1 Ouderenmis(be)handeling in de thuissituatie

Transcriptie

1 1 Ouderenmis(be)handeling in de thuissituatie Auteurs: Iris De Roeck Vlaams Ondersteuningscentrum Ouderenmis(be)handeling Liesbeth De Donder Vrije Universiteit Brussel 1. Inleiding Wanneer de term familiaal geweld valt, denkt men meestal spontaan aan partnergeweld of kindermishandeling. Maar hiermee vergeet men dan een zeer groot deel van onze bevolking: ouderen. Ook ouderen worden geconfronteerd met geweld. 1 Dit gaat dan niet enkel over situaties van partnergeweld. Ouderenmis(be)handeling is een ruimere problematiek met zeer specifieke dynamieken en risicofactoren. Ouder worden kan een grote impact hebben op onze activiteiten en levensstijl. In bepaalde gevallen kan dit de deur voor mis(be)handeling openzetten. Hoewel ouderenmis(be)handeling een onderdeel is van familiaal geweld, zijn er toch cruciale verschillen. Ouderenmis(be)handeling is aan de ene kant ruimer, aangezien het zich niet beperkt tot familiaal geweld alleen. Bij ouderenmis(be)handeling zijn de plegers vertrouwenspersonen. 2 Alhoewel dit dikwijls de familie betreft (vooral de partner en eigen kinderen) blijkt uit prevalentieonderzoek dat 31,3 procent van de plegers geen familieleden zijn. 3 Het gaat dan om vrienden, buren, maar ook professionele verzorgers. Anderzijds vraagt ouderenmis(be)handeling een andere aanpak dan familiaal geweld. Dit heeft vooral te maken met de specifieke kenmerken, patronen en situaties van ouderenmis(be)handeling. Denken we daarbij o.a. aan een toenemende kwetsbaarheid 4 en veranderingen in het sociale netwerk van ouderen. 5 1 WHO, WHO, 2002: Luoma et al., Baars, Gray, Afl. 11 maart Ouderenmis(be)handeling Beschrijving 1 / 1

2 2. Wat is ouderenmis(be)handeling? Ouderenmis(be)handeling is een term die veel ladingen kan dekken. Er zijn verschillende gradaties in de ernst van de problematiek. Soms gaat het enkel over onmacht, onkunde of onwetendheid. De zorg voor een ouder familielid kan vanuit zeer lovenswaardige bedoelingen gestart zijn maar toch uitmonden in een ondraaglijke situatie voor de zorgverlener. In andere gevallen gaat het over bewust aangebrachte, zeer ernstige en ook vaak strafbare handelingen. In Vlaanderen is er een consensus over de definitie van ouderenmis(be)handeling: Onder mis(be)handeling van een ouder persoon (iemand van 55 jaar of ouder) verstaan we al het handelen of nalaten van handelen van al diegenen die in een persoonlijke en/of professionele relatie met de oudere staan, waardoor de oudere persoon (herhaaldelijk) lichamelijke en/of psychische en/of materiële schade lijdt dan wel vermoedelijk zal lijden en waarbij van de kant van de oudere sprake is van een vorm van gedeeltelijke of volledige afhankelijkheid." 1 Wanneer we deze definitie uit elkaar halen kunnen we aantal punten onderscheiden: Er is sprake van een persoonlijke en/of professionele relatie tussen het slachtoffer en diegene die mis(be)handelt. Hierbij speelt het wederzijdse vertrouwen een belangrijke rol. Onder ouderenmis(be)handeling verstaan we niet criminaliteit tegen ouderen gepleegd door personen met wie de oudere geen vertrouwensrelatie heeft. Een handtassendiefstal op straat zal dus niet als ouderenmis(be)handeling worden gezien. Belangrijk is de afhankelijkheidsrelatie tussen de oudere en de pleger. De meeste ouderen die slachtoffer worden van ouderenmis(be)handeling zijn gedeeltelijk of volledig afhankelijk van de pleger. Deze afhankelijkheid kan bestaan uit economische, lichamelijke, psychische of sociale afhankelijkheid of een combinatie hiervan. Ook van de kant van de pleger kan er sprake zijn van een vorm van gedeeltelijke of volledige afhankelijkheid van de oudere. De mis(be)handeling kan het resultaat zijn van zowel actief (plegen van handelingen) als passief (nalaten van handelingen) gedrag. Zo is het onthouden van de nodige verzorging evengoed een daad van ouderenmis(be)handeling als het slaan of afpersen van een oudere. In situaties van ouderenmis(be)handeling is er niet altijd sprake van kwaadwillig opzet. Vaak zullen we zien dat de pleger zich niet steeds bewust is van zijn handelingen of deze met de beste bedoelingen stelt. Onkunde, onwetendheid of onmacht kunnen tevens een onderlig- 1 Comijs et al., 1996: Ouderenmis(be)handeling Beschrijving 1 / 2 Afl. 11 maart 2015

