3 Vroegdetectie van ouderenmis(be)handeling: de ontwikkeling van een risicotaxatie-instrument in Vlaanderen

Transcriptie

1 06_Ouderenmisbehandeling.fm Page 65 Wednesday, November 19, :29 AM 3 Vroegdetectie van ouderenmis(be)handeling: de ontwikkeling van een risicotaxatie-instrument in Vlaanderen Auteurs: Liesbeth De Donder, Evelien Van Hauwaert, Nico De Witte, Frea De Muyter & Dominique Verté 1. Ouderenmis(be)handeling: een afbakening 1.1 Een definitie Om aan een bepaalde problematiek te kunnen werken, is het belangrijk dat iedereen over hetzelfde spreekt. Een eenduidige definitie van ouderenmis(be)handeling is dan ook belangrijk, maar daarom niet altijd even voor de hand liggend. Internationaal gezien wordt meestal de definitie van de UK s Action on Elder Abuse (1995) gebruikt. Die werd later ook opgenomen door de Wereldgezondheidsorganisatie (2002: ) in haar Torontoverklaring en door het International Network for Prevention of Elder Abuse (INPEA): ouderenmis(be)handeling is a single or repeated act, or lack of appropriate action, occurring within any relationship where there is an expectation of trust which causes harm or distress to an older person. Een gelijkaardige, Nederlandstalige formulering die gebruikt wordt door het Vlaams Ondersteuningscentrum Ouderenmis(be)handeling is: Onder mis(be)handeling van een ouder persoon verstaan we al het handelen of nalaten van handelen van al diegenen die in een persoonlijke en/of professionele relatie met de oudere staan, waardoor de oudere persoon (herhaaldelijk) lichamelijke en/of psychische en/ of materiele schade lijdt, dan wel vermoedelijk zal lijden (Comijs, 1996: 18). Beide definities stellen dus dat er niet noodzakelijk sprake moet zijn van het opzettelijk mishandelen van een persoon. Er wordt dan ook een onderscheid gemaakt tussen intentioneel mishandelen, waarbij het gaat Afl. 10 november Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 3 / 1

2 06_Ouderenmisbehandeling.fm Page 66 Wednesday, November 19, :29 AM over een opzettelijke actie waarbij de dader zich bewust is van de mishandeling, en niet-intentioneel misbehandelen waarbij de pleger zich niet bewust is van de gevolgen die sommige acties tegenover de oudere inhouden (Baker, 2007). Naar aanleiding hiervan spreken we in Vlaanderen over ouderenmis(be)handeling. Met de be wordt benadrukt dat er naast opzettelijke behandeling ook sprake kan zijn van onopzettelijke misbehandeling die de oudere verdriet, pijn of kwaad berokkent. Dit nietcorrect handelen gebeurt bijvoorbeeld wanneer men niet (voldoende) opgeleid is om een zieke oudere te verzorgen, als men niet goed ingelicht is over de ziekte of wanneer de draaglast de draagkracht van de verzorger overstijgt. Dit kan uiteraard variëren van minder ernstig tot ernstig. Verder kunnen we een onderscheid maken tussen actief (plegen van handelingen) en passief (nalaten van handelingen) mis(be)handelen. Een voorbeeld van passieve ouderenmis(be)handeling is het verzuimen om de oudere op regelmatige tijdstippen eten te geven. Ten slotte is ook de relatie tussen slachtoffer en pleger een belangrijk kenmerk van ouderenmis(be)handeling. Die relatie kan zowel persoonlijk (familie, vrienden ) als professioneel (betaalde thuishulp, medisch personeel ) zijn. De vertrouwensband tussen pleger en slachtoffer is daarbij essentieel. Er is vaak sprake van afhankelijkheid van de kant van de oudere, zowel op materieel, financieel, fysiek, psychisch als sociaal vlak (Ramkema, 2003: 10). Een handtasdiefstal van een oudere vrouw door een onbekende wordt niet gezien als ouderenmis(be)handeling. Je grootouders geld afpersen dan weer wel. Deze bijdrage gaat over mis(be)handeling die plaatsvindt in de familiale of privécontext. In de meeste gevallen gaat het over ouderen die nog thuis wonen, maar bij sommigen gaat de mis(be)handeling gewoon door als ze opgenomen worden in een woonzorgcentrum (bv. financieel misbruik). Misbruik in een zorgsetting om structurele redenen (bv. onvoldoende zorg krijgen door een tekort aan personeel) valt hier echter niet onder. 1.2 Verschillende vormen van ouderenmis(be)handeling Hoewel ouderenmis(be)handeling in de literatuur oorspronkelijk enkel gedefinieerd werd in termen van fysieke mishandeling (cf. granny battering), omhelst de problematiek veel meer dan dat. Algemeen wordt er aangenomen dat er zes verschillende vormen van ouderenmis(be)handeling zijn: fysieke, psychologische, seksuele en financiële mis(be)handeling, verwaarlozing en schending van de persoonlijke rechten (Collins, 2006; Schiamberg & Gans, 2000; WHO, 2002). Deze zes vormen sluiten elkaar niet uit, en vaak komen meerdere vormen van mis(be)handeling 6. Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 3 / 2 Afl. 10 november 2014

