2 Belang van wetenschappelijke. ouderenmis(be)handeling

Transcriptie

1 2 Belang van wetenschappelijke benadering bij ouderenmis(be)handeling Vroegdetectie, risico- en beschermende factoren en interventies Auteur: Els Messelis Gerontoloog, Docent banaba psychosociale gerontologie, hogeschool Odisee 1. Inleiding De wereldpopulatie van ouderen, 60 jaar en ouder, zal verdubbelen van 542 miljoen in 1995 tot 1.2 biljoen in Ondanks het feit dat veel ouderen in goede gezondheid verkeren, zullen meer en meer mensen geconfronteerd worden met dementie, multiple problemen en mis(be)handeling ( Daarnaast evolueren we van een verzorgingsstaat naar een participatiestaat. Mensen uit de omgeving van een hulpbehoevende worden steeds meer gestimuleerd om de zorg op zich te nemen. Daar zijn positieve, maar ook negatieve aspecten aan verbonden. Hoe meer informele zorg gepromoot wordt, hoe meer ontsporingen en mishandelingen er zullen zijn. Ook de druk op mantelzorgers vergroot en het aantal depressies en burn-outs bij mantelzorgers stijgt exponentieel. In dit artikel belicht de auteur wetenschappelijke inzichten inzake vroegdetectie, risico- en beschermingsfactoren die verbonden zijn aan ouderenmishandeling. Dit alles wordt gekaderd in het framework van Bronfenbrenner (1979). Vervolgens belicht de auteur het belang van evidence-based interventies, met specifieke aandacht voor de mantelzorgers. Afl. 11 maart Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 2 / 1

2 2. Definitie ouderenmis(be)handeling Het concept geweld tegen ouderen werd voor het eerst beschreven door Baker in 1975, die hiervoor de term Granny Batterin gebruikte (Baker, 1975 in: Giurani & Hassen, 2000). Op 27 november 2002 werd ouderenmis(be)handeling extra in de aandacht geplaatst. Want dan werd immers de Toronto Declaration on Global Prevention of Elder Abuse opgesteld door de Wereldgezondheidsorganisatie, de Universiteit van Toronto en Ryerson University en the International Network for Prevention of Elder Abuse. De volgende definitie werd daarbij opgesteld: Elder maltreatment is defined as a simple or repeated act of lack of appropriate action, occurring within any relationship in which there is an expectation of trust, that causes harm or distress to older people. 1 Ook de Europese Commissie is ondertussen actief bezig met het thema. In 2010 werd het Europese charter voor de rechten en verantwoordelijkheden van ouderen die nood hebben aan langdurige zorg en bijstand ontwikkeld in het kader van een Europees project ( Europees charter, 2010). Binnen de Europese Unie varieert de benedengrens om de problematiek te beschrijven vanaf 55 tot 65 jaar, waarbij de WHO in haar meest recente rapport van 2011 opteert om de benedengrens op 60 jaar te leggen. De benedengrens van de WHO wordt hier ondersteund, maar zal wellicht naar de toekomst opschuiven naar 65 of zelfs 70 jaar. Wereldwijd worden per cultuur verschillende accenten gelegd. Zo speelt bijvoorbeeld in India de invloed van de duivel een grote rol, waar in Korea en China de waarden respect en eerbied voor ouderen belangrijke componenten zijn bij onderzoek naar ouderenmishandeling. In Vlaanderen wordt expliciet een onderscheid gemaakt tussen enerzijds de grove, strafrechtelijke vormen van ouderenmishandeling (bijvoorbeeld slaan, verkrachting, geld verduisteren, enz.) en anderzijds de subtiele, minder spectaculaire vormen, zoals overdreven infantiliseren, vrijheidsbeperking, geen privacy op toilet 2 De tweede soort wordt door Bakker e.a. (2000) ook ontspoorde zorg genoemd en wordt beschouwd als een onopzettelijke grensoverschrijving, terwijl de term mishandeling veeleer een moedwillige daad veronderstelt. Kortom, 1 WHO, Van de Ven, Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 2 / 2 Afl. 11 maart 2015