3 gende oorzaak zijn van ouderenmis(be)handeling. Daarom spreken we in die gevallen ook eerder van misbehandeling dan van mishandeling Vormen van ouderenmis(be)handeling Ouderenmis(be)handeling kan verschillende vormen aannemen: fysieke, psychische, financiële en materiële mis(be)handeling, seksueel misbruik, verwaarlozing (en verzorging die te wensen overlaat) en schending van de rechten. Hieronder worden de verschillende vormen kort toegelicht. 3.1 Fysieke of lichamelijke mis(be)handeling Hieronder verstaan we alle mogelijke vormen van mis(be)handeling waarbij men ouderen een lichamelijk letsel berokkent, door het stellen van handelingen of het nalaten van handelingen: knijpen, duwen, trekken, vastgrijpen, slaan, schoppen, schudden, verbranden, aan het haar sleuren, laten vallen, onverantwoord vastbinden, onrechtmatig toedienen van medicijnen De verwondingen kunnen voor de buitenwereld goed zichtbaar zijn, zoals een blauw oog, maar meestal blijft de mis(be)handeling onzichtbaar. De letsels worden bijvoorbeeld onder kleding verstopt. De omgeving zal vaak niets opmerken, behalve mensen die een nauw contact hebben met de oudere. Getuigenis uit de praktijk Clemence wil melden dat haar broer, George, die in het verleden af en toe voor verzorging naar het psychiatrisch ziekenhuis moest, hun moeder heeft afgetuigd. George heeft mama een blauw oog geslagen en gestampt nadat zij (zij is dementerend) de pompoentjes van zijn muts heeft geknipt. George woont in bij zijn moeder en verzorgde haar tot nu toe perfect. Hij houdt het huis kraaknet, wast de kleren, doet boodschappen. De broers en zussen moeiden zich hier niet mee omdat mama nogal een moeilijke is en George een enorm pietje precies is: alles moet gaan zoals hij het wil of het is niet goed. Pogingen van de broers en de zussen in het verleden om George te ontlasten zijn mislukt. Clemence vreest dat dit niet de eerste keer is dat George lichamelijk geweld gebruikt op moeder, maar het is de eerste keer dat het zo duidelijk is. Voordien had 1 Van Den Bossche, Afl. 11 maart Ouderenmis(be)handeling Beschrijving 1 / 3