3 06_Ouderenmisbehandeling.fm Page 67 Wednesday, November 19, :29 AM samen voor. Dan wordt gesproken over een multiple problem situation (Callewaert, 2008; Luoma e.a., 2011). Fysieke mis(be)handeling gaat over elke vorm van lichamelijk geweld tegen een slachtoffer. Denken we daarbij aan knijpen, duwen, trekken, slaan, schoppen, verbranden, aan het haar trekken, maar ook onverantwoord vastbinden en onrechtmatig toedienen van medicijnen (Schiamberg & Gans, 2000; WHO, 2002). Dit kan leiden tot uitwendige, zichtbare letsels op het lichaam van de persoon zoals een blauw oog of schrammen, maar vaak blijft deze vorm van mis(be)handeling onzichtbaar (Callewaert, 2008). Kleding verbergt immers vaak de wonden, en ouderen worden sowieso geacht gemakkelijker blauwe plekken te krijgen doordat de onderhuidse vetlaag bij hen dunner is. Psychologische of emotionele mis(be)handeling gebeurt door woorden, handelingen of gebaren die intimiderend, onmenselijk of bedreigend zijn en daardoor negatieve psychische gevolgen zoals gevoelens van angst, woede, verdriet en schuld kunnen opwekken. Vernederen, pesten, schelden, negeren zijn enkele vormen van psychisch geweld tegen ouderen. Het zelfvertrouwen van ouderen wordt ondermijnd en de oudere krijgt het gevoel een last te zijn voor zijn omgeving (Schiamberg & Gans, 2000; WHO, 2002). Deze vorm van ouderenmis(be)handeling is het moeilijkst te detecteren. Risicosignalen zijn onder andere een laag gevoel van eigenwaarde en zelfvertrouwen, overmatig angstig zijn, schaamte, depressie Ouderen kunnen ook het slachtoffer worden van seksueel misbruik. De oudere is dan slachtoffer van ernstig grensoverschrijdend gedrag zoals ongewenste intimiteiten, aanranding en verkrachting. Er kan ook sprake zijn van seksueel misbruik zonder dat er lijfelijk contact is. Hierbij kan het dan gaan om zich onnodig moeten uitkleden, seksueel misplaatste opmerkingen of het ongewild naar erotische films kijken (Görgen e.a., 2009; WHO, 2002). Het stelen van geld of eigendom, giften eisen, het zich toe-eigenen van bezittingen onder valse voorwendsels, erfenisbejaging, misbruik van volmachten, zijn allemaal vormen van financiële of materiële mis(be)handeling (Schiamberg & Gans, 2000). Bij verwaarlozing gaat het om het niet bieden van de verzorging of hulp die een oudere persoon nodig heeft. Hier is het verschil tussen actieve en passieve verwaarlozing zeer duidelijk. Bij actieve verwaarlozing ligt het binnen de bedoeling van de verzorger om de oudere te schaden. Passieve verwaarlozing ontstaat vaak door een gebrek aan de nodige kennis en wetenschap van de verzorging, waardoor bepaalde zorgnoden niet (h)erkend worden (Schiamberg & Gans, 2000; WHO, 2002). Afl. 10 november Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 3 / 3

4 06_Ouderenmisbehandeling.fm Page 68 Wednesday, November 19, :29 AM Een laatste vorm van ouderenmis(be)handeling is de schending van de persoonlijke rechten waarbij iemand zijn recht op vrijheid, privacy en zelfbeschikking wordt ontnomen: ongevraagd de post lezen of achterhouden, iemand isoleren en geen bezoek toelaten, de oudere geen privacy gunnen en nooit alleen laten (Schiamberg & Gans, 2000; WHO, 2002). 2. Nood aan een vroegtijdig detectieinstrument 2.1 Vanuit onderzoek Prevalentiecijfers over ouderenmis(be)handeling durven nogal eens te verschillen. Een review van prevalentiestudies uit Europa toont aan dat prevalentiecijfers variëren tussen 0,8% en 30,1% (De Donder e.a., 2011; De Donder e.a., 2013). Deze cijfers duiden niet altijd effectieve verschillen aan in prevalentie, maar wijzen vooral op het random gebruik van verschillende niet-gevalideerde meetinstrumenten, verschillen in leeftijdsafbakening (bv. sommige studies starten op 60 jaar en andere op 75 jaar), verschillen in operationalisering (bv. sommigen spreken van psychologische mis(be)handeling bij een eenmalige gebeurtenis, terwijl andere studies minimaal tien gevallen als grens nemen om te spreken van mis(be)handeling), verschillen in types van ouderenmis(be)handeling (bv. sommigen meten enkel fysieke mis(be)handeling, terwijl anderen alle zes de types meenemen), enzovoort. Naast deze absolute verschillen zijn er wel enkele gemeenschappelijke tendensen te onderscheiden. Ten eerste varieert de ernst van ouderenmis(be)handeling. Cijfers uit het internationale AVOW-onderzoek, waar ook België aan deelnam, tonen dit duidelijk aan. Binnen de 30,1% slachtoffers van ouderenmis(be)handeling kunnen we verschillende gradaties onderscheiden, verschillen in de mate van de ernst van het misbruik. Naargelang we de frequentie en het aantal verschillende situaties combineren kunnen we vier types onderscheiden (zie figuur 1). 7,4% maakte één situatie van mis(be)handeling mee het voorbije jaar, maar slechts zelden. Dit is de minst ernstige vorm van mis(be)handeling. Vervolgens toont figuur 1 dat 14,6% van de respondenten verschillende situaties van mis(be)handeling ervoer, maar elk van die situaties zelden. 1,5 % kreeg te kampen met één situatie van mis(be)handeling, maar ervoer die ene vorm vaak. Ten slotte werd 5,8% oudere vrouwen het voorbije jaar regelmatig het slachtoffer van verschillende situaties van mis(be)handeling. Dit wordt gezien als de meest ernstige vorm van ouderenmis(be)handeling. 6. Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 3 / 4 Afl. 10 november 2014

5 06_Ouderenmisbehandeling.fm Page 69 Wednesday, November 19, :29 AM Vaak komen enkel de zwaarste gevallen (cf. 6,5%), waarin de situatie zodanig is geëscaleerd, terecht bij de hulp- en dienstverlening. Het is vaak enkel het zwaarste niveau dat zichtbaar wordt, terwijl het ook interessant zou zijn om ouderen reeds vroeger te detecteren in het escalatieproces dat ouderenmis(be)handeling vaak is. Vroegtijdig ingrijpen en preventief actie ondernemen zou er dan ook voor kunnen zorgen dat het niet zo ver hoeft te komen. Figuur 1: Vier vormen van ernst van mis(be)handeling (naar Bennett & Kingston (1993: 13f)) Ten tweede is het verontrustend dat slechts de helft van de slachtoffers met iemand over dat misbruik praatte of de incidenten rapporteerde (Tamutiene e.a., 2013). Tabel 1 biedt een overzicht van de redenen waarom slachtoffers het niet vertelden. Oudere vrouwen gaven aan dat de belangrijkste redenen om er niet over te vertellen was dat ze het incident te triviaal vonden, dat ze dachten dat niemand er iets aan kon doen, dat ze er niemand mee wilden belasten of dat ze niet wilden dat de dader naar de gevangenis ging. Een op vijf was beschaamd of voelde zich schuldig. Ouderenmis(be)handeling is duidelijk geen geïsoleerd fenomeen en blijft nog te vaak onbesproken en onderbelicht. Als oudere vrouwen praten over hun mis(be)handeling is het met familie en vrienden, maar op de derde plaats ook met een gezondheidswerker (huisarts, verpleegkundige?). Beide bevindingen onderstrepen hoe noodzakelijk het is om deze problematiek bekend te maken bij gezondheidswerkers en andere professionals die in de thuissetting van ouderen werken. Een eerste stap daarbij is het leren kennen, erkennen en herkennen van ouderenmis(be)handeling. Afl. 10 november Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 3 / 5

