Anna Oppermann Neverending Paradox. Filosofische Ensembles van de late jaren 80

Transcriptie

1 Anna Oppermann Neverending Paradox. Filosofische Ensembles van de late jaren 80 Dirk Zoete To be determined. According to the situation LESMAP LO/SO S.M.A.K.

2 Beste leerkracht, INHOUDSOPGAVE Over S.M.A.K Geschiedenis:... 4 Collectie:... 4 Hoe lees je een kunstwerk?... 6 Kijken als een kunstenaar naar de omgeving... 7 Tekenen uit het geheugen... 8 Persoonlijke reactie op een kunstwerk... 9 Dirk Zoete Inleiding Alles is een tekening Opdracht 1: (Stopmotion) Fotodroedels Het leven is theater Opdracht 1: Maskers en identiteit Opdracht 2: Bewegende objecten Anna Oppermann Inleiding: Associatie-experimenten Opdracht 1: Woordslinger Opdracht 2: Netwerkassociaties Opdracht 3: Beeld- en woordspin Ensembleren kan je leren Het Imaginair Museum Introductie Begeleidende opdrachten Opdracht 1: Thierry De Cordier Opdracht 2: Jan Fabre Opdracht 3: Panamarenko Een imaginair kunstwerk...48 Verbeeld het Imaginair Museum in een tekening Wandeling in het Imaginair Klasmuseum Met veel plezier verwelkomen we jou en je leerlingen in S.M.A.K. Dit bezoek aan de tentoonstellingen van Dirk Zoete en Anna Oppermann wordt hopelijk een boeiende en leerrijke uitstap voor jullie. Ter ondersteuning van jullie bezoek aan S.M.A.K. voorziet de afdeling publiekswerking van het museum een lesmap speciaal voor leerkrachten. In de map staat een korte introductietekst over S.M.A.K. en uitgebreide informatie over de tentoonstelling. Op deze manier kan jij, als leerkracht, jouw leerlingen een opstapje geven om de tentoonstelling makkelijker in een context te plaatsen. Ook staan er verwerkingsopdrachten in deze map. Ze zijn bedoeld om uit te voeren, voor, tijdens en/of na jullie bezoek. De opdrachten zijn speels opgezet en zijn kant en klaar om in de lessen te worden geïntegreerd. Op deze manier hoeft er niet veel tijd besteed te worden aan de verwerking van jullie bezoek. Dit kan tussendoor, op een luchtige manier. Het bezoek aan S.M.A.K is gratis voor jou en je leerlingen. Je kan reserveren via op boekjebezoek@gent.be of via Mocht je nog vragen hebben neem, gerust contact met ons op. Wij wensen jou en je leerlingen een tof museumbezoek toe. Met vriendelijke groet, het team Publiekswerking Filip Van de Velde - filip@smak.be Hidde van Schie - hidde.vanschie@smak.be 2 3

3 Over S.M.A.K. Geschiedenis: In 1975 werd het Gentse Museum voor Hedendaagse Kunst opgericht. Het was toen gehuisvest in een deel van het Museum voor Schone Kunsten. Jan Hoet werd aangesteld als directeur. Onder zijn leiding groeide de collectie van actuele kunstwerken en kreeg het museum internationale bekendheid. Pas in 1999 kreeg het museum zijn eigen gebouw en veranderde de naam in S.M.A.K. (Stedelijk Museum voor Actuele Kunst). De missie van het museum is om actuele ontwikkelingen in de beeldende kunst te tonen. Collectie: S.M.A.K. heeft een omvangrijke collectie actuele kunst. Als je in het museum rondloopt, zie je dat niet meteen. Achter de schermen is een groot depot waar meer dan 2000 kunstwerken worden bewaard. Deze kunstverzameling geeft een beeld van de ontwikkelingen in de internationale kunst van 1945 tot vandaag. Het museum streeft met haar collectie niet naar volledigheid, het kiest daarentegen voor specifieke werken. Het museum probeert verschillende kunstenaars te volgen en werken uit verschillende perioden te verzamelen. De collectie wordt beschouwd als de belangrijkste verzameling hedendaagse kunst in Vlaanderen en heeft een uitstraling tot ver buiten de landsgrenzen. In tegenstelling tot vele andere musea, kiest S.M.A.K. niet voor een vaste opstelling voor haar collectie. Werken uit de collectie worden gepresenteerd in voortdurende wisselwerking met originele, vaak gedurfde tentoonstellingen. 4 5

