Nieuwe energie voor de Stedendriehoek Routekaart naar een energieneutrale regio Stedendriehoek in 2030

Transcriptie

1 Nieuwe energie voor de Stedendriehoek Routekaart naar een energieneutrale regio Stedendriehoek in 2030 Groningen, Rotterdam, maart, 2014

2 Verantwoording Project Opdrachtgever Samenstelling en redactie In samenwerking met Routekaart Energietransitie regio Stedendriehoek regio Stedendriehoek, Alliander, provincie Overijssel en provincie Gelderland Jelmer Pijlman (E&E advies) en Rick Bosman (DRIFT) Paul van Dommelen (regio Stedendriehoek), Pieter van der Ploeg, Lidy Vissinga (Alliander), Arjan Groen (gemeente Zutphen) Colofon E&E advies Dutch Research Institute for Transitions Erasmus Universiteit Rotterdam Laan Corpus den Hoorn 300 Postbus JT Groningen 3000 DR Rotterdam Telefoon +31 (0) Telefoon +31 (0)

3 Inhoud Samenvatting Inleiding Aanleiding Transitiedenken Routekaart Methode en leeswijzer Toekomstbeeld Inleiding Perspectief Transitie-opgave Energieverbruik Huidige (duurzame) energieproductie Opgave Bestaande plannen voor (duurzame) energie productie Realiseren van de ambitie Economie en werkgelegenheid Transitiepaden Inleiding Transitiepad Energieleverende gebouwde omgeving Transitiepad Landelijk gebied: voedsel én energieproducent Transitiepad Duurzame mobiliteit en transport Transitiepad Ondernemende regio Samenhang transitiepaden Uitvoeringsstrategie Uitvoeren transitieagenda Regionaal Aanjaagcentrum Energietransitie Uitwerken transitiepaden in transitiearena s Bijlage 1 Financiering Bijlage 2 Projectenlijst

4 PJ Samenvatting De regio Stedendriehoek, bestaande uit de gemeenten Apeldoorn, Brummen, Epe, Deventer, Lochem, Voorst en Zutphen, heeft de ambitie in 2030 energieneutraal zijn. Dit is een stevige opgave, die inzet vraagt van alle burgers, bedrijven en betrokken overheden, waarmee de regio vooruit loopt op de (inter)nationale klimaatdoelstellingen. Om de ambitie te vertalen naar realisatie van projecten heeft de regio Stedendriehoek in samenwerking met Alliander en de provincies Gelderland en Overijssel de opdracht gegeven een routekaart op te stellen. Deze routekaart biedt inzicht in wat nodig is om de opgave te realiseren, schetst paden waarlangs de transitie vorm kan krijgen in de komende 16 jaar en doet een aanzet voor een regionale uitvoeringsstrategie. Opgave Van de huidige regionale energievraag wordt op dit moment 1,7% duurzaam opgewekt binnen de regiogrenzen. Daarmee ligt het aandeel duurzame energie in de regio Stedendriehoek fors lager dan het landelijke gemiddelde van 4,5%. Analyse en extrapolatie van bestaande plannen toont aan dat de regio koerst op een toename van de energieproductie in 2030 uitkomend op 17% van de huidige energievraag. Dit laat zien dat de huidige plannen niet leiden tot een breed gedragen gevoel van urgentie en onvoldoende zijn om daadwerkelijk een energieneutrale regio te worden. Voor 83% van de vraag moet een invulling worden gevonden. Deze routekaart biedt aanknopingspunten om de noodzakelijke versnelling in de energietransitie aan te brengen, voor invulling van de opgave % Energieproductie Energievraag Figuur 1. Verwachting energievraag en duurzame energieproductie op basis van huidige plannen. Invulling van de opgave leidt er toe dat het landschap gaat veranderen door bijvoorbeeld het aantal benodigde windmolens dat moet worden ingepast. Een stevige ontwerp opgave ligt voor om hieraan invulling te geven. 2

