaat het werkstuk verder met het schetsen van de doorbraak van het humanistisch gedachtengoed binnen de Nederlanden en de daarmee samenhangende evolutie binnen de portretkunst. Het debat omtrent de idealisering en fysionomische gelijkenis wordt aangehaald en gekoppeld aan het toenemend verlangen naar het creëren van een eigen identiteit en het uitstralen van de sociale status. Hierbij wordt er dieper in gegaan op de toevoeging van rekwisieten, meer bepaald sieraden, als middel om de macht en rijkdom van de geportretteerde te legitimeren en te bevestigen. In het derde deel van dit werkstuk wordt de ontwikkeling van het renaissancesieraad tegen de achtergrond van een korte juweelgeschiedenis geplaatst, die het ontstaan van de hanger als meest kenmerkend sieraadontwerp in de 16 de eeuwse Nederlanden aantoont. Er wordt onderzocht hoe de Klassieke Oudheid invloed uitoefent op de sieraadontwerpen en welke bijdrage het humanistisch gedachtegoed levert bij het dragen van juwelen. Vervolgens wordt de evolutie van de hanger aangehaald en worden de meest voorkomende ontwerpen uit de 16 de eeuw toegelicht. Hierbij worden zowel de ontwikkelingen in de vormelijke opbouw als de verschuivingen in het materiaalgebruik geanalyseerd en in verband gebracht met het internationale en interdisciplinaire karakter van de Renaissance vormentaal. Na deze vormelijke ontledingen wordt als laatste de thematiek binnen de 16 de eeuwse sieraadkunst 4

6 uiteengezet. Er wordt onderzocht welke rol de Spaanse bezetting speelt binnen de onderwerpkeuze en of de verschillende godsdienstovertuigingen in de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden een invloed op de representatievormen teweegbrengen. Naast deze religieuze thematiek, wordt het gebruik van mythologische taferelen en allegorieën in relatie tot de algemene invloed vanuit de Klassieke Oudheid geanalyseerd. Vervolgens worden de portrethanger en de pomander toegelicht en tot slot wordt er dieper ingegaan op de representatie van dieren, maritieme wezens en militaire thematiek. Het onderzoek naar de evolutie van de sieraadkunst in de 16 de eeuwse Nederlanden vloeit voort uit een voorafgaande studie in de bachelorproef rond de algemene ontwikkeling van de juweelkunst tijdens de 15 de en 16 de eeuw in de Nederlanden en Italië, eveneens aan de hand van de portretkunst. Aangezien het aantal wetenschappelijke bronnen over sieraden die ouder zijn dan de 17 de eeuw beperkt is, dient de algemene schets van de sieraadgeschiedenis tijdens de Renaissance die tot stand kwam in de bachelorproef als basis voor deze scriptie. Net als bij de bachelorproef is ook dit onderzoek vertrokken uit de samenstelling van een catalogus met portretten, die beschikken over de weergave van sieraden. De portretten die opgenomen zijn in de catalogus dateren uit de 16 de eeuw en zijn te situeren in de Nederlanden. Om een algemeen beeld te krijgen van de sieraadontwikkeling tijdens de Renaissance werden de gerepresenteerde juwelen op de portretten visueel geanalyseerd en werd de vormelijke en thematische diversiteit doorheen de 16 de eeuw vastgelegd. Vervolgens werd de collectie met sieraden uit de portretten uitgebreid en vergeleken met de overgeleverde juweelontwerpen uit die tijd om tot een meer volledige sieraadevolutie te komen. Na dit visueel onderzoek werd de juweelkunst binnen de historische context van de 16 de eeuwse Nederlanden geplaatst en in verband gebracht met de eigentijdse politieke en economische belangen. Behalve het onderzoeken van deze twee aspecten, wordt ook de religieuze verdeeldheid die een prominente rol speelt binnen de geschiedenis van de 16 de eeuwse Nederlanden belicht en gerelateerd aan de sieraadkunst. Aangezien het aantal wetenschappelijke bronnen omtrent de sieraadkunst tijdens de Nederlandse Renaissance beperkt is, betekende het bestuderen van de historische context, dat resulteerde in het vinden van bronnen rond de 16 de eeuwse sieraadkunst in Spanje, een meerwaarde voor dit onderzoek. Door de bezetting van de Zuidelijke 5

7 Nederlanden oefent Spanje een grote invloed uit op de ontwikkeling van de Nederlandse sieraadkunst. Deze Spaanse invloed is tweezijdig, enerzijds nemen de bezette zuidelijke gebieden de Spaanse vormentaal over en anderzijds verzetten de Noordelijke Nederlanden zich tegen de Spaanse bezetting door zich af te zetten tegen deze vormentaal en geheel eigen sieraadontwerpen te creëren. Door het onderzoeken van de Spaanse juweelkunst kwamen belangrijke aspecten uit de Nederlandse sieraadkunst, waaronder het gebruik van religieuze thematiek, aan bod, die anders onderbelicht zouden geweest zijn. De instelling die voor het onderzoek naar de geschiedenis van de Nederlandse sieraadkunst uit de 16 de eeuw de voornaamste wetenschappelijke bronnen te bieden heeft, is de bibliotheek van het Design Museum Gent. Lieven Daenens, de voormalige directeur van het museum breidde de boekencollectie rond de geschiedenis van de sieraadkunst tijdens zijn beleid aanzienlijk uit, waardoor het museum vandaag zelfs over enkele zeldzame toppublicaties beschikt. Een factor die reeds in het onderzoek voor de bachelorproef een obstakel vormde, is het moeilijk vinden van afbeeldingen in hoge resolutie. Deze belemmering speelt zowel een rol in het onderzoek op portretten voor het samenstellen van de catalogus, als in het vinden van voorstellingen van overgeleverde sieraden. Vaak zijn er op portretten hangers te zien die over een interessante figuratieve voorstelling of een merkwaardige ornamentiek beschikken, maar door de lage kwaliteit van de afbeelding niet verder onderzocht kunnen worden. Dit fenomeen komt eveneens voor in het bestuderen van de overgeleverde sieraden en brengt een onvolledigheid in het onderzoek naar de ontwikkeling van de 16 de eeuwse sieraadkunst met zich mee. De meerwaarde die dit onderzoek met zich meebrengt, komt tot stand door het plaatsen van de sieraadevolutie binnen de sociaal- politiek- economische context van de 16 de eeuw en de algemene Renaissance vormentaal. Voorgaande studies naar de geschiedenis van de juweelkunst zijn veelal gebaseerd op het geringe aantal overgeleverde sieraden, waardoor niet alle aspecten binnen de evolutie van de juweelkunst behandeld worden, aangezien een grote hoeveelheid Renaissance sieraden doorheen de geschiedenis verloren gegaan zijn door het herwerken van de ontwerpen naar de eigentijdse smaken of door ontmanteling. In enkele gevallen wordt het onderzoek naar de geschiedenis van de juwelen tijdens de Renaissance gekoppeld aan de portretkunst en uitgebreid met geschilderde 6