3 mishandeling manifesteert zich als een intentionele daad terwijl misbehandeling veeleer als een niet-intentionele daad wordt omschreven. Is deze breuklijn tussen opzettelijk en onopzettelijk gedrag echter wel zo gemakkelijk te trekken? Is bijvoorbeeld het beroven van de fysieke vrijheid van een oudere altijd een onopzettelijke daad? Of is het meermaals uitvliegen naar een oudere altijd een opzettelijke daad? Een ethisch-filosofische en culturele discussie ligt hiervoor aan de basis. De grens tussen mishandeling en mis(be)handeling is in de praktijk niet altijd zo haarfijn te trekken. Een grijze zone kan aanwezig zijn, zo ook kunnen verschillende interpretaties aan feiten worden gegeven. Wat er ook van aan is, iedereen die een vertrouwensrelatie heeft met andere mensen, ook oudere volwassenen, moet alert zijn voor alle vormen van disrespect ten aanzien van zijn/haar medemens. Indien dit niet het geval is, worden de mensenrechten bedreigd en is/kan er een negatieve impact zijn op de kwaliteit van leven. 3. Componenten Volgens Salon & Lang (2013) bevat ouderenmishandeling vier belangrijke componenten: het gedrag stelt zich binnen een vertrouwensrelatie (een familielid, een buur, een vriend, een professionele hulpverlener); het beperkt zich niet tot een eenmalige handeling; slachtoffers worden meestal geconfronteerd met meer dan een type van mishandeling; en het resulteert tenslotte in schade en trauma s. Het zorgen voor een persoon in de thuissituatie kan echter wel degelijk verschillen van het verzorgen van een persoon in bijvoorbeeld een ziekenhuis of een woonzorgcentrum. De specifieke context van het leven in een instelling maakt dat er plaats is voor een andere vorm van mishandeling, namelijk: het institutioneel geweld. 1 Indien wantoestanden opzettelijk gebeuren, spreken we in beide contexten van mishandeling. Indien wantoestanden onopzettelijk gebeuren, is er sprake van ontspoorde zorg. Maar zoals eerder gesteld: een grijze zone is vaak te vinden. 1 Casman et al., Afl. 11 maart Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 2 / 3

4 4. Vormen De WHO (2011) maakt gewag van diverse vormen: fysieke, psychologische, emotionele, seksuele, financiële of economische mishandeling (= het onrechtmatig beheren van gelden of zaken die daarmee verband houden). Bepaalde landen, zoals België, beschouwen ook neglect (= verwaarlozing) en schending van de rechten als vormen van mis(be)handeling. De WHO haalt in haar rapport verder ook de fysieke beperkingen aan die ouderen kunnen ondervinden (bv. iemand opsluiten in een kamer terwijl de partner/dochter/zoon inkopen doet, iemand fixeren omwille van diverse redenen, het toedienen van teveel rustgevende medicatie om iemands gedrag onder controle te houden). Het onderzoek hieromtrent staat in de kinderschoenen en vraagt dringend om meer aandacht. 5. Prevalentie Hoewel verschillende studies over ouderenmis(be)handeling de focus leggen op prevalentiecijfers, wordt over het algemeen aangenomen dat de resultaten in de thuissituatie enkel het topje van de ijsberg laten zien (Cohen, 2011). De oorzaken daarvan zijn divers. Zo worden niet alleen verschillende definities en instrumenten gebruikt (De Donder, et. al., 2011). Ook ouderen zelf kunnen overladen zijn door schaamte, schuld en schrik, wat Smet (2014) uitdrukt in de formule SSS=T (schaamte, schuld en schrik = taboe). Daarenboven is de competentie van de professionals om ouderenmis(be)handeling te identificeren van groot belang (Imbody & Vandsburger, 2011). De prevalentie varieert over de hele wereld. Salon & Lang (2013) stellen op basis van literatuuranalyse dat er in de UK sprake is van 2,6%, in de USA 3 tot 5%, in Nederland 5,6%, in Australië 6%, in Canada 7% en in Hong Kong 20,8%. Recente cijfers (dec. 2014) stellen dat tussen de 4 en de 6% van de ouderen een significante vorm van mishandeling rapporteren ( Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 2 / 4 Afl. 11 maart 2015

5 De meest omvattende recente prevalentiestudie in Europa, de ABUEL studie, dateert van 2010 en houdt volgende prevalentiecijfers in voor wat mishandeling bij oudere mannen en oudere vrouwen betreft 1 : Figuur 1: Prevalentiecijfers Europa ABUEL studie (2010) Uit de figuur kunnen we afleiden dat psychologische mis(be)handeling in thuissituaties het grootste probleem is in Europa, gevolgd door financiële mis(be)handeling. Indien de scope van het probleem verruimd wordt naar ziekenhuizen, woonzorgcentra en allerlei andere settings waarbij ouderen langdurige zorg ontvangen, dan kan vastgesteld worden dat de gegevens inzake ouderenmis(be)handeling schaars zijn. Een recente survey, uitgevoerd bij personeel van nursing homes (USA), suggereert echter volgende resultaten: 36% witnessed at least 1 incident of physical abuse of an elderly patient in the previous year, 10% committed at least 1 act of physical abuse towards an eldery patient, 40% admitted to psychologically abusing patients. ( Nog minder onderzoek is bekend rond ouderenmis(be)handeling in ontwikkelingslanden ( 1 Soares et al., Afl. 11 maart Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 2 / 5

6 6. Framework 6.1 Algemeen model Verschillende theorieën worden naar voor geschoven om ouderenmis(be)handeling te verklaren. De meest gekende theorie om de algemene problematiek te omschrijven, is de Ijsbergtheorie. Deze theorie wijst erop dat mishandeling een verborgen probleem is dat achter deuren en vensters schuilgaat. Figuur 2: De Ijsbergtheorie 6.2 Andere benaderingen/modellen Verder zijn er specifieke benaderingen/modellen om de risicofactoren in kaart te brengen en om interventies te beschrijven. De belangrijkste worden hier opgesomd 1 : Situational approach : deze benadering gaat ervan uit dat ouderenmishandeling ontstaat doordat een zorgverlener niet kan omgaan met de stijgende zorgvraag van de oudere en zo een omgeving schept voor mishandeling. Exchange approach : deze benadering stelt dat afhankelijkheid tussen de oudere persoon en de pleger de voedingsbodem is voor het ontstaan van mishandeling. Social learning approach : deze benadering stelt dat ouderenmishandeling een aangeleerd gedrag is, beïnvloed door iemands omgeving. 1 Messelis, 2010; Soares et al., Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 2 / 6 Afl. 11 maart 2015