4 George altijd wel een plausibele uitleg klaar voor de blauwe plekken van mama. Moeder is echter niet in staat George uit huis te zetten. 3.2 Seksueel misbruik Seksueel misbruik kan beschouwd worden als een vorm van fysieke mishandeling, maar wordt omwille van de specificiteit apart geregistreerd. Seksueel misbruik is ernstig grensoverschrijdend gedrag waarbij geweld of dwang wordt gebruikt. Onder ernstig misbruik wordt verstaan handelingen waarbij het slachtoffer fysiek betrokken is (zoals ongewenste intimiteiten, aanranding of verkrachting) en seksuele handelingen die het slachtoffer moet plegen op zichzelf of iemand anders (zich uitkleden, moeten masturberen...). Confrontatie met exhibitionisme, ongewenst confronteren met pornografie, aanranding van de eerbaarheid, aanzetten tot ontucht, ongewenste aanrakingen, seksuele belaging, verkrachting (penetratie), enzovoort zijn allemaal vormen van seksueel misbruik. Het kan dus zowel gaan om feiten mét als om feiten zonder lichamelijk contact. Getuigenis uit de praktijk Een mevrouw van 72, Lydia, liep laat in de avond of 's nachts dikwijls (geagiteerd) op straat rond en wilde niet vertellen waarom zij dit deed. Buren dachten dat zij begon te dementeren en lichtten de arts in. Zij vertoonde volgens de arts geen tekenen van dementie. Zij kon haar gedrag echter niet verklaren. Na opname in het ziekenhuis voor een lichamelijke aandoening ontdekte de verpleegster verwondingen aan de binnenkant van de dijen, waarvoor Lydia een verklaring gaf die volgens de verpleegster niet kon kloppen. In het ziekenhuis begon men iets te vermoeden, bevroeg men de arts en de buren. Uiteindelijk vermoedde de verpleegster dat Lydia herhaaldelijk seksueel lastig werd gevallen door haar inwonende zoon met psychiatrische problemen en dat zij daarom 's nachts over straat doolde en pas naar huis ging als ze dacht dat haar zoon sliep. Lydia heeft dit echter nooit willen bevestigen. 3.3 Psychische of emotionele mis(be)handeling Psychologische mis(be)handeling omvat elk handelen of nalaten van een handeling (woord, gebaar, daad) dat bij de oudere ongewenste psychische gevolgen heeft zoals angst, woede, onmacht, verdriet. Psychische mis(be)handeling komt vaak voor in combinatie met een of meer andere vormen van geweld. Natuurlijk is het zo dat er in elk gezin wel eens een kwetsend woord wordt gezegd, en dat woorden gemakkelijk uit de context kunnen worden getrokken. Bij psychische mis(be)handeling gaat het over specifieke beschimpingen, emotionele chantage en vernederingen 6. Ouderenmis(be)handeling Beschrijving 1 / 4 Afl. 11 maart 2015

5 4. Prevalentie Ouderenmis(be)handeling in de thuissituatie is een veel voorkomende problematiek in België. In het kader van het Europese programma Daphne III werd in 2010 in Oostenrijk, België, Finland, Litouwen en Portugal de Prevalence study of abuse and violence against older women (AVOW) gehouden. In totaal bleek 28,1 procent van de bevraagde vrouwen het afgelopen jaar slachtoffer te zijn van minstens één vorm van huishoudelijk geweld door een bekende. Voor België kwam dit op 32 procent van de bevraagde vrouwen. We kunnen een opsplitsing maken naar ernst van de ouderenmis(be)handeling door een onderscheid te maken op basis van het aantal keer dat iets voorgevallen is het afgelopen jaar. Dan blijkt dat 4,9 procent oudere vrouwen in België het afgelopen jaar verscheidene situaties van ouderenmis(be)handeling, elk minimum maandelijks, ondergingen. Deze worden dan ook gerekend tot de zwaarst mis(be)handelde groep. 1 Wanneer we kijken naar de eigen cijfers van het Vlaams Ondersteuningscentrum Ouderenmis(be)handeling zien we dat er jaarlijks ongeveer 500 meldingen van ouderenmis(be)handeling in de thuissituatie worden gerapporteerd. Financiële, psychologische, fysieke mis(be)handeling en verwaarlozing zijn de meest voorkomende vormen. De kinderen en de partner worden het meest aangemeld als pleger. Over de jaren heen blijkt dat het grootste deel van de meldingen die het Vlaams Ondersteuningscentrum binnen krijgt, afkomstig zijn van hulpverleners. Dit is echter nog maar het topje van de ijsberg. Ouderen zwijgen doorgaans zeer lang. Meestal wordt er pas gemeld wanneer de situatie helemaal ontspoord is of wanneer de andere hulpverleners zijn vastgelopen in de situatie. 5. Ouderenmis(be)handeling: risicofactoren Ouderenmis(be)handeling kan vele lagen kan hebben. Soms vervalt men in een klassiek zwart-wit patroon waarbij de oudere als het weerloze slachtoffer wordt gezien en de pleger als de grote boeman. Dit is zeker niet altijd het geval. Dit zwart-wit denken maakt ons soms blind voor de complexiteit van bepaalde situaties. Ouderenmis(be)handeling ontstaat meestal niet van de ene dag op de andere. Vaak zit hier een hele geschiedenis achter. Problemen bij het slachtoffer, de pleger en de inter- 1 De Donder en Verté, Afl. 11 maart Ouderenmis(be)handeling Beschrijving 1 / 9