8 sieraadontwerpen waardoor de hiaten die aan te treffen zijn in de studies op basis van de overgeleverd ontwerpen deels weggewerkt worden. Opvallend is dat het verband met de eigentijdse sociale, politieke en economische belangen slechts in geringe mate aan bod komt en veelal geen diepgaande uitwerking krijgt. Zo worden er in de vooraanstaande publicatie van Yvonne Hackenborch verwijzingen gemaakt naar de bloei van de boekdrukkunst in de Nederlanden waardoor de Nederlandse sieraadontwerpen die opgenomen worden in de modelboeken een grote verspreiding kennen, en naar de Spaanse bezetting in de Zuidelijke Nederlanden en de onenigheid in de geloofsovertuiging tussen de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden, maar worden deze historische gebeurtenissen niet gekoppeld aan de evolutie in de vormentaal en uitwerking van de sieraadkunst. Behalve dit aspect wordt er in dit werkstuk eveneens ingegaan op de algemene ontwikkeling van de Renaissance en de daarmee samenhangende culturele interesse en zoektocht naar individualiteit. Hierbij wordt de sieraadkunst naast de schone kunsten geplaatst en wordt er gekeken of er vormelijke verbanden tussen de verschillende kunstdisciplines aan te treffen zijn. 7

9 2 HISTORISCHE ACHTERGROND De bloei van de sieraadkunst in de 16 de eeuwse Nederlanden hangt samen met toenemende politieke en economische belangen. De ontwikkelingen in de scheepvaart en het groeiend aantal internationale handelscontacten zorgt ervoor dat de Nederlanden een prominente rol spelen binnen de eigentijdse economie en dat kunstenaars door de toenemende invoer uit het buitenland in contact komen met kostbare materialen als edelmetalen en stenen. Door de politieke turbulenties ondergaat de economie in de Nederlanden belangrijke verschuivingen, die betrekking hebben tot de productie- en handelscentra van luxegoederen, waaronder sieraden. Om deze reden wordt een korte historische en economische achtergrond van de Nederlanden geschetst HANDEL Vanaf de 16 de eeuw krijgt de handel rondom de Middellandse Zee een intercontinentaal karakter en ontstaat een mondiale economie met netwerken in Europa, Amerika, Oost- Azië en West- Afrika. Voor de zestiende eeuwse schipper is het moeilijk om een nauwkeurig tijdstip van aankomst te bepalen, waardoor er een stijgende vraag is naar een grote centraal gelegen markt waar goederen uit heel Europa verzameld en aangeboden worden. 5 Door deze markt is men verzekert van een constant aanbod, stabiele, niet al te hoge prijzen en een permanente vraag naar de producten. De Nederlanden komen omwille van de gunstige ligging in aanmerking om de taak van stapelmarkt te vervullen. 6 Hierdoor zakken kooplieden van over de hele wereld af naar de Nederlanden om hun koopwaren te verhandelen en groeien de Nederlandse steden uit tot volwaardige metropolen. 7 Door de onstabiele politieke omstandigheden in het noorden tijdens de eerste helft van de 16 de eeuw genieten de Zuidelijke Nederlanden van een economische welvaart met handel in materialen als zilver, goud en edelstenen. De circulatie van deze luxegoederen zorgt ervoor dat de evolutie van de sieraadkunst gestimuleerd wordt en de voornaamste ontwikkelingen tijdens de eerste helft van de 16 de eeuw in de Zuidelijke Nederlanden te situeren zijn. 8 De wereldwijde 4 Blom, J.C.H.. Lamberts, E. Geschiedenis van de Nederlanden. (Rijkswijk: 1993), Os, Henk Van. Kok, Jan Piet Filedt. Luijten, Ger. et al. Nederlandse kunst in het Rijksmuseum (Zwolle: 2000), Blom, J.C.H.. Lamberts, E. Geschiedenis van de Nederlanden. (Rijkswijk: 1993), Os, Henk Van. Kok, Jan Piet Filedt. Luijten, Ger. et al. Nederlandse kunst in het Rijksmuseum (Zwolle: 2000), Ibid.,