7 Political/economic approach : deze benadering linkt de uitdagingen waarvoor ouderen staan eenmaal ze hun maatschappelijke rollen verliezen en afhankelijk worden van anderen voor hun welbevinden aan de kans om mishandeld te worden. Caregiver psychopathology approach : deze benadering stelt dat de mantelzorger die mentale problemen heeft de kwetsbare oudere onder druk zet van mishandeling. Symbolic interaction model : dit model benadrukt de interactie tussen mantelzorger en de oudere persoon, gebaseerd op verdeling van rollen. Feminist model : dit model benadrukt de machtsongelijkheid in relaties. Social stress model : dit model benadert geweld als antwoord op structurele stress en/of conflicten binnen het gezin/de familie. Ecological model : dit model stelt mishandeling (inclusief ouderenmishandeling) als een samenspel tussen individuele, relationele, maatschappelijke en culturele aspecten. Ondanks het feit dat er tot op vandaag geen uitgesproken visie is over welke theorie nu meest relevant is, is de laatste theorie volgens de auteur de meest aangewezene omwille van het feit dat de problematiek bij het ecology model multifactorieel wordt benaderd. 6.3 Op naar een multifactorieel model om risicofactoren te kaderen Ouderenmis(be)handeling is een complex en multifactorieel probleem. Daarom is het opportuun om een multifactorieel verklaringsmodel te hanteren om de risicofactoren te kaderen. In het Breaking the Taboo IIproject introduceert Messelis (2010) het gebruik van het Ecologisch Model van Bronfenbrenner (1996) als mogelijk framework. De WHO heeft in 2011 ditzelfde model als kader genomen om alle mogelijke risicofactoren voor ouderenmis(be)handeling in kaart te brengen. Figuur 3: Ecologisch model van Bronfenbrenner Afl. 11 maart Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 2 / 7

8 Uit figuur 3 kunnen we afleiden dat ouderenmis(be)handeling niet alleen een persoonlijk en relationeel probleem is. Het is ook een maatschappelijk en cultureel probleem. Mensenrechten en de gezondheid van mensen worden geschonden en daar moet massaal op ingezet worden. Mis(be)handeling lijdt tot fysieke en mentale problemen, wat dan weer een effect heeft op het kwalitatief ouder worden en de kwaliteit van leven. Vanuit de WHO (2011) werd op basis van dit model een analyse gemaakt van bestaand onderzoek die de risicofactoren linken aan ouderenmishandeling. Uit hun analyse kan afgeleid worden dat de evidentie wisselend is met een sterke ondersteuning voor bepaalde factoren, met een vermoedelijke evidentie voor andere factoren en voor geen evidentie van nog andere factoren. Er is een tekort aan consistentie bij de identificatie van risicofactoren. Grootschalig onderzoek is bijgevolg nodig. Ondertussen moeten we het stellen met de resultaten die er zijn en moeten we vooral voorzichtig zijn om geen algemene conclusies te formuleren. Daarvoor is het nog te vroeg. 7. Belang van vroegdetectie Een vroege screening en detectie is volgens het VLOCO (2013) belangrijk. Hoe langer een situatie waarin een oudere wordt mis(be)handeld voortduurt, hoe moeilijker het is om de msi(be)handeling een halt toe te roepen. Indien we een synopsis maken van onderzoek in de thuiszorg, dan kunnen we stellen dat we hier extra alert moeten zijn voor ouderen met dementie (= individueel probleem bij slachtoffer); voor mantelzorgers die lijden aan mentale problemen/alcohol of drugsverslaving, die agressief zijn en die financiële problemen hebben (= individuele problemen bij pleger); plegers die financieel, emotioneel of qua woning afhankelijk zijn van het slachtoffer (= relationele problemen). Daarnaast is sociale isolatie een pijnpunt: slachtoffers die alleen leven met de pleger en waar beiden weinig sociale contacten hebben (= maatschappelijke problemen). Zonder andere mogelijke beïnvloedende factoren, zoals: gender, leeftijd, de aard en de kwaliteit van de relatie uit het oog te verliezen is het belangrijk om na te gaan hoe we ouderenmis(be)handeling kunnen vermijden, voorkomen of verhelpen. 1 Indien we een synopsis maken van onderzoek in instellingen, dan kunnen we stellen dat we in instellingsverband extra alert moeten zijn voor 1 WHO, Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 2 / 8 Afl. 11 maart 2015