6 06_Ouderenmisbehandeling.fm Page 70 Wednesday, November 19, :29 AM Tabel 1: Redenen waarom oudere vrouwen ouderenmis(be)handeling niet melden, noch erover praten % Ik dacht dat het voorval niet erg genoeg was 71,8 Ik dacht dat niemand er iets aan zou kunnen doen 56,2 Ik wilde niet dat er iemand anders bij betrokken zou 50,3 worden Ik wilde niet dat de dader naar de gevangenis zou moeten 22,8 gaan Ik was beschaamd of voelde mij schuldig 21,8 Ik dacht dat niemand mij zou geloven 20,5 Ik was bang dat de dader zich zou wreken 20,1 2.2 Vanuit de praktijk Vanuit de praktijk blijkt dat er heel wat professionals zijn die geconfronteerd worden met ouderenmis(be)handeling. Dat kan gaan van huisdokters en verpleegkundigen tot verzorgenden, huishoudhulpen, sociaal werkers enzovoort. Vaak gaan organisaties hier ook actief mee aan de slag, om bij situaties van ouderenmis(be)handeling tussenbeide te komen en te helpen waar mogelijk. Het probleem is echter dat er geen gestandaardiseerde wijze is om om te gaan met de problematiek, terwijl er vanuit de praktijk duidelijke signalen zijn over de nood aan ondersteuning en de nood aan een handelingsprotocol. Bij professionals zijn er immers ook verschillende drempels om ouderenmis(be)handeling te melden. In eerste instantie blijkt het niet vanzelfsprekend te zijn om symptomen van ouderenmis(be)handeling te herkennen (Newton, 2010; Lachs & Pillemer, 2004; Taylor e.a., 2006). Dit kan te wijten zijn aan een gebrek aan kennis en training omtrent het herkennen van waarschuwingssignalen (Lachs & Pillemer, 2004; Swagerty e.a., 1999). Daarnaast is het mogelijk dat hulpverleners bepaalde symptomen toeschrijven aan een ander probleem of ziekte (Capezuti, 2011; Lachs & Pillemer, 2004; Newton, 2010; Wagenaar e.a., 2010). Zo blijken symptomen van ouderenmis(be)handeling vaak te worden verward met dementie (Newton, 2010) of kan gewichtsverlies te wijten zijn aan een chronische ziekte, maar ook aan het opzettelijk achterhouden van voeding (Lachs & Pillemer, 2004). Verder blijkt dat artsen ouderenmis(be)handeling vaak over het hoofd zien, dat zij niet routinematig 6. Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 3 / 6 Afl. 10 november 2014

7 06_Ouderenmisbehandeling.fm Page 71 Wednesday, November 19, :29 AM screenen op ouderenmis(be)handeling en bijgevolg onvoldoende vertrouwd zijn met de signalen (Taylor e.a., 2006). Er kan eveneens een gebrek aan kennis zijn over hoe te rapporteren (Lachs & Pillemer, 2004; Swagerty e.a., 1999). Zo kan het niet duidelijk zijn bij welke instantie hulpverleners ouderenmis(be)handeling kunnen melden, maar er kan ook onduidelijkheid zijn over in hoeverre de rapportage wettelijk verplicht is of eigenlijk wel mag (Lachs & Pillemer, 2004). Dit vormt een tweede mogelijke belemmering. Ten derde kunnen hulpverleners bang zijn om in te grijpen wanneer ze een vermoeden van ouderenmis(be)handeling hebben (Newton, 2010). Ze kunnen bijvoorbeeld bang zijn om de dader of het slachtoffer hiermee te confronteren (Swagerty e.a., 1999), zijn bang voor vergelding of om aangeklaagd te worden (Lachs & Pillemer, 2004). Ook de bezorgdheid om zich te vergissen en het ontbreken van voldoende bewijs kan een belemmering vormen bij het signaleren van een situatie van ouderenmis(be)handeling (Wagenaar e.a., 2010). Een vierde belemmering ligt bij het feit dat sommige slachtoffers niet willen dat de mis(be)handeling wordt gerapporteerd. Dit kan hulpverleners ervan weerhouden om het probleem te melden. Ze willen de wens van het slachtoffer (of de familie) respecteren (Lachs & Pillemer, 2004) of kunnen bezorgd zijn om de relatie tussen hulpverlener en patiënt te verstoren en de vertrouwelijkheid in gevaar te brengen (Wagenaar e.a., 2010). Hulpverleners kunnen daarnaast onzeker zijn of de identiteit van het slachtoffer wel voldoende wordt beschermd en kunnen van mening zijn dat dit een privéaangelegenheid is binnen de familie (Ko & Koh, 2012). Ook de beperkte tijd waarover hulpverleners beschikken kan een belemmering vormen om ouderenmis(be)handeling te signaleren (Kleinschmidt, 1997; Lachs & Pillemer, 2004). Net daarom is het belangrijk om snelle en gebruiksvriendelijke screeningsmethodes te ontwikkelen (Lachs & Pillemer, 2004). Het ontwikkelen van bijbehorende richtlijnen, draaiboeken en vormingen is essentieel om gezamenlijk acties te kunnen ondernemen. Een belangrijk aandachtspunt hierbij is een centraal registratiesysteem. Er gebeurt immers vaak heel wat op de werkvloer, maar officiële gegevens tonen slechts een topje van de ijsberg omdat deze activiteiten ondergerapporteerd blijven (Sethi e.a., 2011). Oosterlee e.a. (2009) schatten dat 20% van de slachtoffers in Nederland bekend is bij officiële instanties of diensten, terwijl O Keeffe e.a. (2007) het in het Verenigd Koninkrijk houden op slechts 3%. Vele cases worden dan ook niet gedetecteerd. Het rapporteren leidt tot het in kaart kunnen brengen van problemen, wat kan leiden tot een grotere bewustwording en aanpak van de problematiek. Ingrijpen vooraleer het ontspoort is de boodschap. Afl. 10 november Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 3 / 7