5 Economie Voor innovatie en de uitrol van technieken voor energiebesparing en duurzame energieproductie bestaat een sterk groeiende wereldmarkt. In de komende jaren wordt bepaald welke regio s hierin de toon gaan zetten. De Stedendriehoek ziet clean tech als potentiele groeimotor en heeft dit tot de kern van haar toekomststrategie gemaakt. Terecht, omdat inzet op clean tech kan leiden tot nieuwe bedrijvigheid en werkgelegenheid. 1 De kosten voor het realiseren van energieneutraliteit zijn in een maatschappelijke kosten baten analyse (MKBA) berekend voor een drietal scenario s. De uitkomst van de MKBA is dat het niet financieel economisch rendabel is om in te zetten op een volledige energieneutraliteit van de regio in De financiële baten van het totale investeringspakket zijn niet voldoende om de investeringen aantrekkelijk te laten zijn voor private investeerders en de overige maatschappelijk effecten zijn te laag om subsidiering door de gemeentelijke overheden te rechtvaardigen. De MKBA gaat echter uit van de huidige verdienmodellen en prijsniveaus waarin bijvoorbeeld fossiele brandstof wordt gesubsidieerd. Verandering van deze beperkende verdienmodellen en rendementsverbeteringen van technieken kunnen er toe leiden dat de MKBA in de toekomst wel positief uitvalt. Daarnaast zijn op basis van het huidige prijsniveau wel rendabele business cases op te stellen voor zonpv en wind op land. Transitiepaden De transitie naar een energieneutrale regio in 2030 verloopt niet lineair, maar eerder schoksgewijs. Op dit moment is een sterk veranderende maatschappelijke dynamiek waarneembaar rondom duurzame energie, met koplopers die al bezig zijn de toekomstige energievoorziening vorm te geven. Voor deze routekaart zijn in samenspraak met inwoners en bedrijven uit de regio een viertal transitiepaden ontwikkeld, waarlangs de verduurzaming van het regionale energiesysteem vorm kan krijgen. In ieder pad staat een ander onderdeel van het energiesysteem centraal en zijn er verschillende doelgroepen bij betrokken. Het gaat om de volgende transitiepaden: Energieleverende gebouwde omgeving: woningbouw, bedrijfspanden en industriegebieden van energieconsument naar energieproducent. Landelijk gebied als voedsel- én energieproducent: landelijk gebied heeft ruimte om een groot aandeel duurzame energie te produceren, rekening houdend met de bestaande voedselproductie en ruimtelijke kwaliteiten. 1 Clean Tech activiteiten zijn economische activiteiten die gebruik maken van groene grondstoffen en/of hernieuwbare energiebronnen of activiteiten die bijdragen aan een substantiële vermindering of beëindiging van emissies, afval of andere negatieve milieueffecten. Bron: Data Collection Handbook on Environmental Goods and Services Sector (Eurostat/EFTA group, 2009) 3

6 Duurzame mobiliteit en transport: vergroenen van vervoer door technologische verbeteringen, elektrisch rijden, duurzame productie van brandstoffen en een modal shift naar de meest duurzame modaliteiten (van vrachtwagen naar trein en/of schip). Ondernemende regio: in dit pad staat de maatschappelijke dynamiek en de bedrijvigheid centraal en snijdt daarmee het dwars door de drie bovengenoemde paden. Voorbeelden hiervan zijn lokale energie coöperaties en energieleverende industrie. Deze transitiepaden zijn niet bedoeld als blauwdruk, maar als richtsnoer. Door er gezamenlijk mee aan de slag te gaan, wordt onderweg het einddoel en de optimale route steeds duidelijker. Uitvoering In deze fase van de energietransitie is het van belang gebruik te maken van de aanwezige transitiedynamiek in de regio. Niet door regisseren, trekken, en organiseren, maar door faciliteren, stimuleren en opschalen. De volgende stap is het inrichten van het Regionaal Aanjaagcentrum energietransitie en het verder regionaliseren en concretiseren van de transitiepaden met lokale koplopers in transitiearena s. De routekaart Nieuwe energie regio Stedendriehoek geeft richting aan het transitieproces. Het is de start van een gezamenlijke reis naar een duurzame energievoorziening. Een reis die bestaat uit een succesvolle transitie die leidt tot een duurzame samenleving die economisch èn ecologisch voor lange tijd houdbaar is. De routekaart is echter geen navigatiesysteem dat exact de route voorschrijft, daarvoor gaan technologische en maatschappelijke ontwikkelingen te snel. Gedurende de reis worden het reisdoel en de meest optimale route steeds duidelijker. De routekaart geeft daarin richting, schetst nieuwe denkwijzen en benoemt een organisatievorm die de reis sneller en aangenamer maken. Het is echter geen vervanging voor bestuurlijk en maatschappelijk commitment, maar een uitnodiging aan inwoners, ondernemers, bestuurders en politici om gezamenlijk op pad te gaan naar een duurzame energievoorziening voor de regio. 4

7 1 Inleiding 1.1 Aanleiding De energietransitie is in omvang vergelijkbaar met de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog. 2 Het mondiale verbruik van (fossiele) energie blijft stijgen, terwijl de fossiele brandstofvoorraden eindig zijn. Het gevolg is dat de beschikbaarheid, betrouwbaarheid én betaalbaarheid van het energie-aanbod onder druk staat. Daarnaast verandert het mondiale klimaat als gevolg van de uitstoot van broeikasgassen. 3 Om de energievoorziening te verduurzamen zijn er op Europees niveau afspraken gemaakt, de welbekende EU 20/20/20 doelen: 20% duurzame energie, 20% CO 2 -reductie ten opzichte van 1990 en 20% verbetering van de energieefficiëntie. Voor 2050 is het Europese doel de CO 2 -uitstoot met 80-95% terug te brengen. Nederland streeft ernaar in dat jaar een volledig duurzame energievoorziening te realiseren. Ondanks de kosten die de verlaging van de broeikasgassen met zich meebrengt is de heersende politieke overtuiging binnen de Europese Unie dat geïndustrialiseerde landen, als één van de hoofdverantwoordelijken voor de stijging van de CO₂ concentratie in de atmosfeer, de morele plicht hebben om een redelijke bijdrage te leveren in het terugbrengen van de emissies. De enorme omvang van de opgave lijkt echter nog niet tot alle betrokkenen door te dringen. Met een aandeel hernieuwbare energie van 4.5% bungelt Nederland onderaan de internationale ranglijsten. Ondanks het onlangs gesloten Energieakkoord voor duurzame groei blijft het de vraag of Nederland de doelen voor 2020 gaat halen, terwijl 2020 nog maar het begin is van de energietransitie: de doelen voor 2030 en 2050 zullen naar verwachting exponentieel hoger liggen. Hoewel het nog niet direct terug te zien is in de duurzaamheidsranglijsten, ontstaat lokaal wel maatschappelijke dynamiek rondom duurzaam opgewekte energie. De meeste hernieuwbare energiebronnen lenen zich bij uitstek voor decentrale energieproductie en door stevige kostendalingen in technologie zijn verbruikers in staat zelf energieproducent te worden. Zo richten burgers door het hele land energiecoöperaties op en buitelt de ene inkoopactie voor zonnepanelen over de ander heen. 2 Maarten Hajer, directeur van het Planbureau voor de Leefomgeving. 3 Indien de huidige groei in broeikasgasemissies zich voortzet, wordt de broeikasgasconcentratie die nodig is om het mondiale klimaat meer dan 2 C te laten stijgen voor 2050 bereikt. 2 graden opwarming wordt algemeen beschouwd als de drempelwaarde waarboven het aanpassingsvermogen van natuurlijke ecosystemen wordt overschreden. 5