9 gebrek aan privacy, structurele vrijheidsbeperkingen en gebrek aan aandacht voor de persoon en voor zijn individuele behoeften. 1 Met de kennis die we op vandaag hebben inzake de evidence-based risicofactoren moeten we extra voelsprieten hanteren voor deze aspecten. Het is daarbij van belang om bovenstaande risicofactoren zo vlug mogelijk te detecteren. Maar hoe gaat dat in zijn werk? Een zorg- of hulpverlener wordt geacht als het ware een zesde zintuig te hebben om aan te voelen als er iets niet pluis is bij de cliënt, ook intuïtie genoemd. Dit is een vorm van denken die meteen tot een veronderstelling of tot een conclusie leidt. Het gevoel dient verkend te worden. De hulp- of zorgverlener vraagt zich af wat de oorzaak van dit gevoel is en tot welke gedachten het gevoel leidt. Dit kan gebeuren op verschillende manieren: bij zichzelf of in aanwezigheid van de cliënt. Daarnaast is het belangrijk dat de hulpverlener kennis van zaken heeft, het onderscheid weet tussen mogelijke mishandeling en ontsporing, kennis heeft van verschillende signalen, deze in kaart brengt en zo objectief mogelijk beschrijft wat hij hoort. Het is kwestie van feiten vast te leggen en dit te overleggen met collega s. De waargenomen signalen moeten dan bespreekbaar gemaakt worden, maar dit is vaak een moeilijke taak. Er kan sprake zijn van schuld, schaamte of angst voor represailles. Om zicht te krijgen op de aard en de ernst van het probleem zullen gesprekken met de pleger en/of met het slachtoffer moeten gevoerd worden. 2 Inspiratie, hoe professionelen de verschillende gespreksvoering onder de knie krijgen, kan gehaald worden uit het trainershandboek ontwikkeld in het kader van het Europees Daphne project Breaking the Taboo II waar de auteur partner was voor België. 3 Bijvoorbeeld: het gesprek met een pleger is vaak een confronterend gesprek. Een gesprek met het slachtoffer is vaak van die aard dat het inzichtgevend, ondersteunend is, maar soms ook overtuigend om zo stappen te zetten. Er worden standaardgesprekken met standaardvragen uitgewerkt enzovoort. Om de risico s duidelijk te kunnen kaderen, dienen ze getaxeerd te worden. Dit kan op verschillende manieren gebeuren, namelijk: op basis van intuïtie, op basis van kennis en ervaring, op basis van protocollen, en op basis van risico-taxatie instrumenten. Meer en meer stemmen gaan op voor dit laatste. Waar nauwelijks tien jaar geleden door Fulmer et al. (2004) aangegeven werd dat the most significant barrier in the accurate development of 1 Casman et al, 1998; Thys, Janssen, Wentzel & Vissers, Messelis, Afl. 11 maart Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 2 / 9

10 screening and assessment instruments is the lack of a criterion standard for the diagnosis or validation of mistreatment is er ondertussen een hele evolutie aan de gang. Zo stelt Janssen et al. (2012, p. 231) dat een risico-taxatie-instrument voor screening van bijvoorbeeld huiselijk geweld een instrument is waarmee signalen, waarnemingen en uitkomsten uit eerste gesprekken met cliënten op een objectieve en betrouwenbare manier gewogen kunnen worden. Ook in de sfeer van ouderenmis(be)handeling worden risico-taxatieinstrumenten gebruikt. Er bestaan heel wat verschillende soorten instrumenten ouderenmis(be)handeling op te sporen. Een oplijsting ervan vindt u in het eindwerk van De Muyter, Hier wordt enkel ingegaan op de tools die uitgetest worden in Vlaanderen. In het Breaking the Taboo II-project wordt een volledige trainingsmodule gewijd aan vroegdetectie met theoretische invalshoeken en casussen. Hierbij wordt ondermeer gebruikgemaakt van de drie dimensionale screening voor de identificatie van ouderenmis(be)handeling, ontwikkeld door Cohen (2013). Dit instrument bestaat uit directe vragen, de identificatie van risicofactoren en signalen van ouderenmis(be)handeling. Het instrument werd intussen vertaald door Messelis (De Muyter, 2014). Er wordt uitgetest of dit vertaalde instrument voldoet aan betrouwbaarheid en validiteit. Verder heeft het Vlaamse Ondersteuningscentrum ouderenmis(be)handeling in samenspraak met de onderzoeksgroep Belgian Ageing Studies (Vrije Universiteit Brussel) in 2012 het risicotaxatieinstrument ontwikkeld. Het instrument meet het risico op ouderenmis(be)handeling en werd ontwikkeld om detectie te faciliteren. Het doel van dit instrument is dat hulpverleners alerter worden voor mogelijke mis(be)handeling en zo sneller kunnen reageren indien nodig (VLOCO, 2013). Het risicotaxatieinstrument wordt in het kwalitatief onderzoek van De Muyter (2014) door de bevraagde hulpverleners (N=24) in het algemeen als positief ervaren: het invullen van het instrument verloopt vrij vlot en het instrument draagt bij tot signalering van ouderenmis(be)handeling tot bewustwording en beeldvorming. Hulpverleners ervaren echter ook moeilijkheden bij het invullen van het instrument: het begrip steunfiguur is echter niet voor iedereeen duidelijk en het is moeilijk om vragen over de steunfiguur te beantwoorden. Daarnaast blijken enkele hulpverleners teleurgesteld in het uiteindelijke resultaat. Verschillende cliênten vertonen immers een hoog risico op ouderenmis(be)handeling terwijl hulpverleners het gevoel hebben dat dit in werkelijkheid niet zo is. Kleine aanpassingen aan het instrument worden dan ook voorgesteld om de validiteit en de betrouwbaarheid van het instrument te verhogen. 6. Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 2 / 10 Afl. 11 maart 2015