10 contacten die voortkomen uit de handel in het zuiden creëren in de kringen van adel en rijke kooplieden een klimaat van nieuwsgierigheid naar het onbekende en begeerte naar luxegoederen die hun hoge sociale status bevestigen. 9 De meest vooraanstaande handelssteden in de Zuidelijke Nederlanden tijdens de eerste helft van de 16 de eeuw zijn Mechelen, Brugge en Antwerpen. Mechelen dankt haar culturele bloei aan het bewind van Margaretha van Oostenrijk ( ), die de taak van Generale Gouverneur over de Nederlanden van op zich neemt en van haar hof een belangrijke ontmoetingsplaats maakt voor humanisten en kunstenaars. Net als de hertogen van Sforza en Groothertogen De Medici in Italië, treedt Margaretha, als een van de enigen in de Nederlanden, naar voren als mecenas en is ze bijzonder belangrijk voor de ontwikkeling van kunst en cultuur in de Nederlanden. 10 Kunstenaars, zowel uit het binnenland als het buitenland, kunnen onder haar bescherming rekenen op private commissies en publieke erkenning. Door de aanwezigheid van het groot aantal kunstenaars in Mechelen is er een sterke wederzijdse beïnvloeding tussen buitenlandse en Nederlandse kunstenaars en worden nieuwe technieken en elementen in de vormentaal snel verspreid en opgenomen in het oeuvre van kunstenaars en goudsmeden. Op die manier wordt Mechelen een belangrijk cultureel centrum waar de invloed van de Renaissance duidelijk zichtbaar is. 11 Later neemt Maria van Hongarije de taak van Generale Gouverneur over de Nederlanden over en regeert zij vanuit Brussel, waardoor Mechelen naar de achtergrond geschoven wordt en het belang van de stad binnen de culturele ontwikkeling afneemt naarmate de 16 de eeuw vordert. 12 De economische welvaart in Brugge tijdens de eerste helft van de 16 de eeuw komt tot stand door de verschillende kanalen, die het centrum van de stad verbinden met de toegang tot zee. Hierdoor groeit Brugge uit tot een stad met internationale belangen voor de handel in kostbare producten als wijn, textiel, specerijen, ivoor, sieraden en luxueuze voedingswaren. Reeds in de late 15 de eeuw beschikt de Brugse economie over netwerken in Portugal, Spanje en Italië en speelt de stad, omwille van haar gunstige ligging en grote bereikbaarheid, een belangrijke rol als afzetmarkt en contactpunt met de mediterrane wereld. 13 De internationale positie van Brugge wordt duidelijk geïllustreerd op het gebied van de 9 Ibid., Hackenbroch, Yvonne. Renaissance Jewellery. (Londen: 1979), Os, Henk Van. Kok, Jan Piet Filedt. Luijten, Ger. et al. Nederlandse kunst in het Rijksmuseum (Zwolle: 2000), Kockelbergh, Iris. et al. The Brilliant Story of Antwerp Diamonds. (Antwerpen: 1992), Vandewalle, André. Hanzekooplui en Medicibankiers; Brugge, wisselmarkt van Europese culturen. (Oostkamp: 2002),

11 kunstkwaliteit. Buitenlandse kunstenaars vervaardigen kunstwerken voor gegoede burgers van talrijke naties die zich in de economisch en cultureel welvarende stad vestigen. 14 De schilderkunst van de Vlaamse Primitieven betreft de meest prestigieuze kunstexport en wordt uitgebreid met diverse disciplines van kunstnijverheid waaronder koperwerk, instrumentenbouw en sieraden. 15 De geleidelijke degradatie van Brugge tot minderwaardig handelscentrum tijdens de overgang naar de 16 de eeuw is verweven met interne politieke problemen omtrent het verzet tegen Maximiliaan van Oostenrijk ( ), de verzanding van het Zwin 16, het gebruik van nieuwe routes over land en het toenemende permanente karakter van de Antwerpse jaarmarkten in tegenstelling tot de tijdelijke Brugse jaarmarkten. 17 Deze factoren zorgen ervoor dat de handel in luxegoederen, waaronder schilderkunst en sieraden, verschuift naar Antwerpen en er een einde komt aan de economische integratie van de Middellandse Zee, de Atlantische Oceaan en de Oostzee in Brugge. 18 De bloeiende economie in Antwerpen wordt veroorzaakt door de commerciële infrastructuur en de organisatie van jaarmarkten, die niet onder de gildedwang vallen en bijgevolg veel handelaars uit het buitenland lokken. 19 De grote en diverse kunstenaarspopulatie, de levendige kunstmarkt en het goede netwerk van handelscontacten en exportmogelijkheden zorgt ervoor dat juweelontwerpers, goudsmeden en edelsteen- bewerkers uit binnen- en buitenland afzakken naar Antwerpen om hun ambacht naar een hoger niveau te tillen. Hierdoor groeit de havenstad uit tot een groot artistiek innovatief productiecentrum, die de omliggende wereld cultureel voedt. 20 Net als in de rest van de Nederlanden, wordt de diamanten- en juweelhandel ook in Antwerpen door Italiaanse - meer bepaald Venetiaanse koopfamilies 21 - beheerd en verkopen zij naast kostbaar fruit, textiel en suiker een van de meest luxueuze goederen, namelijk juwelen. 22 De eerste Italiaanse diamanthandelaars settelen zich reeds in 1491 in Antwerpen en vanaf het begin van de 16 de eeuw speelt de stad een prominente rol in de internationale juweelhandel. 23 De dominante positie van de Italiaanse koopfamilies binnen de Nederlandse sieraadhandel is 14 Vermeersch, Valentin. Brugge en Europa. (Antwerpen: 1992), Os, Henk Van. Kok, Jan Piet Filedt. Luijten, Ger. et al. Nederlandse kunst in het Rijksmuseum (Zwolle: 2000), Vermeersch, Valentin. Brugge en Europa. (Antwerpen: 1992), Martens, Maximiliaan P.J.. Brugge en de Renaissance: van Memling tot Pourbus. (Brugge: 1998), Vandewalle, André. Hanzekooplui en Medicibankiers; Brugge, wisselmarkt van Europese culturen. (Oostkamp: 2002), Os, Henk Van. Kok, Jan Piet Filedt. Luijten, Ger. et al. Nederlandse kunst in het Rijksmuseum (Zwolle: 2000), Kockelbergh, Iris. et al. The Brilliant Story of Antwerp Diamonds. (Antwerpen: 1992), Ibid., Os, Henk Van. Kok, Jan Piet Filedt. Luijten, Ger. et al. Nederlandse kunst in het Rijksmuseum (Zwolle: 2000), Bari, Hubert. Sautter, Violaine. Diamonds: In the Heart of the Earth, in the Heart of Stars, at the Heart of Power. (Parijs: 2001),