8 06_Ouderenmisbehandeling.fm Page 72 Wednesday, November 19, :29 AM 3. Het risicotaxatie-instrument (RITI) 3.1 Zoektocht naar een screeningsinstrument Instrumenten kunnen helpen om ouderenmis(be)handeling op te sporen en te identificeren (Cohen, 2008). Daarnaast kunnen ze de professionele bewustwording over ouderenmis(be)handeling verhogen (Fulmer & O Malley, 1987 in Pillemer e.a., 2007). Er bestaan dan ook verschillende soorten instrumenten (vooral in de VS) om ouderenmis(be)handeling op te sporen (Perel-Levin, 2008). Veel van deze screeningsprogramma s maken gebruik van interviews en/of de observatie van ouderen (Pillemer e.a., 2007). Niet elk instrument is echter gevalideerd (Pillemer e.a., 2007), waardoor het belangrijk is de instrumenten met enige voorzichtigheid te gebruiken. Wanneer een oudere immers verkeerd wordt geïdentificeerd, bestaat het risico dat deze persoon wordt gestigmatiseerd als misbruikte oudere (Pillemer e.a., 2007). Reeds in 2001 concludeerde Anetzberger dat de bestaande risico-inschattingsinstrumenten niet tegemoetkomen aan enkele belangrijke kwaliteitseisen (bv. accuraatheid, sensitiviteit en betrouwbaarheid). Tien jaar later komen Imbody & Vandsburger (2011) tot dezelfde conclusie. Ze beschrijven enkele van de meest gebruikte instrumenten: Conflict Tactics Scale, Brief Abuse Screen for the Elderly, Elder Assessment Instrument, Elder Abuse Diagnosis and Intervention Model, Indicators Of Abuse screen, E-IOA: Extended Indicators Of Abuse screen, en EASI: Elder Abuse Suspicion Index, en besluiten dat we nog altijd geen instrument hebben dat volstaat om een gebruiksvriendelijke en tegelijkertijd degelijke risico-inschatting te kunnen maken van ouderenmis(be)handeling in de thuissituatie. Na analyse van de literatuur komen we tot een lijst met een aantal criteria waaraan een degelijk risico-inschattingsinstrument van ouderenmis(be)handeling moet voldoen. Omdat de identificatie van ouderenmis(be)handeling complex is, moet een goed inschattingsinstrument zowel tekenen van ouderenmis(be)handeling (bv. verdachte blauwe plekken), als risicofactoren (bv. problematische relatie pleger-slachtoffer, geschiedenis van geweld) (Cohen e.a., 2013; Min e.a., 2011) screenen. Sommige vragenlijsten zijn (te) lang. De E-IOA neemt twee tot drie uur in beslag. Niettegenstaande de waarde van dit instrument, zijn sociale en zorginstanties vaak op zoek naar korte, gebruiksvriendelijke instrumenten die gebruikt kunnen worden in drukke praktijksettings. Daarnaast moeten sommige instrumenten, zoals de EASI, worden afgenomen door een arts. Een risicotaxatie-instrument moet echter ook gebruikt kunnen worden door verschillende andere professionals, zoals maatschappelijk werkers, verpleegkundigen, verzorgenden enzovoort (Imbody & Vandsburger, 2011). 6. Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 3 / 8 Afl. 10 november 2014

9 06_Ouderenmisbehandeling.fm Page 73 Wednesday, November 19, :29 AM Ten derde is het belangrijk om rekening te houden met de sociale context van de oudere. Omdat plegers vaak mensen zijn die in de thuissituatie van de ouderen komen, waar ze vaak een goede band mee hebben, is het belangrijk om een goed zicht te hebben op de hele thuissituatie, en niet enkel op de oudere zelf. Ten slotte moeten ook de psychometrische kwaliteiten van het instrument getest worden. Weinig studies rapporteren de betrouwbaarheid, validiteit of statistische informatie over het instrument (De Donder e.a., 2011). Een psychometrisch zwak instrument gebruiken kan echter leiden tot foute inschattingen, wat bij een gevoelig thema als ouderenmis(be)handeling gevaarlijk kan zijn (Ploeg e.a., 2009). 3.2 Wat is het RITI? Omdat er internationaal geen enkel instrument geschikt werd bevonden voor de concrete noden in Vlaanderen, zoals geformuleerd door het Vlaams Ondersteuningscentrum Ouderenmis(be)handeling (VLOCO) en Familiehulp vzw, werd beslist om zelf een risicotaxatie-instrument (RITI) te ontwikkelen en te testen. Het RITI is een korte en op de praktijk gerichte vragenlijst die het risico op ouderenmis(be)handeling meet. Gebaseerd op gekende signalen en risicofactoren van ouderenmis(be)handeling wordt daarbij gepeild naar zowel aspecten die betrekking hebben op de oudere zelf, zijn steunfiguur/vertrouwenspersoon/ pleger als zaken uit de omgeving. Aangezien de vragenlijst anoniem wordt ingevuld en louter ter ondersteuning van de hulpverlener bedoeld is, hoeft de cliënt zelf geen toestemming te geven of op de hoogte te worden gebracht. Op basis van de ingevulde items wordt een score berekend die aangeeft hoe hoog het risico op ouderenmis(be)handeling is. Er zijn vier codes: groen (geen risico), geel (laag risico), oranje (matig risico) en rood (hoog risico). Een hoge score wil nog niet automatisch zeggen dat er in een bepaalde situatie reeds sprake is van ouderenmis(be)handeling, maar het geeft een indicatie dat er in dat gezin belastende factoren aanwezig zijn of zich zouden kunnen ontwikkelen (bv. overbelasting van de mantelzorger of isolatie van de oudere). Dit zal hulpverleners die reeds in een bepaald gezin aan huis komen alerter helpen te zijn voor signalen en het biedt ondersteuning bij het aftoetsen van vermoedens. Op die manier kan de medewerker preventief optreden en samen met de mensen in kwestie bespreken hoe de situatie anders aangepakt of de last verlicht kan worden. Bijlage 1 is een ingekorte versie van het RITI die u een idee geeft van hoe de vragenlijst eruitziet. Afl. 10 november Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 3 / 9