11 Volgens het WHO-rapport (2011) zijn er op heden drie tools die betrouwbaar en/of valide zijn: namelijk de Elder Abuse Suspicion Index 1, the Indicators of Abuse Screen 2 en The Elder Psychological Abuse Scale 3. Pillemer et al.(2008) wijst op de mogelijke gevaren van het gebruik van een taxatieinstrument in het kader van ouderenmis(be)handeling. Zo kan het gevaar erin bestaan vals positieven te ontdekken. Daarnaast is er bij een huisbezoek soms weinig mogelijkheid om de screening tool te vervolledigen waardoor de kans bestaat dat plegers, die instaan voor de zorg van de oudere, mee aan tafel schuiven bij professioneel overleg. Ook worden ethische bezwaren geformuleerd inzake het rapporteren van vermoedens van ouderenmis(be)handeling. Naast het in kaart brengen van risicofactoren is het essentieel om aandacht te besteden aan beschermende factoren. 8. Aandacht voor beschermende factoren Als er een geval van ouderenmis(be)handeling opduikt in bijvoorbeeld India, dan wordt dit gelinkt aan religie: de duivel is in het spel. Zoals hierboven aangegeven, zijn waarden en normen in China en Korea, zoals respect hebben voor ouderen, belangrijk om ouderenmishandeling te bestuderen. Ook in Europa zijn er ongetwijfeld factoren die al dan niet beschermend werken. Uit een prevalentie studie in de UK 4 komen tal van beschermende factoren naar voor, zoals bijvoorbeeld: normen inzake relaties, waarden van een persoon, positieve relaties die leiden tot hogere waarden en tot meer capaciteit om ouderenmishandeling het hoofd te bieden, effect van religie, persoonlijkheid en persoonlijke kwaliteiten, gezondheid, voorafgaande levenservaringen, specifieke coping strategieen om met problemen om te gaan. Ook op dit vlak staat het wetenschappelijk onderzoek in zijn kinderschoenen. 1 Yaffe et al., Reis & Nahmiash, 1998; Cohen et al., Wang et al., Mowlam et al, Afl. 11 maart Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 2 / 11

12 9. Wanneer de mantel van de zorg te zwaar wordt: het belang van interventies Er zijn op Europees vlak tal van interventies om de preventie te bevorderen en om ouderenmis(be)handeling te verminderen. Of deze studies allemaal hoogstaande kwalitatieve evaluaties hebben ondergaan die specifieke aandacht besteden aan mantelzorgers is nog maar de vraag. Het Breaking the Taboo II-project valt onder de zogenaamde universele interventies waarbij bewustzijn ten aanzien van ouderenmishandeling bij zorg- en hulpverleners wordt aangewakkerd en waarbij trainingen voor diverse professionelen worden opgezet. Aan de hand van de chain of action worden theoretische achtergronden gegeven, wordt aandacht besteed aan de vroegdetectie, signalen, behandeling, veiligheid en de zorg voor de zorgenden. De 9 modules zijn allen doorspekt met concrete handvaten, oefeningen en tips allerhande. Meer trainingen voor professionelen zijn echter nodig om een volledige impactanalyse te kunnen doorvoeren van de verschillende modules. Ondertussen heeft het trainershandboek in de praktijk wel al zijn nut bewezen en worden modules geëxtrapoleerd naar mantelzorgers. Hierboven werd duidelijk dat mantelzorgers gebukt kunnen gaan onder burnout, stress, depressies, mentale en sociale problemen. Deze risicofactoren kunnen allen leiden tot ontsporing en/of mishandeling van een oudere. Talloze programma s zijn binnen en buiten Europa ontwikkeld en getest om mantelzorgers te ondersteunen, om hun mentale gezondheid te bevorderen en om hun sociale interactie te faciliteren. Deze programma s kunnen de volgende aspecten omvatten: informatie geven over ziektebeelden, informatie verstrekken over de soorten zorg die kunnen gegeven worden, training om met negatieve emoties om te gaan, bevorderen van sociale interactie tussen familieleden die zich in gelijkaardige zorgsituaties bevinden. De impact die deze psychologische en educatieve programma s hebben, houden meestal het verminderen van overbelasting van mantelzorgers in. 1 Bij wijze van voorbeeld wordt dieper ingegaan op een hoog gekwalificeerd initiatief, uitgevoerd in Spanje 2 : een psycho-educatief programma werd ontwikkeld om stress en zorgbelasting te verminderen onder mantelzorgers die ouderen met de ziekte van Alzheimer verzorgen. Acht sessies gedurende vier maanden werden 1 Martin-Carrasco et al., Martin-Carrasco et al., Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 2 / 12 Afl. 11 maart 2015