12 het resultaat van de leidinggevende rol die de Italiaanse havenstad Venetië reeds op het einde van de 14 de eeuw vertolkt. Door haar gunstige ligging vormt Venetië het commerciële centrum en het knooppunt tussen het Oosten en het Westen voor de in- en uitvoer van kostbare materialen en juwelen. Tot in de 16 de eeuw heeft Venetië een monopolie op de aanvoer van diamanten uit India, het enige land vanwaar diamanten doorheen de hele geschiedenis op regelmatige basis worden aangevoerd. Behalve de controle op de diamantenhandel vanuit India, beschikt Venetië ook over een eigen industrie, die voornamelijk gericht is op het polijsten van edelstenen. 24 Een van de meest bekende families binnen de juweel- en edelsteenhandel is de Italiaanse familie Affaitadi, die te Cremona nabij Venetië woont. Deze adellijke familie voert handel in suiker en kruiden en is bovendien betrokken bij de banktransacties van de hoofdhandelscentra uit het Westen, zoals Brugge, Lissabon, Londen, Rome en Venetië. Omwille van de succesvolle praktijken in de kruidenhandel en suikereconomie kan Juan Carlo Affaitadi zich toeleggen op handel in luxegoederen en exporteert hij diamanten uit India, via Lissabon naar Antwerpen, om ze daar te bewerken. Het overgrote deel van de afgewerkte edelstenen wordt vervolgens opnieuw naar Italië en Portugal geëxporteerd om in sieraden te verwerken. 25 Vanaf de jaren 1560 nemen de Portugezen de dominante positie van de Italianen in de Nederlandse sieraadhandel over en reeds in 1572 beheert de Portugese natie 94 handelshuizen, die zich focussen op de handel in koloniale goederen, waaronder edelstenen en juwelen, uit Afrika en Azië HANDEL VANAF 1560 De droom van een economisch sterk Nederland wordt in de jaren 1560 bemoeilijkt door politieke en religieuze turbulenties, die voortvloeien uit het verzet van de Protestanten onder leiding van Willem I van Oranje ( ), stadhouder van Holland en Zeeland, tegen het door Filips II ( ) opgelegde Rooms- Katholicisme. 27 De periode van opstand is echter van korte duur, want reeds in 1567 besluit Filips II, na het ervaren van de 24 Ibid., Kockelbergh, Iris. et al. The Brilliant Story of Antwerp Diamonds. (Antwerpen: 1992), 38-42, Bari, Hubert. Sautter, Violaine. Diamonds: In the Heart of the Earth, in the Heart of Stars, at the Heart of Power. (Parijs: 2001), Blom, J.C.H.. Lamberts, E. Geschiedenis van de Nederlanden. (Rijkswijk: 1993),

13 tegenstand, de Hertog van Alva ( ) als landvoogd aan te stellen. 28 De aankomst van Alva met de Spaanse legers in 1567 in Brussel en het oprichten van de Raad van Beroerten, een uitzonderingsrechtbank die zich speciaal toelegt op de bestraffing van de leiders die verantwoordelijk zijn voor de troebelen, zorgt voor politieke onrust. Deze geloofsvervolgingen zorgen samen met de politiek ongunstige situatie voor een ware volksverhuizing, van onder andere ambachtsmannen en handelaars, naar minder woelige plaatsen in onder meer Engeland, Scandinavië, Duitsland, Zwitserland en de Noordelijke Nederlanden, waardoor het maatschappelijke en culturele leven in de Zuidelijke Nederlanden langzamerhand ontwricht wordt. 29 De beeldenstorm, de verschillende opstanden en de grote volksovergang naar de Noord Nederlandse steden, zorgen voor het verbreken van de samenhang tussen de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden. Door de bloei van de steden en de emigratie van de kunstenaars en ambachtslieden uit het zuiden krijgt de kunstproductie in de Noordelijke Nederlanden een sterke impuls. 30 Er ontstaat een nieuwe burgerlijke elite, onder wie een toenemend aantal gefortuneerde verzamelaars en kunstliefhebbers, die zich omringen met luxegoederen als portret- en sieraadkunst. 31 De hoge kwaliteit binnen de kunstproductie is te wijten aan de immigratie van een groot vakmanschap uit het zuiden. 32 Terwijl de Zuidelijke Nederlanden door de Hertog van Alva en de Spaanse troepen onderdrukt worden, verplaats de dynamiek van het economisch leven zich naar de opstandige provincies in de Noordelijke Nederlanden, die in 1579 het verbond de Unie van Utrecht sluiten en zich gezamenlijk verzetten tegen de Spaanse overheersing. De zeven betrokken provinciën, Holland, Zeeland, Utrecht, Gelderland, Overijssel, Friesland en Groningen, genieten dankzij hun onafhankelijkheid van een economische groei met belangrijke handelssteden als Haarlem, Leiden en Utrecht enerzijds en Amsterdam als commerciële hoofdstad van Europa anderzijds. 33 Deze economische opmars van Amsterdam wordt versterkt door de Spaanse verovering van Antwerpen en het afsluiten van de Schelde in 1585, waardoor de superioriteit van Antwerpen als havenstad afneemt. 34 De samenballing van cultuur en kennis zorgt, samen met de aanwezige maritieme deskundigheid en het 28 Blockmans, Wim. (red) Pleij, Herman. (red) Plaatsen van Herinnering; Nederland van Prehistorie tot Beeldenstorm. (Amsterdam: 2007), Vlieghe, Hans. Flemish Art and Architecture (New Haven: 1998), Os, Henk Van. Kok, Jan Piet Filedt. Luijten, Ger. et al. Nederlandse kunst in het Rijksmuseum (Zwolle: 2000), Filedt Kok. Jan Piet. (red) Halsema- Kubes, Willy. (red) Kloek, Wouter Theodoor. (red) Kunst voor de Beeldenstorm; Noordnederlandse kunst ( s- Gravenhage: 1986), Os, Henk Van. Kok, Jan Piet Filedt. Luijten, Ger. et al. Nederlandse kunst in het Rijksmuseum (Zwolle: 2000), Seymour, Slive. Dutch Painting (New Haven: 1995), Kockelbergh, Iris. et al. The Brilliant Story of Antwerp Diamonds. (Antwerpen: 1992),