6 actie tussen beiden of in de omgeving kunnen allen aan de basis ervan liggen. Het is dan ook zeer belangrijk om een zicht te krijgen op de dynamieken binnen een situatie. Zo zal je bijvoorbeeld merken dat plegers soms met de beste bedoelingen handelen, maar de zorg bijvoorbeeld niet aankunnen, er onvoldoende kennis van hebben of zelf de nodige problemen hebben. Soms is de opdeling slachtoffer-pleger ook niet helemaal zuiver. Slachtoffers kunnen immers door hun houding of handelingen uit het verleden bijdragen leveren tot de mis(be)handeling. Kortom, er zijn veel verschillende factoren die het tot stand komen van een situatie van ouderenmis(be)handeling in de familiale sfeer in de hand kunnen werken. Vaak gaat het om erg complexe situaties, met een geschiedenis en een samenloop van omstandigheden. In dit deel willen we dan ook een inzicht geven in de mogelijke risicofactoren van ouderenmis(be)handeling. 5.1 Afhankelijkheid en kwetsbaarheid Wanneer men ouder wordt, kan men soms afhankelijk worden van anderen voor zorg, financiële ondersteuning Ouderen hebben bijvoorbeeld nood aan hulp voor dagelijkse activiteiten of laten het financieel beheer over aan derden. Deze afhankelijkheidspositie zet de deur naar misbruik op een kier. 1 Bijvoorbeeld Bij koppels is er vaak één persoon die de financiën regelt. Wanneer die overlijdt of dementeert neemt een van de kinderen vaak deze verantwoordelijkheid over. Dit kan soms leiden tot misbruik: geld dat van de rekening verdwijnt, deel van het pensioen dat wordt achtergehouden De afhankelijkheid kan komen door fysieke of mentale kwetsbaarheid. Tabel 1 geeft een overzicht van de prevalentie van ouderenmis(be)handeling voor oudere vrouwen met een goede of slechte fysieke gezondheid. Uit de cijfers blijkt dat oudere vrouwen met een slechte fysieke gezondheid tot bijna 10 procent vaker slachtoffer worden van mis(be)handeling dan oudere vrouwen in goede gezondheid. Een gelijkaardig patroon zien we bij oudere vrouwen met een goede en slechtere mentale gezondheid. 2 1 Steunpunt Ouderenmis(be)handeling Provincie Antwerpen en Dienst Welzijn en Gezondheid Provincie Antwerpen, Luoma et al., Ouderenmis(be)handeling Beschrijving 1 / 10 Afl. 11 maart 2015