8 Ook de regio Stedendriehoek, bestaande uit de gemeenten Apeldoorn, Brummen, Epe, Deventer, Lochem, Voorst en Zutphen heeft zich opgeworpen als koploper in de maatschappelijke dynamiek rondom regionaal opgewekte energie, althans dat is de ambitie: de regio wil in 2030 energieneutraal zijn, wat inhoudt dat er netto evenveel energie wordt geproduceerd als verbruikt. In de praktijk ligt het aandeel lokaal geproduceerde energie in de regio met 1,7% echter nog onder het landelijke gemiddelde. Wil de regio haar ambitie realiseren dan is extra inzet van alle inwoners, bestuurders en ondernemers hard nodig. Een eerste aanzet is gedaan door clean tech te benoemen als het leidmotief voor de regio de komende jaren. 4 Door in te zetten op clean tech kan de regio niet alleen een bijdrage leveren aan het tegengaan van klimaatverandering en verminderen van haar afhankelijkheid van fossiele energieleveranciers, maar ook de grootste groeimarkt van de wereld aanboren. Op dit moment bedraagt de collectieve energierekening van de regio jaarlijks 1 miljard euro. Dat geld vloeit nu nog grotendeels de regio uit. Wanneer de regio in staat is deze middelen in te zetten voor de ontwikkeling van een lokale duurzame energievoorziening, dan betekent dit een stevige economische impuls. Overheid, burgers en de reeds aanwezige clean tech bedrijvigheid staan samen aan de lat om dit potentieel te benutten. 5 Het doormaken van de transitie van een fossiele energievoorziening naar een duurzame energievoorziening is echter niet eenvoudig. Mensen zullen zich anders verplaatsen, anders consumeren en hun eigen energie produceren. Ook heeft grootschalige duurzame energieproductie vergaande gevolgen voor het landschap. De transitie vergt daarom een omslag in het denken en doen van iedereen in de regio met als resultaat een duurzame samenleving die economisch èn ecologisch voor lange tijd houdbaar is. 1.2 Transitiedenken Transitiedenken speelt in op bovenstaande dynamiek en maatschappelijke turbulentie. Een transitie is een structurele maatschappelijke verandering die het resultaat is van op elkaar inwerkende en elkaar versterkende ontwikkelingen op het gebied van economie, cultuur, technologie, instituties en natuur & milieu. 6 Zo n transitie vindt plaats als innovaties in verschillende systemen samenkomen, waarbij een systeem wordt opgevat als een samenhangend stelsel van onderdelen die elkaar beïnvloeden in een bepaalde richting, bijvoorbeeld een economische sector, een bedrijfstak, een stad of regio, of een maatschappelijk domein of thema. 4 Strategische board, regio stedendriehoek, Monitor EMT en energietransitie 2013, E&E advies, Rotmans, J. (2003) Transitiemanagement: Sleutel naar een duurzame samenleving. Assen: Van Gorcum Uitgeverij. 6

9 Figuur 1. Stadia van transitie Transities ontwikkelen zich via een aantal fases: Voorontwikkelingsfase, waarin er weinig zichtbare maatschappelijke veranderingen zijn, maar waar er wel veel wordt geëxperimenteerd; Kantelfase, waar het veranderingsproces op gang komt en de structuur van het systeem begint te schuiven; Versnellingsfase, waar er zichtbare systeemveranderingen plaatsvinden Stabilisatiefase waar de maatschappelijke veranderingen afnemen en een nieuw evenwicht wordt bereikt. Kenmerkend aan transities is dat de dominante manier van denken en doen verandert onder invloed van bredere maatschappelijke ontwikkelingen en bottom-up innovaties. In het energiedomein wordt het regime gekenmerkt door een centrale organisatie en hoge mate van productie en consumptie van voornamelijk fossiele energie. Maatschappelijke ontwikkelingen, zoals zorgen om klimaatverandering en uitputting van fossiele brandstoffen leggen druk op het fossiele energieregime, en ondertussen ontwikkelen zich niches, zoals clean tech MKB en energie-coöperaties, die een alternatief bieden voor het fossiele regime. In de kantelfase, waar de energietransitie zich inmiddels in lijkt te bevinden 7, verschuift het accent naar keuzes maken, opschalen van niches en doorbreken van gevestigde patronen. In deze fase ontstaan er ook weerstanden tegen fundamentele veranderingen. Deze weerstanden zijn vaak subtiel, maar moeten zeer serieus worden genomen. Vanuit transitieperspectief kan een transitie alleen succesvol versnellen door processen van gelijktijdige opbouw en afbraak, die onvermijdelijk met strijd gepaard gaan. 7 Rotmans, J. (2012) In het oog van de orkaan. Boxtel: Aeneas Uitgeverij 7