14 arbeidspotentieel voor het ontstaan van een enorme groei binnen overzeese handel en scheepvaart, wat de aanvoer van luxegoederen, waaronder edelstenen en metalen, doet toenemen. 35 Door het aanwakkeren van het burgerlijk aandeel in het kunstpatronaat en de wil tot het creëren van een eigen identiteit, gespiegeld aan hogere klassen, stijgt de consumptie van kunst en luxevoorwerpen, waaronder portret- en sieraadkunst. 36 Zowel adellijke kringen als welvarende burgers genieten van de macht en de schittering van de kunstproductie en voeren een ongeziene concurrentie in pronkzucht VRIJE MARKT Ondanks de prominente rol van de sieraadhandel binnen de Nederlandse economie is het aantal overgeleverde bronnen schaars en is bijgevolg het aantal ambachtsmannen dat gedurende de 16 de eeuw in de sieraadkunst tewerkgesteld wordt moeilijk te bepalen. De registers betreffende de taksen bevat een opsomming van de verschillende sieraadambachten, maar is zeker niet exhaustief en deelt slechts een klein facet van de totale werkkrachten mee. 38 Een van de weinig overgeleverde bronnen is het geschrift Descrittione di tutti i paesi bassi uit 1567 van de hand van Ludovico Guicciardini, een Florentijnse schrijver, dat 124 goudsmeden in Antwerpen vermeldt, los van de edelsteenbewerkers en andere steensnijders. 39 Uit zijn registers kan opgemaakt worden dat niet alle diamantbewerkers en juweelontwerpers onder zijn bevoegdheid afkomstig zijn uit Antwerpen. Een voorbeeld hiervan is de Piëmontische meesterdiamantbewerker Frans Messingh, die vermeld wordt in het register van De schaarste aan historische bronnen is te wijten aan het feit dat de edelsteenhandel gedurende de 16 de eeuw een vrije constante is, waardoor zowel inwoners van de stad als buitenlanders kunnen meedraaien in deze economie. Het idee van de vrije markt vindt zijn oorsprong in de 15 de eeuw wanneer verschillende tentoonstellingsruimtes voor het etaleren en verkopen van kunstwerken ontstaan. Antwerpen is met haar jaarmarkten, die niet onder de gildedwang vallen en bijgevolg veel handelaars uit het buitenland lokken, een koploper 35 Os, Henk Van. Kok, Jan Piet Filedt. Luijten, Ger. et al. Nederlandse kunst in het Rijksmuseum (Zwolle: 2000), Ibid., Scarisbrick, Diana. Vachaudez, Christophe. Walgrave, Jan. Schitterend Europa; Juwelen uit Europese vorstenhuizen. (Brussel: 2007), Ibid., Hackenbroch, Yvonne. Renaissance Jewellery. (Londen: 1979), Guicciardini. Ludovico. Beschryving van Antwerpen. (Tienen: 1995),