13 aangeboden met de volgende inhoud: informatie over de ziekte, strategieën werden aangeleerd om met spanning en stress die veroorzaakt kan worden bij het geven van zorg om te gaan. Ook werden methodes aangeleerd om met gedragsproblemen van de oudere om te gaan. Bij de follow-up na 10 maanden: de zorgbelasting was gedaald bij de mantelzorgers ten opzichte van een stijging in een controle groep. Verder verbeterde de kwaliteit van het leven en de mentale gezondheid van de mantelzorgers significant. 1 Ondanks het feit dat stress en overbelasting geen diagnostische labels hebben, zijn er sleutelcomponenten die wijzen op psychologische negatieve stress bij vele zorgverleners. Er bestaan talloze instrumenten om de belasting bij mantelzorgers te screenen. 2 Het ziet ernaar uit dat de Caregiver Reaction Assessment (CRA) er op vandaag als beste uitkomt om de belasting van de mantelzorger in kaart te brengen omdat de schaal niet alleen negatieve maar ook positieve aspecten van de mantelzorg belicht Conclusies De nieuwe inzichten leren ons dat er al een heel lange weg is afgelegd wat de aandacht voor ouderenmis(be)handeling betreft. Ondanks de vele nieuwe inzichten en de impactanalyses blijft de thematiek van ouderenmis(be)handeling echter een taboe en een ondergewaardeerd probleem. Het tipje van de ijsberg wordt slechts telkens opgelicht. Het blijft dus een aanhoudende taak om bewustzijnsprocessen op te zetten, om goede psycho-educatieve trainingen te geven en om degelijk wetenschappelijk werk uit te voeren, met aandacht voor een ruime multifactoriële invalshoek. Met het trainershandboek is de auteur ervan overtuigd de goede weg ingeslagen te zijn. 1 Martin-Carrasco et al., Zie de caregiver toolkit, te raadplegen op: Kragt, Stephana et al., Afl. 11 maart Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 2 / 13

14 Bibliografie BAKKER, H., BEELEN, J. & Nieuwenhuizen, C. (2000). De au van ouderdom: ouderenmishandeling, perspectieven voor hulpverlening, Utrecht, NIZW uitgeverij, 2000, 135 pp. BEDARD, M., MOLLOY, D. W., SQUIRE, L., DUBOIS, S., LEVER, J. A., & O DONNELL, M. (2001). The Zarit Burden Interview: A new short version and screening version. The Gerontologist, 41, BRONFENBRENNER, U. (1979). The ecology of human development. Cambridge. Harvard University Press. CARRASCO, M et al (2009). Effectiveness of a psychoeducational intervention program in the reduction of caregiver burden in Alzheimer s disease patients caregivers. International Journal of Geriatric Psychiatry : CASMAN, M.T., LENOIR, V. & LEGROS, B.B. (1998). Oud worden in een rusthuis: rust of onrust,102 pp., onderzoek van de Universiteit van Luik op initiatief van Mevrouw Miet Smet Minister van Tewerkstelling en Arbeid. COHEN, M. (2013). The process of validation of a three-dimensional model for the identification of abuse in older adults. Archives of Gerontology and Geriatrics, 57(3), doi: /j.archger COHEN, M., HALEVY-LEVIN, S., GAGIN, R., PRILUTZKY, D. & FRIEDMAN, G. (2010). Identification and elder abuse: Development of a screening tool for community services and hospitals. Haifa: University of Haifa. DE DONDER, L., DE WITTE, N. & VERTÉ, D. (2013). Het risico-taxatie instrument voor ouderenmis(be)handeling. Vrije Universiteit Brussel & Ondersteuningscentrum voor ouderenmis(be)handeling. Geraadpleegd op De%20Donder.pdf op 20 augustus De DONDER, L., LUOAM, M. L., PENHALE, B., LANG, G., SANTOS, A.J., TAMUTIENE, I.,... VERTÉ, D. (2011). European map of prevalence rates of elder abuse and its impact for future research. European Journal of Ageing, 8(2), doi: /s DE MUYTER, F. (2014). Ouderenmis(be)handeling: een kwalitatief onderzoek naar de ervaringen van hulpverleners bij het gebruik van het risico- 6. Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 2 / 14 Afl. 11 maart 2015