10 Onbekend Bekend Waarderen Gebruiken Figuur 2. Stadia van gedragsverandering, vrij naar Prochaska en DiClemente 8 Transitiedenken helpt om maatschappelijke verandering beter begrijpen, maar het biedt ook nuttige inzichten voor beleidsmakers en mensen die in de praktijk aan nieuwe vormen van energievoorziening werken. Vanuit transitieperspectief is zichtbaar dat de samenleving aanloopt tegen de grenzen van wat politiek, overheid, markt en maatschappelijk middenveld vanuit bestaande kaders voor elkaar kunnen krijgen. Het sturingsvermogen lijkt af te nemen, terwijl de urgentie van duurzaamheid met de dag groter wordt. Om de regionale ambitie te realiseren is daarom een wezenlijk andere sturingsaanpak nodig op basis van de volgende uitgangspunten 9 : Lange termijn denken als basis voor korte termijn beleid en actie. Denken in termen van verschillende domeinen, actoren en schaalniveaus. learning by doing en doing by learning als belangrijke (beleids)doelen. Sturing gericht op systeeminnovatie naast gebruikelijke systeemverbetering. Top down én bottom up benaderingen slim combineren. Transitiemanagement is een sturingsfilosofie die is gebaseerd op deze uitgangspunten, waarbij iedere fase van een transitie vraagt om een andere aanpak. In de voorontwikkelingsfase ligt het accent op leren over de opgave en verkennen van verschillende paden met koplopers. Koplopers in de regio zijn bijvoorbeeld bedrijven als Auping, VAR en VDL Weweler die de interne bedrijfsprocessen hebben geanalyseerd en een forse energiebesparing hebben gerealiseerd, of Vesting de Bronsbergen in Zutphen waar het eerste autonome elektriciteitsnetwerk van Nederland is gerealiseerd. Maar ook mensen die samen met hernieuwbare energie aan de slag zijn in een energie-coöperatie, zoals LochemEnergie en dea. De initiatieven van deze koplopers vormen de zaadjes van verandering en door hun successen op te schalen en zichtbaar te maken (doen én delen) voor een breed publiek zullen achterblijvers stap voor stap volgen (zie figuur 2). 1.3 Routekaart Deze routekaart is gebaseerd op inzichten uit transitiestudies en transitiemanagement. Het biedt inzicht in wat nodig is om deze opgave te realiseren en schetst paden waarlangs de transitie vorm kan krijgen in de komende 16 (!) jaar. 8 Stadia van gedragsverandering, vrij naar Prochaska en DiClemente 9 Loorbach, D.A. (2007) Transition management: New mode of governance for sustainable development. Rotterdam: Erasmus University Rotterdam. 8

11 Uitgangspunt van deze routekaart is dat in 2030 energiegebruikers in de Stedendriehoek of het nu gaat om een huishouden of bedrijf, klein- of grootverbruiker, gevestigd in de stad of op het platteland nog steeds eenvoudig, veilig en betrouwbaar energie kunnen gebruiken. Achter dit ogenschijnlijk onveranderde beeld is in 2030 echter veel fundamenteel anders georganiseerd. De scheiding tussen consument/eindgebruiker en producent van energie vervaagt, de energievoorziening wordt decentraler en energie wordt onderdeel van andere domeinen, zoals de bouw, IT-sector en automobielindustrie. Ook de energieke samenleving de tendens dat mensen (weer) meer grip willen krijgen op hun directe omgeving speelt hierin een belangrijke rol. De routekaart Nieuwe energie regio Stedendriehoek geeft richting in dit maatschappelijke veranderingsproces. Het vormt de start van een gezamenlijke reis richting een duurzame energievoorziening. De routekaart is echter geen navigatiesysteem dat exact de route voorschrijft, daarvoor gaan de ontwikkelingen in techniek en maatschappij te snel en zijn deze te onvoorspelbaar. Onderweg zal steeds duidelijker worden hoe de doelen het best bereikt kunnen worden, maar daarvoor is het wel nodig om nu al gezamenlijk op pad te gaan. De routekaart schetst een viertal transitiepaden waarlangs de transitie vorm kan krijgen en benoemt een organisatievorm waarmee optimaal gebruik kan worden gemaakt van de aanwezige koplopers in de regio. Op deze manier wordt de reis aangenamer en kan deze worden bespoedigd. De route naar energieneutraliteit is een proces dat veel teweeg kan brengen, grote kansen biedt, maar ook een lange adem vergt. De routekaart is vooral bedoeld om inwoners, ondernemers, bestuurders en politici uit te dagen om het pad naar een duurzame energievoorziening in de regio gezamenlijk te bewandelen. 1.4 Methode en leeswijzer De routekaart vormt onderdeel van het proces in het realiseren van de regionale ambitie. Een proces dat is gestart met het gezamenlijke besluit van de portefeuillehouders van de afzonderlijke gemeenten om energieneutraal te willen zijn in Als eerste stap heeft Alliander onderzocht of het überhaupt technisch mogelijk is om de ambitie te realiseren, door te berekenen of er genoeg locaties in de regio voor het benodigde aantal energie-installaties. 10 Uitkomst was dat er theoretisch meer dan genoeg ruimte is voor energieproductie-installaties en teelt van biomassa om de ambitie te realiseren, maar ook dat de impact op het landschap groot zal zijn. Na de technische haalbaarheid, is de financiële haalbaarheid onderzocht door middel van een Maatschappelijke Kosten Baten Analyse (MKBA). De uitkomst hiervan is dat het financieel gezien niet rendabel is om de regio in 2030 energieneutraal te laten zijn. 10 Energietransitie in de Stedendriehoek Deel I: Technische toets, Alliander,