15 binnen het concept van de vrije markt. Langzamerhand krijgen deze jaarmarkten doorheen de 15 de eeuw een permanent karakter en ontstaan er in de stad verschillende panden met concentraties van gespecialiseerde handelaars in allerhande luxegoederen, waaronder sieraden en edelstenen. De goud- en zilversmeedkunsten worden gedurende de 16 de eeuw zowel verkocht in gegroepeerde juwelierskramen binnen de panden, als in de winkels van de edelsmeden, die eveneens dicht bij elkaar liggen in de steden. 41 Door deze vrije markt ontbreken brieven en documenten tussen de edelsteenbewerkers, - handelaars en het stadsbestuur en is het bijgevolg moeilijk te bepalen hoeveel mensen tewerkgesteld en betrokken zijn binnen de juweelhandel en productie van de 16 de eeuwse Nederlanden. 42 Opvallend is dat juweliers tijdens de 16 de eeuw niet wachten op klanten, maar potentiële kopers opzoeken en door de exportgarantie, naar zowel binnen- als buitenland, produceren voor de algemene vraag. Specifieke vormen en iconografie zijn economisch onverstandig, waardoor er een grote productie confectiekunst voor anonieme klanten tot stand komt, die later op verzoek van de koper aangepast kan worden. 43 Door de vele buitenlandse werkkrachten en het principe van de vrije constante, wordt, naarmate de 16 de eeuw vordert, de klemtoon binnen de sieraadhandel eerder gelegd op omzet, dan op het leveren van kwaliteit. 44 Om deze mentaliteit tegen te gaan en om zichzelf te beschermen in tijden van crisis, wordt in 1577 de Natie van Diamant- en Robijnsnijders opgericht. 45 Het streven naar een hoge kwaliteit, die het gevolg is van een langdurige en vruchtbare opleiding, is een van de standpunten van deze kleine gilde. Behalve dit tracht de gilde, met het oprichten van een leerschool, het aantal ambachtsmannen binnen de juweelproductie te reduceren en een noodzakelijke professionaliteit aan de leden van de gilde op te leggen. 46 Opvallend is dat deze gilde pas in 1582 doorbreekt, na het ondermijnen van de Portugese tegenstand Os, Henk Van. Kok, Jan Piet Filedt. Luijten, Ger. et al. Nederlandse kunst in het Rijksmuseum (Zwolle: 2000), Kockelbergh, Iris. et al. The Brilliant Story of Antwerp Diamonds. (Antwerpen: 1992), Os, Henk Van. Kok, Jan Piet Filedt. Luijten, Ger. et al. Nederlandse kunst in het Rijksmuseum (Zwolle: 2000), Kockelbergh, Iris. et al. The Brilliant Story of Antwerp Diamonds. (Antwerpen: 1992), Campbell, Gordon. The Grove Encyclopedia of Decorative Arts. (Oxford: 2006), Kockelbergh, Iris. et al. The Brilliant Story of Antwerp Diamonds. (Antwerpen: 1992), Ibid.,

16 3 PORTRETKUNST Er zijn, ondanks de grote eigentijdse populariteit, slechts een kleine hoeveelheid renaissancesieraden overgeleverd. 48 Dit fenomeen is enerzijds te wijten aan de voortdurende veranderingen in de mode, waardoor juweelontwerpen aangepast worden aan de eigentijdse smaken en anderzijds aan de economische waarde die tijdens de Renaissance aan de juwelen wordt toegeschreven, waardoor de ontwerpen ontmanteld worden en de kostbare materialen als monetaire eenheid verhandeld worden. 49 Een belangrijke bron om de evolutie van de sieraadkunst doorheen de 16 de eeuw te achterhalen is de portretkunst. Deze historische afbeeldingen zijn door de verbeelding van de kunstenaar en de inspraak van de opdrachtgever niet geheel betrouwbaar, maar geven wel een goed algemeen beeld van de ontwikkeling van de eigentijdse juweelkunst. Opmerkelijk is echter dat de evolutie van de juweelkunst op de portretten trager tot ontwikkeling komt en bijgevolg niet geheel parallel loopt met de werkelijke ontplooiing van de sieraadkunst. 50 De Nederlandse portretkunst uit de 16 de eeuw is door de toenemende idee van autonome identiteit en de tweestrijd tussen fysionomische gelijkenis en idealisering een interessant gegeven. De persoonlijke verheerlijking en de representatie van de sociale status primeert tijdens de Renaissance in Italië en wordt door de kunstenaarsreizen geïntroduceerd in de Nederlanden. Het weergeven van de welgesteldheid wordt kracht bijgezet door de toevoeging van allerhande luxeartikelen, waaronder sieraden met kostbaar goudsmeedwerk en grote edelstenen. Om de ontwikkeling van de juweelkunst binnen de portretkunst te kaderen, wordt in dit hoofdstuk een geschiedenis van de Nederlandse portretkunst met betrekking tot de zoektocht naar identiteit uiteengezet. 3.1 ONTSTAAN VAN PORTRETKUNST Het woordenboek Van Dale beschrijft het woord portret als een afbeelding van een persoon, waarbij de gelaatstrekken als hoofdzaak beschouwd worden. De Franse term pourtrait, die aan de basis ligt voor het Nederlandse woord portret, zorgt reeds in het Middelnederlands voor het tot stand komen van de termen portraiture en portraict. Beide woorden verwijzen 48 Turner, Jane. The Dictionary of Art. (New York: 1996), Scarisbrick, Diana. Vachaudez, Christophe. Walgrave, Jan. Schitterend Europa; Juwelen uit Europese vorstenhuizen. (Brussel: 2007), Gans, M.H.. Juwelen en Mensen; De geschiedenis van het bijou van 1400 tot 1900, voornamelijk naar Nederlandse bronnen. (Amsterdam: 1961),