7 komt het vaak voor dat zij bang zijn voor de reactie en represailles van de pleger wanneer deze te weten komt dat de oudere hulp heeft gezocht. Vaak leven pleger en slachtoffer immers in hetzelfde huis. Tot slot zijn sommige ouderen ook niet meer bij machte om iets te zeggen. Dementerende ouderen bijvoorbeeld kunnen vaak zelf niet meer aangeven dat er problemen zijn. Ook de pleger schaamt zich vaak over zijn onvermogen om goede zorg te verlenen. Dit maakt dat ook mensen die de zorg niet meer aankunnen soms niets zullen zeggen. Over de jaren heen blijkt dat het grootste deel van de meldingen die het Vlaams Ondersteuningscentrum krijgt afkomstig zijn van hulpverleners. Voor de detectie van situaties van ouderenmis(be)handeling is het Vlaams Ondersteuningscentrum in belangrijke mate afhankelijk van de oplettendheid van hulpverleners. Het meldpunt merkt telkens opnieuw dat een vroege detectie belangrijk is. Hoe langer een situatie aansleept hoe groter de onwil van alle betrokkenen om er nog iets aan te veranderen. Daarom is het Vlaams Ondersteuningscentrum Ouderenmis(be)handeling samen met de Vrije Universiteit Brussel gestart met de ontwikkeling van een risicotaxatie-instrument voor ouderenmis(be)handeling. Dit moet hulpverleners helpen om mogelijke risico s vlugger te detecteren waardoor er preventief kan worden ingegrepen. 7. Vermoeden van ouderenmis(be)handeling? Wanneer je een vermoeden hebt van of terecht komt in een situatie van ouderenmis(be)handeling is aan te raden hier niet alleen mee te blijven zitten. Ouderenmis(be)handeling is een fenomeen dat je niet alleen kan oplossen. Het is noodzakelijk dat verschillende hulpverleners op dezelfde lijn zitten. Het Vlaams Ondersteuningscentrum Ouderenmis(be)handeling staat steeds klaar om naar hulpverleners en intermediairen die hiermee worden geconfronteerd te luisteren en samen met hen te bekijken wat er eventueel ondernomen kan worden. Burgers met vragen of vermoedens omtrent ouderenmis(be)handeling kunnen contact opnemen met Hulplijn 1712 Geweld, misbruik en kindermishandeling. Afl. 11 maart Ouderenmis(be)handeling Beschrijving 1 / 17

8 Bibliografie BAARS, J., Philosophy and Aging, in: Cole, T.R., Ray, R.E. en Kastenbaum, R. (ed.), A Guide to Humanistic Studies in Aging. Baltimore, Johns Hopkins University Press, 2010, BAUMHOVER, L.A., Abuse, neglect, and exploitation of older persons: strategies for assessment and intervention, London, Jessica Kingsley, COMIJS, H.C., Agressie tegen en benadeling van ouderen: een onderzoek naar ouderenmishandeling. Amsterdam, Vrije Universiteit, DE DEKEN, L. en PAS, L., Deel 3: Ouderenmis(be)handeling. In: Federale overhead (ed.) Intrafamiliaal geweld bij kinderen, partners, ouderen, On-line beschikbaar /brochure[1]_769275_nl.pdf, 2004, DE DONDER, L. en VERTÉ, D. Prevalence Study of Abuse and Violence Against Older Women: Results of the Belgian Survey, Online beschikbaar GRAY, A., The Social Capital of Older People, Ageing & Society, 2009, afl. 29, KOSBERG, J.I. en NAHMIASH, D., Characteristics of victims and perpetrators and milieus of abuse and neglect, in: Baumhover, L.A. en Beall, S.C. (ed.), Abuse, neglect and exploitation of older persons: Strategies for assessment and intervention, Baltimore, MD, Health Professions Press, 1996, LUOMA, M.L., KOISVUSILTA, M., LANG, G., ENZENHOFER, E., DE DONDER, L. et al., Prevalence study of Abuse and Violence against Older Women: results of a Multi-national survey conducted in Austria, Belgium, Finland, Lithuania, and Portugal. Online beschikbaar OOSTELAAR, D. en WOLFSWINKEL, G., Ouderen in de samenleving: Basisboek voor hulp- en dienstverleners, Bussum, Uitgeverij Coutinho, RAMKEMA, H., Signaal op rood: ouderenmis(be)handeling bij de mensen thuis, Utrecht, NIZW Uitgeverij, Steunpunt Ouderenmis(be)handeling Provincie Antwerpen en Dienst Welzijn en Gezondheid Provincie Antwerpen, Draaiboek Ouderen- 6. Ouderenmis(be)handeling Beschrijving 1 / 18 Afl. 11 maart 2015