12 Nu duidelijk is dat de opgave technisch en in de toekomst hopelijk ook financieel haalbaar is, is de volgende vraag: hoe gaan we de ambitie realiseren en wie hebben we daarbij nodig? Op deze vragen probeert de routekaart antwoord te geven. Met het doel de reeds lopende maatschappelijke initiatieven in kaart te brengen en te leren van ervaringen van koplopers uit de regio, zijn een tweetal bijeenkomsten georganiseerd die bekend zijn geworden als de Koelhuissessies. Op beide bijeenkomsten leverden meer dan 50 ondernemers, initiatiefnemers van energiecoöperaties en andere geïnteresseerden waardevolle input. De hoge opkomst en levendige discussies tijdens de Koelhuissessies laten zien dat het thema leeft in de regio. Daarnaast is er gedurende het proces uitgebreide uitwisseling geweest met (ambtenaren van) de betrokken gemeenten. Beide acties hebben geresulteerd in een breed spectrum aan concrete initiatieven en inspirerende ideeën die de routekaart verrijken. In een pre traject is door middel van een maatschappelijke kosten baten analyse berekend wat de netto financiële effecten voor de regio zijn als de ambitie wordt gerealiseerd. De routekaart start in hoofdstuk 2 met een beschrijving van hoe een energieneutrale regio er in 2030 uit kan zien. Dit toekomstbeeld biedt een kader voor de transitieactiviteiten in de regio. Hoofdstuk 3 maakt duidelijk dat om dit beeld te realiseren de huidige plannen voor energiebesparing en productie van (duurzame) energie bij lange na niet toereikend zijn. Om te komen tot een energieneutrale regio in 2030 moet daarom een fundamentele verandering worden doorgemaakt. In hoofdstuk 4 worden vier transitiepaden uitgewerkt die aanknopingspunten bieden voor de wijze waarop veranderingen in de regionale energievoorziening vorm kunnen krijgen. Ze helpen stakeholders in de regio om hun activiteiten te clusteren en in de context van de energietransitie te plaatsen. Zo ontstaat een gezamenlijk verhaal over de toekomst van de regio. Tot slot zijn in hoofdstuk 5 de contouren geschetst van een regionale uitvoeringsstructuur waarmee de noodzakelijke veranderingen en projectontwikkeling van koplopers gefaciliteerd kunnen worden. 10

13 2 Toekomstbeeld 2.1 Inleiding In dit hoofdstuk schetsen we een toekomstperspectief voor de Stedendriehoek. Dit toekomstperspectief is geen blauwdruk voor de regio, maar heeft als doel de lezer te prikkelen buiten gebaande paden te denken en discussie los te maken over de ambitieuze doelstelling. Het toekomstperspectief is gebaseerd op de volgende waarneembare maatschappelijke en energie gerelateerde trends. 11 Energiebewustzijn van mensen stijgt sterk. Elektriciteitsgebruik neemt toe door onder andere elektrisch vervoer, terwijl de algehele energievraag afneemt. Consumenten van energie worden steeds vaker ook producent van energie en financieren dat zelf. Energieprijzen gaan ook voor eindverbruikers variëren gedurende de dag. Energiegebruik en opslag vinden zoveel mogelijk lokaal plaats. (Eigen gebouw lokaal regionaal (inter)nationaal), waardoor onnodig transport wordt vermeden. Bezitten van apparaten verschuift naar gebruiken van diensten (vb. einde (eigen) auto, wasmachine). Voor het ontwikkelen en produceren van schone energietechniek is een sterk opkomende (inter)nationale markt. Maatschappelijk verantwoord ondernemen, energiebesparing en gebruik van duurzame energie bepalen in toenemende mate het koopgedrag van burgers. 2.2 Perspectief 2030 Een vertaling van bovenstaande trends naar de regio Stedendriehoek, in het licht van de ambitie om energieneutraal te zijn, leidt tot de volgende vergezichten: De regio Stedendriehoek is in 2030 op jaarbasis netto energieneutraal, waarmee de (duurzame) energieproductie in de regio gelijk is aan het energieverbruik. Voor balancering maakt de regio, waar nodig, gebruik van aanbod en afname via het (inter)nationale net. De regionale economie kenmerkt zich in 2030 door een mix van (inter)nationale hightech activiteiten, een sterke dienstensector én lokale productie van diverse high tech energie toepassingen, waarbij de clean tech-sector (inclusief duurzame energie) 11 Trends zijn gebaseerd op rapporten van onder andere ECN en Netbeheer Nederland. 11