17 naar een geschilderde of getekende afbeelding van een individu, die als gelijkend wordt ervaren. Het Franse woord pourtrait is op zijn beurt ontleend aan het Latijnse werkwoord protrahere, wat uittrekken of tevoorschijn halen betekent; met andere woorden, datgene wat kenmerkend is, wordt nagetrokken, naar voren gehaald, het wordt ontdekt. 51 Plinius de Oudere (ca ) benoemt in zijn encyclopediereeks Naturalis Historia uit 77 na Christus de portretkunst tot het begin van alle kunstvormen en schuift de macht van de liefde als oorzaak voor het ontstaan van deze kunstwerken naar voren. Om deze oorsprong toe te lichten, haalt hij de mythe van Kora, de dochter van de pottenbakker Boutades uit Sikyon, aan die, voor het vertrek van haar geliefde samen met haar vader, de schaduwomtrek van haar beminde op de muur tekende. Dit silhouet werd vervolgens gevuld met klei, waardoor Kora over een zichtbare herinnering van haar partner beschikte en de portretkunst geboren werd. 52 Een andere mythe, die eveneens gekoppeld kan worden aan de oorsprong van de portretkunst, is deze van Narcissus. Net als Plinius roept ook Leon Battista Alberti ( ), schilder en filosoof, de liefde uit als drijfveer voor het ontstaan van de portretten. In zijn verhandeling over schilderkunst uit 1435 stelt Alberti, in tegenstelling tot Plinius, niet de begeerte voor de andere, maar het egocentrisch motief van het narcisme aan als aanzet voor de ontwikkeling van de portretkunst. 53 Behalve deze twee mythes, zijn er ook in de Bijbel verhalen terug te vinden die het belang van de natuurgetrouwe portretkunst aantonen. Zo is er enerzijds de Heilige Veronica die een afdruk van de gekruisigde Christus maakt, door zijn gezicht met een doek te deppen en anderzijds de Heilige Lucas die geïnspireerd is door de verschijning van de Maagd Maria en een portret van haar creëert. 54 De portretkunst beleeft sinds de Oudheid een bloei en komt in deze periode reeds voor in talrijke uitvoeringen als beelden, bustes, muurschilderingen, sarcofagen, etc. 55 Als meest gegeerd genre binnen de schilderkunst speelt de portretkunst een grote rol in de geschiedenis van de westerse kunst en is ze cruciaal voor de vorming van het individualisme in de Renaissance. Het doorbreken van het Humanisme, waarin het werkelijke en aardse in de belangstelling staan, zorgt samen met de herontdekking van de klassieke schoonheid voor een nieuw mens- en wereldbeeld dat diametraal staat tegenover de dogmatische 51 Havelaar, Just. Het Portret Door de Eeuwen Heen. (Arnhem: 1930), Woodall, Joanna (ed.). Portraiture Facing the subject. (Manchester: 1970), Kanz, Roland. Portretten. (Taschen: 2009), Woodall, Joanna (ed.). Portraiture Facing the subject. (Manchester: 1970), Kanz, Roland. Portretten. (Taschen: 2009),

18 scholastiek van de late Middeleeuwen. Dankzij de internationale filologische en cultuurhistorische interesse ontstaat er een grote bewondering voor de creativiteit in het denken van de klassieke auteurs, die leidt tot een grote gedrevenheid om, via analyse en systematische vergelijking, zoveel mogelijk teksten uit de Oudheid aan de anonimiteit te onttrekken. 56 Deze nauwkeurige bronnenkritiek vormt de aanleiding voor het tot stand komen van een kritische houding binnen het brede kader van kennis, het ontstaan van wetenschappelijke en empirische gezindheid en het toenemend besef van persoonlijkheidswaarde dat samenhangt met de vernieuwde visie omtrent mens en wereld. 57 Door dit aanwakkerend zelfbewustzijn wordt de portretkunst vanaf de 15 de eeuw gezien als hulpstuk voor het creëren van identiteit, die de menselijke kracht en haar absolute waardigheid bevestigt. 58 Het functioneren van portretkunst als ultieme rechtvaardiging van het autonome individu hangt samen met de grote wens van de opdrachtgever om na de dood aanwezig te blijven. Deze vooraanstaande werkzaamheid van herinnering of memoria vormt de oorzaak voor de aanvankelijke nauwe connectie tussen de portretkunst en de grafcultuur. 59 Door het bewaren van een voorstelling van een menselijk figuur na het overlijden, wordt de overleden herdacht door latere generaties en overwint de schilderkunst als het ware de tijd. Behalve het overwinnen van de tijd, kan de portretkunst ook de afstand overmeesteren. Het bestellen van portretten om de afwezige aanwezig te stellen is naast de naderende dood tijdens de 16 de eeuw een veelvoorkomende aanzet voor het creëren van portretten. Een voorbeeld van deze freundschaftsbildnis zijn de pendantportretten van Erasmus en Pieter Gilles door Quinten Metsys (Afb. 1-2) als geschenk voor Thomas Morus in Londen. 60 Het groot verlangen naar de aanwezigheid van het afwezige maakt dat het begrip aandenken naast de artistieke waarde een vooraanstaand motief is voor het bestellen van portretkunst. 61 Aanvankelijk was de portretkunst en haar aanzien een privilege voorbehouden aan vorsten, edellieden en vertegenwoordigers van hogere geestelijkheid, maar aan het einde van de 15 de eeuw laten ook gegoede burgers, als kooplieden, bankiers, ambachtslieden, humanistische geleerden en kunstenaars, zich portretteren. Door de sociale mobiliteit en de 56 Vermeersch, Valentin. Brugge en Europa. (Antwerpen: 1992), Havelaar, Just. Het Portret Door de Eeuwen Heen. (Arnhem: 1930), Woodall, Joanna. Anthonis Mor: Art and Authority. (Zwolle: 2007), Kanz, Roland. Portretten. (Taschen: 2009), Stighelen, Katlijne Van der. Hoofd en Bijzaak; portretkunst in Vlaanderen van 1420 tot nu. (Leuven: 2008), Schneider, Norbert. Schilderkunst; Meesterwerken uit de Europese portretschilderkunst (Taschen: 1995),