10 06_Ouderenmisbehandeling.fm Page 74 Wednesday, November 19, :29 AM 3.3 Testfase RITI Eind 2011 werd het RITI in een beperkte fase getest binnen Familiehulp vzw. Aan een twintigtal verzorgenden werd gevraagd om het RITI in te vullen. Het doel van deze test was om na te gaan of het instrument duidelijk was, hanteerbaar was voor verzorgenden en of zij het konden gebruiken in de praktijk. Op basis van hun feedback werden enkele onduidelijkheden en praktische zaken aangepast. In het voorjaar van 2012 werd dan overgegaan tot een grootschalige testfase binnen Familiehulp vzw screenings werden uitgevoerd bij 65-plussers in zorgregio 3 (zie tabel 2). Tijdens deze tests werd een systematische screening uitgevoerd van alle 65-plussers. Daarbij werd het instrument getest in zowel landelijke, semistedelijke als stedelijke gebieden. Tabel 2: Overzicht testregio s Familiehulp vzw 2012 PROVINCIE ANTWERPEN ZORGREGIO ANTWERPEN (stedelijk/semistedelijk) ZORGREGIO MECHELEN (stedelijk/semistedelijk/landelijk) ZORGREGIO HERENTALS (stedelijk/landelijk) ZORGREGIO TURNHOUT (stedelijk/landelijk) ZORGREGIO BRUSSEL BRUSSEL 19 (stedelijk) BRUSSEL RAND (Halle/Vilvoorde/Pajottenland) (semistedelijk/ landelijk) 3.4 Psychometrische kwaliteiten van het RITI Een exploratieve factoranalyse (EFA) middels principale componentenanalyse toonde aan dat er drie factoren of subschalen gedetecteerd konden worden: risicofactoren oudere (zes items), risicofactoren pleger (tien items), en signalen ouderenmis(be)handeling (zes items). Tabel 3 geeft een overzicht van de factorladingen en de percentages van positieve scoring. Een betrouwbaarheidsanalyse toont aan dat de drie subschalen een goede interne consistentie hebben (respectievelijke Cronbach s alpha= 0,74; 0,89 en 0,84). 6. Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 3 / 10 Afl. 10 november 2014

11 06_Ouderenmisbehandeling.fm Page 75 Wednesday, November 19, :29 AM Tabel 3: Factorladingen EFA subschalen RITI en % per item EFA factorlading % akkoord Subschaal 1: Risicofactoren ouderen O1. Oudere afhankelijk van steunfiguur 0,62 65,2 O2. Oudere geïsoleerd 0,74 28,1 O3. Oudere kan de situatie niet meer aan 0,79 31,3 O4. Lichamelijke beperkingen, dementie, depressieve gevoelens, verslaving, laagbegaafdheid, psychiatrische of psychosociale problemen bij de oudere 0,77 47,9 O5. Recente, ingrijpende veranderingen 0,49 22,8 O6. Geschiedenis van geweld 0,50 4,9 Subschaal 2: Risicofactoren steunfiguur S1. Problematische relatie met oudere 0,73 16,0 S2. Problematische relatie met naaste 0,76 11,9 omgeving S3. Steunfiguur is afhankelijk van oudere 0,67 11,4 S4. Zorg is te zwaar 0,74 15,8 S5. Zorgkennis is onvoldoende 0,76 13,5 S6. Steunfiguur is geïsoleerd 0,70 7,6 S7. Steunfiguur kan de situatie niet meer aan 0,83 15,4 S8. Lichamelijke beperkingen, dementie, depressieve gevoelens, verslaving, laagbegaafdheid, psychiatrische of psychosociale problemen bij de steunfiguur 0,75 12,2 S9. Steunfiguur kent financiële problemen 0,61 4,2 S10. Recente, ingrijpende veranderingen 0,53 14,3 Subschaal 3: Signalen ouderenmis(be)handeling OMB1. Schending rechten 0,81 3,4 OMB2. Emotionele ouderenmis(be)handeling 0,81 8,1 OMB3. Verwaarlozing 0,70 8,0 OMB4. Financiële ouderenmis(be)handeling 0,80 6,3 OMB5. Fysieke ouderenmis(be)handeling 0,78 1,7 OMB6. Seksuele ouderenmis(be)handeling 0,69 0,3 Afl. 10 november Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 3 / 11

12 06_Ouderenmisbehandeling.fm Page 76 Wednesday, November 19, :29 AM Om de resultaten van de EFA te testen werd een confirmatorische factoranalyse (CFA) uitgevoerd. De indices van deze CFA in tabel 4 duiden op een goede fit van het model. De drie subschalen vertonen goede psychometrische kwaliteiten en kunnen ingezet worden om het risico op ouderenmis(be)handeling op een betrouwbare manier te meten. Tabel 4: Fit indices CFA subschalen RITI. RMSEA* CFI ** TLI ** Subschaal 1: Risicofactoren ouderen 0,05 0,98 0,97 Subschaal 2: Risicofactoren steunfiguur 0,08 0,95 0,93 Subschaal 3: Signalen ouderenmis(be)handeling 0,07 0,98 0,96 *: mag niet groter zijn dan 0,08. **: moet groter zijn dan 0, Resultaten van het RITI Uit de resultaten van de testfase bij Familiehulp vzw blijkt dat verzorgenden inschatten dat 15% van de ouderen een hoog risico loopt op ouderenmis(be)handeling. 28,1% loopt een matig risico (zie figuur 2). Kijken we naar enkele predictoren, dan blijkt dat vrouwen een hoger risico lopen dan mannen. Ook ouderen die in de stad wonen scoren vaker rood (18% in de stad t.o.v. 10,5% in semirurale gebieden). De pleger is in 34,3% van de cases de dochter, bij 19,2% de zoon en bij 17,3% de partner. Figuur 2: Prevalentie risico op ouderenmis(be)handeling, gemeten met het RITI 6. Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 3 / 12 Afl. 10 november 2014