14 is uitgegroeid tot een sector met een grote toegevoegde waarde voor de regio. 12 Aannemers, architecten, installateurs, clean tech ondernemers, woningbouwcorporaties, energie coöperaties en lokale overheden hebben samen gewerkt om de gebouwen in de regio van energiegebruikers naar energieproducenten om te bouwen, waardoor de regio koploper is in Nederland in het verduurzamen van de gebouwde omgeving. De regio is een (inter)nationale speler op het gebied van duurzame energie: bijvoorbeeld ecobouwen, duurzame landbouw en elektrisch vervoer. De gebouwen in eigendom van de overheid, zijn - waar mogelijk - energieneutraal in Dit creëert de initiële vraag en leidt tot ontwikkeling van relevante kennis en producten. Huizen en bedrijven zijn goed geïsoleerd en het warmteverlies is zoveel mogelijk teruggebracht. Dit geldt voor alle gebouwen van monumenten tot nieuwbouw en van particuliere woningen tot bedrijfspanden. Fundamenteel nieuwe energiebesparingsconcepten en installaties zijn hiervoor ontwikkeld. Overtollige warmte van bedrijven wordt ingezet via warmtenetten, waarop ook geothermie bronnen zijn aangesloten. Warmte wordt daarmee zoveel mogelijk nuttig gebruikt, waarmee verbruik van andere energiedragers zoveel mogelijk is vermeden. Daarnaast worden daken van bedrijven optimaal benut voor het opwekken van zonne-energie. Huizen, wijken, dorpen en steden voorzien zoveel mogelijk in de eigen energiebehoefte. Het vermogen aan decentrale energieproductiesystemen is voldoende om in deze behoefte te voorzien. Verlaging van de energiebehoefte door isolatie en elektrisch vervoer en productie van energie door zon, wind en biomassa spelen hierin een belangrijke rol. Bewoners van dorpen en stadswijken hebben zich verenigd in collectieven. Deze collectieven hebben de huidige rol van energiebedrijven overgenomen en voorzien in de exploitatie van gezamenlijke energieproductiesystemen, afzet en lokale balancering van energie. Collectieven kunnen worden bestuurd door lokale vrijwilligers, maar ook bedrijven hebben hiervoor een business model ontwikkeld. De landbouw is naast voedselproducent energieproducent geworden. Agrariërs en landschapsbeheerders telen de benodigde biomassa voor de biofuels en verwerken afvalstromen in vergisters. Boerderijen zijn energieleverend en de beschikbare daken zijn voorzien van zonnepanelen. Windmolens behoren tot het landschap in zowel open- als bosrijke gebieden en produceren een groot deel van de benodigde duurzame energie. 12 Clean Tech activiteiten zijn economische activiteiten die gebruik maken van groene grondstoffen en/of hernieuwbare energiebronnen of activiteiten die bijdragen aan een substantiële vermindering of beëindiging van emissies, afval of andere negatieve milieueffecten. Bron: Data Collection Handbook on Environmental Goods and Services Sector (Eurostat/EFTA group, 2009) 12

15 De regionale vervoersaders (A1, A50 en de IJssel) fungeren als locatie voor productie van duurzame energie (bijvoorbeeld zonnepanelen op geluidschermen, windmolens langs de oevers, warmte uit asfaltcollectoren). Personenvervoer is vooral elektrisch aangedreven. Het openbaar vervoersysteem is modern en efficiënt en wordt aangedreven door lokaal geproduceerde elektriciteit of biobrandstoffen. Zowel steden als dorpen zijn goed bereikbaar. Personenvervoer is in toenemende mate collectief georganiseerd. Eigen bezit van auto is verminderd en verschoven naar huur van een elektrische auto. Daar waar mogelijk vindt transport van goederen plaats over water of spoor. De mobiliteitskeuze met de laagste energie-impact wordt steeds vaker gemaakt. Bewoners van de regio zijn (deels) eigenaar van energieproductie installaties. Ofwel omdat de installaties op het eigen erf/huis zijn of omdat ze financieel participeren in collectieve installaties. Afdrachten voor energie van bedrijven en huishoudens blijven in de regio en worden ingezet voor het opstellen van (collectieve) productiesystemen, waarvan de energie wordt geleverd aan de lokale bevolking. De financiële opbrengsten van deze productiesystemen worden eveneens ingezet voor extra productie waarmee een zichzelf versterkend mechanisme ontstaat. 13