15 taxatie-instrument. Eindwerk voorgelegd voor het behalen van de graad van Master in de Agogische Wetenschappen. Vrije Universiteit Brussel. FULMER, T., et. al. (2004). Progress in Elder Abuse Screening and Assessment Instruments, JAGS, 52: IMBODY, B., & VANDSBURGER, E. (2011). Elder abuse and neglect: assessment tools, interventions, and recommendations for effective service provision. Educational Gerontology, 37(7), doi: / JANSSEN, H., WENTZEL, W. & VISSERS, B. (2012). Basisboek Huiselijk Geweld. Signaleren, melden, aanpakken. Uitgeverij Coutinho. KRAGT, I. (2007). Overbelasting van mantelzorgers. Op zoek naar het beste meetinstrument. Algemene Gezondheidswetenschappen. Faculteit Management en Bestuur. Universiteit Twente Enschede. MARTIN-CARRASCO, M. et al. (2009). Effectiveness of a psychoeducational intervention program in the reduction of caregiver burden in Alzheimer s disease patients caregivers. International Journal of Geriaric Psychiatry, 24: MESSELIS, E. (2012). Geweld tegen ouderen vrouwen in de thuissituatie. Garant Uitgeverij. MESSELIS, E. (2010). Breaking the taboo II project Project n : JLS/2008IDAP3/AG/ CE /00-89 Stuurgroepvergadering n 1 op 21 mei Hoger Instituut voor Gezinswetenschappen. Brussel/Schaarbeek. MOWLAM, A. et. al. (2007). UK study of abuse and neglect of older people: qualitative findings. London, National Centre for Social Research and King s College London. National Center on Elder Abuse (2002). Preventing elder abuse by family caregivers. Institute on Aging. San Francisco, California. PILLEMER, K. et. al. (2008). Interventions to prevent elder mistreatment. In: Doll, L.S. et. al., ets. Handbook of injury and violence prevention. New York. Springer. REIS, M. & NAHMIASH, D. (1998). Validation of the indicators of abuse (IOA) screen. The Gerontologist, 38: ROYERS, T. & VAN BAVEL, M. (2012). Oud leed. Basisboek ouderenmishandeling. EPO. Afl. 11 maart Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 2 / 15

16 SALON, S & LANG, B (2013). Helping Professionals to Identify Elder Abuse and Neglect. IAGG. Korea-Seoul. SETHI, D., et. al. (2011) (Eds.).European report on preventing elder maltreatment. World Health Organization. Regional Office for Europe. SMET, K. (2014). Liefde met alle geweld. Agressie tegen vrouwen in huiselijke kring. Manteau. SOARES, J.F. et. Al. (2010). Abuse and Health among elderly in Europe. Kaunas.Lithuanian Univesity of Health Sciences Press. STEPHANA, A. et. al. (2013).Validity, reliability, and feasibility of the German version of the Caregiver Reaction Assessment scale (G-CRA): a validation study. Geraadpleegd op: action/displayabstract?frompage=online&aid= op 20 augustus THYS, D. (2004). Ontspoorde zorg bij dementerende ouderen binnen de RVT s. Eindverhandeling tot het behalen van de graad van Licenciaat in de Gerontologie. Vrije Universiteit Brussel. VAN DE VEN L., Het verzwegen leed, lezing n.a.v. een studiedag ouderenmishandeling, organisatie Liberale Mutualiteit van Oost-Vlaanderen en Solidariteit voor het gezin, VLAAMS ONDERSTEUNINGSCENTRUM OUDERENMIS(BE)HANDELING (2013).Risicotaxatie-instrument. Geraadpleegd op 09 februari 2015 via WANG, J.J., Tseng, H.F. & Chen, K.M. (2007). Development and testing of screening indicators for psychological abuse of older people. Archives of Psychiatric Nursing, 21: World Health Organization (WHO)/INPEA (2002). Missing voices: views of older persons on elder abuse. Geneva: WHO. YAFFE, M.J. et al. (2008). Development and validation of a tool to improve physician identification of elder abuse: the Elder Abuse Suspicion Index (EASI). Journal of Elder Abuse and Neglect, 2008, 20: Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 2 / 16 Afl. 11 maart 2015

17 Over de auteur Els Messelis is Maatschappelijk Werkster en Gerontologe met expertise in psychosociale en educatieve gerontologie. Ze is voormalig doctoraatsstudent aan de VUB en heden als docent verbonden aan de banaba psychosociale gerontologie, Odisee. Ze was de Belgische partner in het Europese Daphne project Breaking the Taboo ( ) en Breaking the Taboo II ( ), in samenwerking met het VLOCO Vlaams Ondersteuningscentrum voor ouderenmis(be)handeling, waar onder meer een trainershandboek voor professionelen werd ontwikkeld. Voor meer informatie in verband met het artikel of het project Breaking the taboo II met het trainershandboek als resultaat: contacteer Els Messelis: of 02/ (HuBrussel, Stormstraat 2, 1000 Brussel). Afl. 11 maart Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 2 / 17