13 06_Ouderenmisbehandeling.fm Page 77 Wednesday, November 19, :29 AM Naast de cijfermatige resultaten werd ook een evaluatie gehouden met de gebruikers van het RITI. De screening bij Familiehulp vzw werd uitgevoerd door verzorgenden en zorgkundigen. Zij rapporteerden dat het RITI eenvoudig en gemakkelijk in gebruik was. Het gaat om een zeer beperkte tijdsinvestering (gemiddeld 2 minuten per schaal). In de zorgregio Herentals werd een bijkomende test gedaan. Aan 120 verzorgenden (die samen instaan voor 600 cliënten) werd gevraagd om een RITI in te vullen als ze dachten dat er ergens risico was op ouderenmis(be)handeling. Slechts drie verzorgenden vroegen om het invullen van een RITI. Daarvan scoorden er twee rood (signaal dat de oudere mogelijk slachtoffer is), en één oranje (matig risico). Wanneer we de oefening bekijken met de verplicht in te vullen vragenlijsten, blijkt 15% een hoog risico te vertonen om slachtoffer te zijn van ouderenmis(be)handeling. Het is dus duidelijk dat het RITI een meerwaarde biedt in het detecteren van risicosituaties. Het legt die situaties bloot waarin op het eerste gezicht niet aan ouderenmis(be)handeling gedacht wordt. Het is net die bewustwording die van groot belang is om preventief te werken en een verdere escalatie van het probleem te vermijden. 3.6 Meerwaarde voor de gebruikers van het RITI Bewustwording en erkenning van de problematiek Iedere hulp- of dienstverlener die met ouderen werkt komt vroeg of laat in contact met ouderen die niet goed bejegend worden of waarvan er zo n vermoeden is. Dat tonen de cijfergegevens uit internationaal onderzoek duidelijk aan (zie 2.1) In die zin heeft elke organisatie er baat bij om opmerkzaam te zijn voor signalen van mis(be)handeling en deze tijdig te onderkennen. Door actief met het RITI te werken, blijft men aandachtig voor deze thematiek, die anders vaak na een tijdje weer naar de achtergrond verdwijnt. Zo is er een blijvende sensibilisering, wat helpt om het taboe op ouderenmis(be)handeling te doorbreken Vroegdetectie Het is voor professionals niet altijd vanzelfsprekend om een duidelijk zicht te krijgen op de situatie en om te bepalen of er al dan niet sprake is van ouderenmis(be)handeling. Welke positie nemen de verschillende partijen in? Wat ligt aan de basis van de gebeurtenissen? Gaat de pleger bewust in de fout? Vaak is dit niet eenvoudig te herkennen en zullen ouderen zelf dit ook niet snel toegeven vanwege loyaliteitsgevoelens, schaamte, schuldgevoelens, angst Ook hulpverleners zelf zitten met twijfels (Heb ik het wel goed gehoord? Overdrijf ik niet? ) bij een confrontatie met signalen van misbruik of geweld. Afl. 10 november Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 3 / 13

14 06_Ouderenmisbehandeling.fm Page 78 Wednesday, November 19, :29 AM Veel dossiers genereren soortgelijke vragen. Wie bij mensen aan huis gaat, wordt soms overspoeld met indrukken en gebeurtenissen. Het RITI is een instrument waarmee een eerste inschatting van de situatie gemaakt kan worden en vormt een basis om net die vermoedens af te toetsen. Het RITI kan dan twijfels wegnemen en vermoedens en gevoelens bevestigen. Daarna kan het RITI gebruikt worden om het probleem te signaleren bij een verantwoordelijke of bij andere zorgverstrekkers. Het helpt ook om duidelijker te observeren, het overzicht te behouden en duidelijk een aantal risico s te identificeren Preventief werken Een goede aanpak begint met correct leren detecteren, om er dan gepast op in te kunnen spelen. Hoe meer mensen alert worden voor signalen van misbruik en geweld tegen ouderen, hoe vroeger men kan ingrijpen en hoe minder drastisch het ingrijpen doorgaans moet zijn. Door situaties van ouderenmis(be)handeling te detecteren of een mogelijk risico op de aanwezigheid van ouderenmis(be)handeling in te schatten alvorens het escaleert, kan heel wat leed voorkomen worden. Door het RITI in te vullen, worden bepaalde pijnpunten blootgelegd die een zicht geven op wat er zoal moeilijk loopt in een gezin. Op die manier kunnen hulpverleners kort op de bal spelen door al in een vroeg stadium deze aspecten in dialoog te brengen met de oudere zelf en zijn netwerk. Hoe vlugger men kan ingrijpen, hoe meer mogelijkheden er vaak zijn om nog iets aan de situatie te veranderen. Zo kan in gevallen van ontspoorde zorg bekeken worden hoe de thuiszorg verder ondersteund kan worden (bv. inschakelen nachtoppas, dagcentrum ) om de druk op de mantelzorger te verlichten. Zo wordt voorkomen dat een situatie uit de hand loopt en een opname nodig zou zijn. Bij een vermoeden van financieel misbruik kan eventueel een bewindvoeder aangesteld worden of kunnen zaken geregeld worden via de notaris De deskundigheid van medewerkers rond ouderenmis(be)handeling vergroten Uit de testfase bij Familiehulp vzw blijkt dat door het regelmatig gebruik van het RITI de deskundigheid van de medewerkers op het vlak van de detectie en aanpak van ouderenmis(be)handeling vergroot. Wanneer dit instrument vaak gebruikt wordt, raakt de aandacht voor de problematiek van ouderenmis(be)handeling niet op de achtergrond, maar blijft de alertheid voor mogelijke signalen bestaan. Medewerkers worden vaardiger in het observeren en detecteren van signalen en risicofactoren. Hoe meer medewerkers ermee aan de slag gaan, hoe groter de kennis rond 6. Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 3 / 14 Afl. 10 november 2014