16 3 Transitie-opgave Om de ambitie te realiseren en het perspectief voor 2030 te realiseren is het belangrijk te weten waar de regio nu staat: Wat is het huidig energieverbruik en hoeveel (hernieuwbare) energie wordt er op dit moment in de regio geproduceerd? Het verschil tussen beiden bepaalt voor welke opgave de regio nog staat. 3.1 Energieverbruik Het energieverbruik in de regio Stedendriehoek was in ,2 PJ % hiervan is verbruikt door bedrijven, 32% ingezet voor mobiliteit en huishoudens verbruikten 24%. In tabel 1 is het energieverbruik voor particulieren, bedrijven en transport opgenomen. Verbruik elektra (PJ) Verbruik gas (PJ) Verbruik totaal (PJ) Percentage van totaal Particulier 1,6 6,9 8,5 24% Zakelijk 6,2 9,2 15,4 44% Transport 11,3 32% Totaal 7,8 16,1 35,2 100% Tabel 1. Energieverbruik in de regio Stedendriehoek. Bron Alliander Binnen het zakelijk verbruik zijn in de regio enkele sectoren die relatief veel energie consumeren. De papierindustrie in de gemeenten Brummen en Apeldoorn is de grootste energieconsument in de regio. De gemeente en utiliteitssector zijn eveneens grote verbruikers. Andere sectoren met een relatief hoog energieverbruik zijn het personenvervoer per spoor, wasserijen, slachterijen en de vervaardiging van veevoeders en koper. Het huidige energieverbruik van de ongeveer woningen in de regio is circa 8,5 PJ. Met een gemiddeld gas- en elektriciteitsverbruik van respectievelijk m3 en kwh is het elektriciteitsverbruik van consumenten in de regio ongeveer gelijk aan het landelijk gemiddelde van kwh, maar het gasverbruik ligt met m3 boven het landelijk gemiddelde. 14 Reden hiervoor is het relatief groter aantal vrijstaande woningen in de regio ten opzichte van Nederland als geheel, waardoor de warmtevraag en dus de vraag naar gas groter is. 3.2 Huidige (duurzame) energieproductie De huidige duurzame energieproductie in Nederland wordt gedomineerd door windenergie en grootschalige bijstook van biomassa in elektriciteitscentrales en afvalverbrandingsinstallaties. Het opgesteld vermogen windenergie bevindt zich voornamelijk in de windrijke gebieden aan de kust en verbanding van biomassa vindt plaats bij grote centrales verspreid over het land Petajoule komt overeen met het elektriciteitsverbruik van ongeveer huishoudens. 14 Bron: CBS, bewerking ECN 14

17 Petajoule In de regio Stedendriehoek zijn geen elektriciteitscentrales en grootschalige afvalverbrandingsinstallaties. Er zijn drie windmolens. Door het ontbreken van, of de beperkte aanwezigheid van de momenteel dominerende duurzame energietechnieken ligt het aandeel in de regio geproduceerde (duurzame) energie fors lager dan het landelijke gemiddelde. In 2012 bedroeg de productie van energie circa 0,68 PJ, dit is gelijk aan 1,7% van de regionale energievraag. Hiermee scoort de regio ruim onder het landelijke gemiddelde van 4,5%. 15 0,25 0,2 0,15 0,1 0,05 0 Restwarmte Zon-PV Zon- Thermisch Windenergie Houtketels bedrijven Houtkachels woningen GFT/VGI RWZI Overige biomassa verbranding (PJ) 0,126 0,021 0,038 0,037 0,027 0,16 0,056 0,206 0,013 Figuur 3. Huidige productie (duurzame) energie in de regio Stedendriehoek Verbranding van biomassa in houtkachels in woningen levert met 0,72 PJ momenteel het grootste aandeel in de energieproductie in de regio. 16 Echter het in de regio aanwezige snoeiafval en resthout heeft een calorische waarde van maximaal 0,16 PJ. Dit houdt in dat het overige gedeelte van buiten de regio komt en niet wordt meegerekend in de productie van energie. Daarnaast wordt circa 0,04 PJ energie geproduceerd door biomassaverbranding van hout bij bedrijven en instellingen. De omvang van de overige technieken is beperkt. Drie windmolens in de gemeente produceren gezamenlijk 0,04 PJ en de totale productie van de in de regio aanwezige zonnepanelen bedraagt ruim 0,02 PJ. Op een aantal plaatsen wordt biogas geproduceerd, onder meer bij de VAR, Eerbeek B.V., een stortplaats en een aantal waterzuiveringslocaties. 15 Met het percentage van 4,5% van de vraag ingevuld door duurzame energie heeft Nederland een van de laagste gemiddelden van Europa. 16 Verbranding van hout in houtkachels wordt aangemerkt als duurzame energieproductie. Wel resulteert deze vorm van energieproductie in vergrote uitstoot van SO2, NOx en fijnstof. 15