19 economische vooruitgang neemt het geloof van de burgerij in zichzelf op het einde van de 15 de eeuw toe. 62 Dit nieuw zelfbeeld correspondeert met de optimistische ideeën omtrent de menselijke waardigheid en de autonomie van het individu en wordt onder meer toegelicht in het vooraanstaand traktaat De Dignitate Hominis (1486) door de Italiaanse Renaissance filosoof Pico della Mirandola ( ). 63 In haar zoektocht naar een eigen identiteit en de legitimatie van haar sociale status imiteert de burgerij de adellijke voorbeelden. Hierdoor resulteert het rechtvaardigen van persoonlijke trots en erkenning door middel van de portretkunst tijdens de 16 de eeuw in een pronkerige concurrentiestrijd tussen de adel en de burgerij GELIJKENIS EN IDEALISERING Portretten uit de vroege Renaissance zijn, in tegenstelling tot latere werken, gericht op een sterke belangstelling voor de fysionomie, inclusief de eigenaardigheden en imperfecties. 65 Men streeft naar een natuurgetrouwe weergave die de uniekheid van de geportretteerde, als een soort identiteitsbewijs, weergeeft. 66 In tegenstelling tot de Italiaanse portretkunst die reeds aan het begin van de 16 de eeuw de vrijheid van het individu in de samenleving uitstraalt, reflecteert de Nederlandse portretkunst in diezelfde periode de patronen van de feodale maatschappij en het Middeleeuws concept van een wereld die sterk afgebakend is. 67 De aandacht voor de externe exactheid in het afgebeelde enerzijds en de toewijding van de talrijke details anderzijds zorgen binnen de Nederlandse kunst voor een waarheidsgetrouwe voorstelling van de wereld, die samengaat met de passieve contemplatie van devotie. 68 De superieure positie van religie in de Nederlandse cultuur beperkt het persoonlijk denken en ondernemen en brengt, in tegenstelling tot de autonomie van het Italiaanse individu, een onderwerping van de mens aan god teweeg. 69 Voor de vroege 16 de eeuwse Nederlander wordt het goddelijke ideaal gerealiseerd door de naturalistische mimesis, de vrome imitatie van de natuur in al zijn variëteiten inclusief de imperfecties. 70 Deze verschillen binnen de 62 Schneider, Norbert. Schilderkunst; Meesterwerken uit de Europese portretschilderkunst (Taschen: 1995), Mirandola, Pico della. Coul, Michiel op de. (ed) Rede over de menselijke waardigheid. (Groningen: 2008), Schneider, Norbert. Schilderkunst; Meesterwerken uit de Europese portretschilderkunst (Taschen: 1995), Woodall, Joanna (ed.). Portraiture Facing the subject. (Manchester: 1970), Kanz, Roland. Portretten. (Taschen: 2009), Seymour, Slive. Dutch Painting (New Haven: 1995), Woodall, Joanna. Anthonis Mor: Art and Authority. (Zwolle: 2007), Seymour, Slive. Dutch Painting (New Haven: 1995), Woodall, Joanna (ed.). Portraiture Facing the subject. (Manchester: 1970),

20 Nederlandse en Italiaanse ideologie zijn onder meer ook terug te vinden in de status en de maatschappelijke positie van kooplieden en kunstenaars tijdens de vroege Renaissance. 71 Terwijl de Nederlanden het volkse uitstraalt, verkondigt Italië de waarden van de aristocratie. Zo voelt de Italiaanse handelaar zich, in tegenstelling tot de volkse koopman in de Nederlanden, een drager van de cultuur. De Nederlandse schilder wordt aan het begin van de 16 de eeuw nog steeds beschouwd als een ambachtsman, terwijl de Italiaanse schilder zich als kunstenaar profileert. 72 Het overgrote deel van de kunstenaars in de Nederlandse steden onderscheidt zich, in tegenstelling tot Italië, niet van andere gespecialiseerde ambachtslieden en maken samen met andere ambachten deel uit van stedelijke corporaties. Bovendien tonen de lonen tussen de verschillende werkzaamheden geen grote waarneembare verschillen aan, die op speciale maatschappelijke posities van kunstenaars zouden kunnen wijzen en is het signeren van kunstwerken in de Nederlanden pas veel later ingeburgerd, in vergelijking met Italië. 73 Ook in de architectuur blijft de Nederlandse bouwmeester van statige burgerwoningen en grootse gildehuizen in de lange Gotische traditie anoniem, terwijl de bij naam vernoemde Italiaanse bouwmeester hoge koepels en kolossale palazzi construeert naar de studie van Romeinse bouwvallen. Italië veracht, in tegenstelling tot de traditionele Nederlanden, de oude Gotische stijl als barbaarse middeleeuwse traditie en creëert een nieuwe bouwstijl met een groots, sierlijk en vooral wetmatig karakter. Steden als Brugge en Florence geven deze twee verschillende culturen weer. De eerst vermelde stad beschikt over kleine gesloten pleintjes, welvende grachten, smalle en gotische constructies, gelegen aan nauwsluitende straten, terwijl Florence door de indrukwekkende palazzi en de imponerende monumenten een grootse sfeer uitstraalt. Anders dan in Brugge, waar de wedergeboorte van de Klassieke Oudheid verweven wordt met het Gotisch verleden, vindt in Florence de Renaissance, als nieuwe levenshouding, meteen haar intrede. 74 De Nederlanden gaan tijdens de 16 de eeuw het voorbeeld van het artistieke reveil in Italië achterna en komen dankzij de kunstenaarsreizen in contact met de esthetische en morele waarden van het Humanisme, die een groeiend cultureel enthousiasme met zich meebrengen. De opkomende idee van de homo universalis creëert samen met de 71 Os, Henk Van. Kok, Jan Piet Filedt. Luijten, Ger. et al. Nederlandse kunst in het Rijksmuseum (Zwolle: 2000), Havelaar, Just. Het Portret Door de Eeuwen Heen, (Arnhem: 1930), Os, Henk Van. Kok, Jan Piet Filedt. Luijten, Ger. et al. Nederlandse kunst in het Rijksmuseum (Zwolle: 2000), Havelaar, Just Het Portret Door de Eeuwen Heen, (Arnhem: 1930),