15 06_Ouderenmisbehandeling.fm Page 79 Wednesday, November 19, :29 AM ouderenmis(be)handeling wordt en hoe meer ervaring er wordt opgedaan in de preventie en de aanpak van de problematiek. 3.7 Ontwikkeling van een online applicatie Het VLOCO heeft, naast de papieren versie van het RITI, ook een beveiligde webapplicatie ontwikkeld. Dit heeft als voordeel dat de vragenlijst online ingevuld kan worden en dat de score automatisch berekend wordt. Ook is de handleiding met duiding van de vragen vlot te consulteren, wat nog meer tijdswinst geeft bij het invullen. Wanneer een situatie code rood of oranje scoort, bestaat de mogelijkheid om een aantal bijkomende gegevens te registreren (probleemfactoren van het slachtoffer en de pleger, aanwezige hulpverleners ). Ook is een stappenplan voor de aanpak van ouderenmis(be)handeling beschikbaar. Dit helpt om de situatie verder in kaart te brengen en geeft een aanzet om de nodige stappen te ondernemen. Alle gegevens komen in een databank terecht, wat diverse analyses mogelijk maakt. In de eerste plaats kan de organisatie op basis van alle ingevoerde data nagaan hoezeer de problematiek aanwezig is bij de cliënten. Verder kunnen de cijfergegevens ook aangewend worden om de eigen werking te verbeteren, bv. door het aanbieden van vorming rond dementie als blijkt dat dit een vaak voorkomende risicofactor is in een bepaalde setting, door het organiseren van initiatieven ter ondersteuning van mantelzorgers Algemeen toont de organisatie ook aan dat ze daadwerkelijk inspanningen levert om ouderenmis(be)handeling op te sporen, te voorkomen en aan te pakken. Door het gebruik van het instrument en de samenwerking met het VLOCO zal het ook voor de overheid duidelijk worden dat diverse organisaties en diensten in Vlaanderen actief deelnemen aan het doorbreken van het taboe rond ouderenmis(be)handeling en het uitwerken van een efficiënte aanpak van de problematiek. Er is immers nog werk aan de winkel om tot een uniforme en efficiënte aanpak van ouderenmis(be)handeling te komen. Het VLOCO vindt het belangrijk dat hiervoor wordt geluisterd naar de stem van de hulpverleners die met deze problematiek in aanraking komen en dat de knelpunten waarmee zij in aanraking komen gebundeld worden en gecommuniceerd naar de overheid. De verwerking van de gegevens uit de ingevulde RITI-exemplaren kan daar zeker een steentje toe bijdragen. Gebruikersorganisaties krijgen op die manier dus de kans om het beleid rond de preventie en de aanpak van ouderenmis(be)handeling mee vorm te geven. Afl. 10 november Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 3 / 15

16 06_Ouderenmisbehandeling.fm Page 80 Wednesday, November 19, :29 AM 4. Implementatie van het instrument Het VLOCO staat in voor de verdere implementatie van het instrument in Vlaanderen. We richten ons daarbij in eerste instantie op diensten en organisaties die frequent aan huis komen bij ouderen, zoals thuiszorgdiensten, thuisverpleegkundigen, diensten maatschappelijk werk van het ziekenfonds, OCMW s Door hun vele contacten met ouderen zijn zij de professionals bij uitstek om signalen van ouderenmis(be)handeling in een vroegtijdig stadium op te vangen. Om geïnteresseerden een duidelijk beeld te geven van de mogelijkheden van het RITI en de manier van werken, geven we graag een vrijblijvende voorstelling van het instrument. Zo kunnen de medewerkers inschatten of het RITI hen kan helpen in hun specifieke setting. Indien een organisatie daadwerkelijk gebruik wenst te maken van het RITI, worden de modaliteiten van deze samenwerking vastgelegd in een samenwerkingsovereenkomst. Zo krijgt de organisatie toegang tot de webapplicatie via een login en paswoord. Het gebruik van het RITI is gratis, maar er wordt wel verwacht dat de organisatie er correct gebruik van maakt. Vooraleer van start te gaan biedt het VLOCO een gratis instapvorming aan. Op deze manier wordt het juiste gebruik van het instrument gegarandeerd en kan iedereen er vlot mee aan de slag. Nadien is er altijd de mogelijkheid om vragen te stellen of opmerkingen door te geven aan de medewerkers van het VLOCO. Ook bekijkt het VLOCO hoe de implementatie in de organisatie concreet kan verlopen. De vragenlijst wordt het best ingevuld door iemand die dicht bij de oudere staat of een goed zicht heeft op de situatie. Het is echter van belang dat de vragenlijst niet alleen ingevuld wordt, maar dat de resultaten ook besproken worden met de verantwoordelijke. Op die manier kan er een gedragen plan van aanpak opgesteld worden. In de meeste organisaties is het de verantwoordelijke die de online registraties doet. Sommige diensten werken met een deskundige rond de problematiek, die het centrale aanspreekpunt is bij vragen of bezorgdheden en die de aanpak van de situatie verder kan opvolgen. Met al uw vragen rond dit instrument kan u steeds terecht bij het VLOCO: Vlaams Ondersteuningscentrum Ouderenmis(be)handeling Grotenbergestraat Zottegem ouderen@cawoostvlaanderen.be tel Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 3 / 16 Afl. 10 november 2014

17 06_Ouderenmisbehandeling.fm Page 81 Wednesday, November 19, :29 AM Bibliografie Action on Elder Abuse (1995). Action on Elder Abuse s definition of elder abuse. London: Action on Elder Abuse. Bulletin, May/June. ANETZBERGER, G.J. (2001). Elder abuse identification and referral: the importance of screening tools and referral protocols. Journal of Elder Abuse & Neglect, 13, BAKER, M.W. (2007). Elder mistreatment: risk, vulnerability and early mortality. Journal of the American Psychiatric Nurses Association, 12, BENNETT, G., & KINGSTON, P. (1993). Elder Abuse: Concepts, Theories and Interventions. London: Chapman and Hall. CALLEWAERT, G. (2008). Ouderenmisbehandeling in de thuissituatie: problematiek en prevalentie. Tijdschrift voor welzijnswerk, 32, CAPEZUTI, E. (2011). Recognizing and referring suspected elder mistreatment. Geriatric nursing, 32(3), COHEN, M. (2008). Research assessment of elder neglect and its risk factors in a hospital setting. Internal Medicine Journal, 38(9), COHEN, M. (2013). The process of validation of a three-dimensional model for the identification of abuse in older adults. Archives of Gerontology and Geriatrics, 57(3), COLLINS, K.A. (2006). Elder maltreatment. A review. Archives of Pathology & Laboratory Medicine, 130, COMIJS, H.C. (1996), Agressie tegen en benadeling van ouderen: een onderzoek naar ouderenmishandeling. Amsterdam: Vrije Universiteit. DE DONDER, L., LUOMA, M.L., e.a. (2011). European map of prevalence rates of elder abuse and its impact for future research. European Journal of Ageing, 8(2), DE DONDER, L., LANG, G., e.a. (2013). Item non-response when measuring elder abuse: influence of methodological choices. European Journal of Public Health, 23, GÖRGEN, T., HERBST, S., KOTLENGA, S., NÄGELE, B., & RABOLD, S. (2009). Crime experiences and experiences of violence in the lives of older people. Summary of major events of a study on risk of older and depen- Afl. 10 november Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 3 / 17