18 3.3 Opgave Concreet betekent de energie ambitie van de regio dat zij in haar totale energiebehoefte voorziet door gebruik te maken van lokaal geproduceerde (duurzame) energie. 17 De regio is dan netto zelfvoorzienend. Dit houdt in dat de productie van energie tenminste gelijk is aan of hoger is dan de regionale energievraag en dat de jaarlijkse import van energie de jaarlijkse export van energie niet overstijgt. De opgave waar de regio voor staat is om de energievraag die nu wordt voorzien met geïmporteerde veelal fossiele energie, in het geheel te vervangen door lokale (duurzame) energiebronnen. De huidige energievraag bedraagt 35,3 PJ, waarvan op dit moment 0,6 PJ regionaal wordt geproduceerd. Bij gelijkblijvende energievraag bedraagt de resterende opgave 34,7 PJ. Deze ambitie kan alleen worden gerealiseerd door enerzijds de energievraag te beperken en anderzijds fors meer regionale energie te produceren. 3.4 Bestaande plannen voor (duurzame) energie productie Door veel partijen in de regio wordt met enthousiasme gewerkt aan lokale energieproductie. De gemeenten Deventer, Lochem, Voorst en Brummen streven naar plaatsing van windmolens en er is een voornemen om de capaciteit van windenergie in Zutphen uit te breiden. Toenemende interesse onder particuliere woningbezitters, bedrijven en instellingen leidt er toe dat energieproductie door zonnepanelen en zonneboilers sterk zal toenemen. 18 Daarnaast is het de verwachting dat door nieuwe regelgeving meerdere zonneparken in het landschap verschijnen. In bijvoorbeeld de gemeente Deventer ligt een concreet plan om, op termijn, in Deventer Noordoost een park van ca. 20 hectare zonnepanelen te realiseren. In Apeldoorn is van een RWZI een energiefabriek gemaakt die warmte levert aan de woonwijk Zuidbroek en in Lochem is de molen de Zwiep voorzien van een generator, waarmee deze traditionele molen een energie producerende molen is geworden. Verschillende locaties zoals Diepenveen, Lettele het landgoed Verwolde en de wijk Kerschoten streven naar energieneutraliteit. Er worden een aantal nieuwe vergisters gebouwd en bij Eefde wordt een waterkrachtcentrale gerealiseerd die 3,6 TJ aan duurzame energie levert. Uitvoering van lopende projecten en projecten die reeds in ontwikkeling zijn, leidt tot een toename van de regionale energieproductie met 1,8 PJ in 2020, waarmee de verwachte totale regionale energieproductie in 2020 uitkomt op 2,4 PJ. Bij een verwachte energiebesparing van 1,5% per jaar leidt dit er toe dat in 2020 in de regio 8% van de energievraag regionaal wordt opgewekt. Daarmee is 92% van de opgave 17 De totale energiebehoefte is gebaseerd op het verbruik van alle sectoren in de regio, inclusief verkeer en vervoer. Het gebruik van energie voor de productie van goederen buiten de regio die worden verbruikt in de regio telt niet mee. 18 Energietrends 2013, ECN,

19 PJ nog niet ingevuld. Lineair doortrekken van de energieproductie en de energiebesparing naar 2030 leidt er toe dat in % van de energievraag regionaal wordt geproduceerd. Constatering op basis hiervan is, is dat de bestaande plannen niet leiden tot een energieneutrale regio. Om de doelstelling te halen moet er een flinke schep bovenop. Figuur 4 toont de energievraag en productie inclusief de resterende opgave in percentage van de energievraag Energieproductie 15 92% 83% Energievraag Figuur 4. Verwachting energievraag en duurzame energieproductie op basis van huidige plannen, inclusief resterende opgave in 2020 en Realiseren van de ambitie Ondanks de aanwezigheid van succesvolle projecten en vele plannen leiden de bestaande initiatieven niet tot een significante stijging in het aandeel regionaal geproduceerde energie of energiebesparing. Gezien de urgentie van de problematiek, de omvang van de uitdaging en de voorliggende economische kans is dat een zorgelijke ontwikkeling. Het is echter theoretisch mogelijk om met bestaande technieken de ambitie in 2030 te realiseren, door enerzijds de energievraag te beperken en anderzijds meer energie te produceren. 19 Nationaal is de doelstelling voor energiebesparing, die aansluit bij de Europese doelstelling, het realiseren van een besparing van 20% in 2020 ten opzichte van het verbruik van 2010 (dit is voor de regio gelijk aan 7 PJ). 20 Voor de uitvoering hiervan zijn verschillende landelijke programma s en actieve partijen (bijvoorbeeld Klimaatverbond, Blok voor Blok, Lokale Klimaatagenda, Energiesprong). In de regio zijn eveneens verschillende goede initiatieven zoals Energiehelden en Energie Expeditie Apeldoorn; een gemeentelijk initiatief dat alle huiseigenaren de mogelijkheid biedt om van de eigen woning een energieneutrale woning te maken. Daarnaast heeft een elektrisch aangedreven voertuig een factor 4 minder energie 19 Energietransitie in de Stedendriehoek Deel I: Technische toets, Alliander, Nationaal energieakkoord, SER Nederland,

20 nodig dan voertuig met een traditionele verbrandingsmotor. 21 Om 7 PJ energie te besparen is succesvolle uitrol van veel van dergelijke initiatieven nodig. Het resterende energieverbruik moet uit lokale (duurzame) bronnen worden opgewekt. Dit is theoretisch realiseerbaar met bestaande technieken voor bijvoorbeeld productie van windenergie, zonne-energie en in mindere mate biogas. In tabel 2 zijn zes scenario s uitgewerkt die laten zien welke aantallen productieinstallaties nodig zijn om het huidig verbruik lokaal te produceren. 22 Scenario s Windmolens (3MW) Zonnepanelen (hectare) Biogasinstallaties (Energieteelt in hectare) Tabel 2. Benodigd aantal duurzame energieproductie installaties voor realisering van de opgave uitgaande van scenario s Dit geldt indien de energie wordt opgewekt met duurzame bronnen en in mindere mate indien de benodigde elektriciteit wordt opgewekt door verbranding van fossiele energiedragers als kolen en gas. 22 Hierbij wordt er vanuit gegaan dat de geproduceerde energie te allen tijde afgezet kan worden op het net. 23 In de berekening van het aantal benodigde hectares wordt uitgegaan van 100% mais als grondstof voor de vergister. 18