18

19 samen voor. Dan wordt gesproken over een multiple problem situation (Callewaert, 2008; Luoma e.a., 2011). Fysieke mis(be)handeling gaat over elke vorm van lichamelijk geweld tegen een slachtoffer. Denken we daarbij aan knijpen, duwen, trekken, slaan, schoppen, verbranden, aan het haar trekken, maar ook onverantwoord vastbinden en onrechtmatig toedienen van medicijnen (Schiamberg & Gans, 2000; WHO, 2002). Dit kan leiden tot uitwendige, zichtbare letsels op het lichaam van de persoon zoals een blauw oog of schrammen, maar vaak blijft deze vorm van mis(be)handeling onzichtbaar (Callewaert, 2008). Kleding verbergt immers vaak de wonden, en ouderen worden sowieso geacht gemakkelijker blauwe plekken te krijgen doordat de onderhuidse vetlaag bij hen dunner is. Psychologische of emotionele mis(be)handeling gebeurt door woorden, handelingen of gebaren die intimiderend, onmenselijk of bedreigend zijn en daardoor negatieve psychische gevolgen zoals gevoelens van angst, woede, verdriet en schuld kunnen opwekken. Vernederen, pesten, schelden, negeren zijn enkele vormen van psychisch geweld tegen ouderen. Het zelfvertrouwen van ouderen wordt ondermijnd en de oudere krijgt het gevoel een last te zijn voor zijn omgeving (Schiamberg & Gans, 2000; WHO, 2002). Deze vorm van ouderenmis(be)handeling is het moeilijkst te detecteren. Risicosignalen zijn onder andere een laag gevoel van eigenwaarde en zelfvertrouwen, overmatig angstig zijn, schaamte, depressie Ouderen kunnen ook het slachtoffer worden van seksueel misbruik. De oudere is dan slachtoffer van ernstig grensoverschrijdend gedrag zoals ongewenste intimiteiten, aanranding en verkrachting. Er kan ook sprake zijn van seksueel misbruik zonder dat er lijfelijk contact is. Hierbij kan het dan gaan om zich onnodig moeten uitkleden, seksueel misplaatste opmerkingen of het ongewild naar erotische films kijken (Görgen e.a., 2009; WHO, 2002). Het stelen van geld of eigendom, giften eisen, het zich toe-eigenen van bezittingen onder valse voorwendsels, erfenisbejaging, misbruik van volmachten, zijn allemaal vormen van financiële of materiële mis(be)handeling (Schiamberg & Gans, 2000). Bij verwaarlozing gaat het om het niet bieden van de verzorging of hulp die een oudere persoon nodig heeft. Hier is het verschil tussen actieve en passieve verwaarlozing zeer duidelijk. Bij actieve verwaarlozing ligt het binnen de bedoeling van de verzorger om de oudere te schaden. Passieve verwaarlozing ontstaat vaak door een gebrek aan de nodige kennis en wetenschap van de verzorging, waardoor bepaalde zorgnoden niet (h)erkend worden (Schiamberg & Gans, 2000; WHO, 2002). Afl. 11 maart Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 3 / 3

20 Een laatste vorm van ouderenmis(be)handeling is de schending van de persoonlijke rechten waarbij iemand zijn recht op vrijheid, privacy en zelfbeschikking wordt ontnomen: ongevraagd de post lezen of achterhouden, iemand isoleren en geen bezoek toelaten, de oudere geen privacy gunnen en nooit alleen laten (Schiamberg & Gans, 2000; WHO, 2002). 2. Nood aan een vroegtijdig detectieinstrument 2.1 Vanuit onderzoek Prevalentiecijfers over ouderenmis(be)handeling durven nogal eens te verschillen. Een review van prevalentiestudies uit Europa toont aan dat prevalentiecijfers variëren tussen 0,8% en 30,1% (De Donder e.a., 2011; De Donder e.a., 2013). Deze cijfers duiden niet altijd effectieve verschillen aan in prevalentie, maar wijzen vooral op het random gebruik van verschillende niet-gevalideerde meetinstrumenten, verschillen in leeftijdsafbakening (bv. sommige studies starten op 60 jaar en andere op 75 jaar), verschillen in operationalisering (bv. sommigen spreken van psychologische mis(be)handeling bij een eenmalige gebeurtenis, terwijl andere studies minimaal tien gevallen als grens nemen om te spreken van mis(be)handeling), verschillen in types van ouderenmis(be)handeling (bv. sommigen meten enkel fysieke mis(be)handeling, terwijl anderen alle zes de types meenemen), enzovoort. Naast deze absolute verschillen zijn er wel enkele gemeenschappelijke tendensen te onderscheiden. Ten eerste varieert de ernst van ouderenmis(be)handeling. Cijfers uit het internationale AVOW-onderzoek, waar ook België aan deelnam, tonen dit duidelijk aan. Binnen de 30,1% slachtoffers van ouderenmis(be)handeling kunnen we verschillende gradaties onderscheiden, verschillen in de mate van de ernst van het misbruik. Naargelang we de frequentie en het aantal verschillende situaties combineren kunnen we vier types onderscheiden (zie figuur 1). 7,4% maakte één situatie van mis(be)handeling mee het voorbije jaar, maar slechts zelden. Dit is de minst ernstige vorm van mis(be)handeling. Vervolgens toont figuur 1 dat 14,6% van de respondenten verschillende situaties van mis(be)handeling ervoer, maar elk van die situaties zelden. 1,5 % kreeg te kampen met één situatie van mis(be)handeling, maar ervoer die ene vorm vaak. Ten slotte werd 6,5% oudere vrouwen het voorbije jaar regelmatig het slachtoffer van verschillende situaties van mis(be)handeling. Dit wordt gezien als de meest ernstige vorm van ouderenmis(be)handeling. 6. Ouderenmis(be)handeling Concrete aanpak 3 / 4 Afl. 11 maart 2015