18 06_Ouderenmisbehandeling.fm Page 82 Wednesday, November 19, :29 AM dent people. [In German] Berlin: Federal Ministry for Family Affairs, Senior Citizens, Women and Youth. IMBODY, B., & VANDSBURGER, E. (2011). Elder abuse and neglect: assessment tools, interventions, and recommendations for effective service provision. Educational Gerontology, 37(7), KLEINSCHMIDT, K.C. (1997). Elder abuse: A review. Annals of Emergency Medicine, 60(4), KO, C., & KOH, C. (2012). Factors related to Korean nurses willingness to report suspected elder abuse. Asian Nursing Research, 6(3), LACHS, M.S., & PILLEMER, K. (2004). Elder abuse. Lancet, 364(9441), LUOMA, M.L., KOIVUSILTA, M., e.a. (2011). Prevalence study of abuse and violence against older women: results of a multi-national survey conducted in Austria, Belgium, Finland, Lithuania, and Portugal. Geraadpleegd op 1 juli 2011, op MIN, M., VAN BAVEL, M., e.a. (2011). The European Reference Framework Online for the Prevention of Elder Abuse and Neglect. Geraadpleegd op 15 mei 2012, op NEWTON, J.P. (2010). Elder Abuse an issue not to be ignored. Gerodontology, 27(2), O KEEFFE, M., HILLS, A,. e.a. (2007). UK study of abuse and neglect of older people. Prevalence survey report. London: King's College London and National Centre for Social Research. OOSTERLEE, A., VINK, R.M., & SMIT, F. (2009). Prevalence of family violence in adults and children: Estimates using the capture recapture Method. European Journal of Public Health, 19, PEREL-LEVIN, S. (2008). Discussing Screening for Elder Abuse at Primary Health Care level. Geneva: World Health Organization. PILLEMER, K.A., MUELLER-JOHNSON, K.U., MOCK, S.E., SUITOR, J.J., & LACHS, M.S. (2007). Interventions to prevent elder mistreatment. In: L. Doll, S. Bonzo, D. Sleet, J. Mercy, & E. Hass (Eds). Handbook of Injury and Violence Prevention (pp ). New York: Springer. 6. Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 3 / 18 Afl. 10 november 2014

19 06_Ouderenmisbehandeling.fm Page 83 Wednesday, November 19, :29 AM PLOEG, J., FEAR, J., HUTCHISON, B., MACMILLAN, H., & BOLAN, G. (2009). A systematic review of interventions for elder abuse. Journal of Elder Abuse & Neglect, 21, RAMKEMA, H. (2003), Signaal op rood: ouderenmis(be)handeling bij de mensen thuis. Utrecht: NIZW Uitgeverij. SCHIAMBERG, L.B., & GANS, D. (2000). Elder abuse by adult children: An applied ecological framework for understanding contextual risk factors and the intergenerational character of quality of life. Journal of Aging and Human Development, 50(4), SETHI, D., WOOD, S., e.a. (2011). European report on preventing elder maltreatment. Rome: World Health Organization. Geraadpleegd op on-preventing-elder-maltreatment. SWAGERTY, D.L., TAKAHASHI, P.Y., & EVANS, J.M. (1999). Elder mistreatment. American Family Physican, 59(10), TAMUTIENE, I., DE DONDER, L., PENHALE, B., LANG, G., FERREIRA- ALVES, J., & LUOMA, M.L. (2013). Help seeking behaviour of abused older women (Cases of Austria, Belgium, Finland, Lithuania and Portugal). Filosofija Sociologija, 24(4), TAYLOR, D.K., BACHUWA, G., & JACHSON-JOHNSON, V. (2006). Assessing barriers to the identification of elder abuse and neglect: A communitywide survey of primary care physicians. Journal of the National Medical Association, 98(3), WAGENAAR, D.B., ROSENBAUM, R., PAGE, C., & HERMAN, S.E. (2010). Primary care physicians and elder abuse: Current attitudes and practices. The Journal of the American Osteopathic Association, 110(12), WHO (2002). The Toronto declaration on the global prevention of elder abuse. Geneva: World Health Organization. Afl. 10 november Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 3 / 19

20 06_Ouderenmisbehandeling.fm Page 84 Wednesday, November 19, :29 AM Bijlage: Voorbeeldversie RITI Persoonsgegevens: Datum Geslacht Leeftijd Postcode Samenwonend? man vrouw nee met partner met kinderen met anderen In hoeverre bent u het eens met de volgende uitspraken over de oudere en zijn omgeving? (kruis aan a.u.b.) A = helemaal niet akkoord C = eerder wel akkoord B = eerder niet akkoord D = helemaal akkoord DEEL 1 In welke mate hebt u het gevoel dat: de oudere afhankelijk is van een steunfiguur? (bv. voor zorg, financieel, administratief, voor woonplaats ) de oudere geïsoleerd is? er tekenen zijn dat de oudere de situatie niet meer aankan (bv. signalen van overbelasting, oververmoeidheid, emotionaliteit, gejaagdheid, opvliegendheid, onverschilligheid, onmacht, frustratie, angst ) Totaal (optellen hoeveel keer wordt A en B, C en D geantwoord?) A B C D 6. Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 3 / 20 Afl. 10 november 2014

21 06_Ouderenmisbehandeling.fm Page 85 Wednesday, November 19, :29 AM DEEL 2 In welke mate hebt u het gevoel dat: de relatie tussen de steunfiguur en oudere problematisch is? (bv. stress, ruzie ) de relatie tussen de steunfiguur en de naaste omgeving problematisch is? (bv. stressvol, spanningen, ruzie ) de steunfiguur afhankelijk is van de oudere? Totaal (optellen hoeveel keer wordt A en B, C en D geantwoord?) A B C D DEEL 3 In welke mate hebt u het gevoel dat: er signalen zijn van schending van de rechten? (bv. verhinderd dat de post gelezen wordt, vrienden ontmoeten ) er signalen zijn van emotionele mis(be)handeling? (bv. angstig zijn, beschaamd zijn, zich bedreigd voelen, gekleineerd worden ) Totaal (optellen hoeveel keer wordt A en B, C en D geantwoord?) A B C D Afl. 10 november Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 3 / 21

22 06_Ouderenmisbehandeling.fm Page 86 Wednesday, November 19, :29 AM