4 Hoe lees je een kunstwerk? Kijken als een kunstenaar naar de omgeving LO/SO Hoe kan je er achter komen wat een kunstwerk betekent? Ben je hiervoor op ingewikkelde teksten aangewezen? Helemaal niet. Door jezelf eenvoudige vragen te stellen zoals Wat zie ik? of Zie ik wat ik denk te zien? kom je vaak heel dicht bij de betekenis van een werk. Probeer een kunstwerk altijd vanuit drie invalshoeken te bekijken: 1. Hoe is het gemaakt? Welk materiaal werd ervoor gebruikt? Wat vertellen de afmetingen ervan? (morfologisch/vormelijk) 2. Wat is er afgebeeld? Kan ik iets herkennen? Wat stelt het kunstwerk voor? (iconografisch) 3. Waarom ziet het kunstwerk er zo uit? Waarom heeft de kunstenaar het op deze manier gemaakt? Wat wil de kunstenaar uitdrukken? (iconologisch) De antwoorden op de vragen uit punt 1 en 2 kan je meestal ontdekken door het kunstwerk grondig te bekijken. Goed kunnen kijken is hierbij essentieel. Het is een vaardigheid die je kan leren en trainen. Om er in de klas rond te werken kan je met de volgende opdrachten aan de slag: Als een kunstenaar naar de omgeving kijken (LO/SO) Tekenen op basis van je geheugen (LO/SO) Persoonlijke reactie op een kunstwerk (LO/SO) Tijd: 20 minuten Materiaal: karton, twee paperclips, schaar en lat om een compositievenster te maken. Lesdoel: de leerlingen kunnen met een gerichte blik naar de omgeving kijken. Eindterm: 1. Muzische vorming - Beeld 1.3 beeldinformatie herkennen, begrijpen, interpreteren en er kritisch tegenover staan. Vakoverschrijdende eindterm: Gemeenschappelijke stam (kritisch denken) 13 kunnen onderwerpen benaderen vanuit verschillende invalshoeken; Door goed om je heen te kijken wordt je blik gescherpt. Wanneer je door de ogen van een kunstenaar rondkijkt, begrijp je beter hoe kunstwerken in elkaar zitten. Een compositievenster kan je daarbij helpen. Vroeger gebruikten kunstenaars dit handige hulpmiddel om hun compositie te bepalen voordat ze begonnen te tekenen of te schilderen. Een compositievenster maak je van twee gelijke rechte hoeken of winkelhaken uit karton. De twee winkelhaken maak je aan elkaar vast met paperclips. Samen vormen ze een rechthoek waar je doorheen kan kijken. Zo kan je in je omgeving op zoek gaan naar interessante composities. Met de paperclips kan je het venster verkleinen of vergroten. Geef je leerlingen de opdracht om hun omgeving te bekijken doorheen zo n venster. Wanneer ze interessante composities vinden, kunnen ze er een foto van nemen. 6 7

5 Tekenen uit het geheugen LO/SO Persoonlijke reactie op een kunstwerk LO/SO Tijd: 15 minuten Materiaal: potlood, papier, afbeelding van een kunstwerk Lesdoel: de leerlingen kunnen aandachtig kijken met het oog op het reproduceren van een kunstwerk. Eindterm: 6. Muzische vorming - Attitudes 6.2* zonder vooroordelen naar kunst kijken en luisteren. Vakoverschrijdende eindterm: Gemeenschappelijke stam (zorgvuldigheid) 25 stellen kwaliteitseisen aan hun eigen werk en aan dat van anderen; Door je visuele geheugen te trainen ga je automatisch ook beter gaan kijken. Met deze oefening leren de leerlingen gericht kijken om zich het kunstwerk achteraf nog te herinneren. Voor deze opdracht kan je gebruik maken van de afbeeldingen uit dit lesdossier of zelf op zoek gaan in de vaste collectie van S.M.A.K. via de online databank: Kijk eerst samen met jouw leerlingen één minuut lang intens naar een kunstwerk. Vertel de leerlingen niet op voorhand waarom ze dit moeten doen. Na één minuut geef je ze de opdracht om zo goed mogelijk het kunstwerk na te tekenen, zonder dat ze opnieuw naar het kunstwerk kunnen kijken. Deze opdracht gaat niet over wie er het beste kan tekenen, maar wie de meeste details van het kunstwerk kan onthouden. Herhaal deze opdracht met een nieuwe afbeelding van een ander kunstwerk. Dit keer weten de leerlingen wel wat de bedoeling is. De leerlingen zullen hierdoor nu gerichter kijken. Hoe vaker je dit herhaalt, hoe meer hun kunstblik wordt getraind. Tijd: 30 minuten Materiaal: tekenmateriaal, (gekleurd) papier, tijdschriften, afbeelding van een kunstwerk Lesdoel: De leerlingen kunnen hun persoonlijke reactie op een kunstwerk delen. Eindterm: 1. Muzische vorming - Beeld 1.6 tactiele, visuele impressies, ervaringen, gevoelens en fantasieën op een beeldende manier weergeven. Vakoverschrijdende eindterm: Context 7: Socioculturele samenleving 6 gaan actief om met de cultuur en kunst die hen omringen. De betekenis van een kunstwerk reikt verder dan het materiaal en de vorm ervan. Hoe we erop reageren vertelt vaak veel over de betekenis ervan. Ook voor deze opdracht kan je gebruiken maken van de afbeeldingen in deze lesmap of zelf naar beelden op zoek gaan in de online databank van S.M.A.K.: Tijdens deze opdracht onderzoeken je leerlingen hoe ze op een bepaald kunstwerk reageren. Hun persoonlijke reactie en gevoel staat daarbij centraal. In tijdschriften of online gaan ze op zoek naar elementen die volgens hen het beste bij het werk passen. In een collage worden alle elementen bij elkaar gebracht. Om ze wat richting te geven, kan je gebruik maken van de volgende voorbeeldvragen: Welk woord komt als eerste in je op als je naar het kunstwerk kijkt? Welke kleur past het beste bij het kunstwerk? Als het kunstwerk een soundtrack zou hebben, welk liedje zou dan het beste kunnen dienen? Welke smaak zou het kunstwerk hebben, als je ervan zou kunnen proeven? Wat voor weerbericht past het beste bij het kunstwerk? Als het kunstwerk zich zou kunnen verplaatsen, naar welke plek zou het dan reizen? 8 9

6 Dirk Zoete / To be determined. According to the situation Inleiding Dirk Zoete ( 1969, Roeselare) woont en werkt in Gent. De tentoonstelling To be determined. Acording to the situation is zijn eerste grote solotentoonstelling in een Belgisch museum. In S.M.A.K. brengt Dirk Zoete recent en nieuw werk tekeningen, objecten en prints samen in een wisselende opstelling die het midden houdt tussen een tentoonstelling en een tijdelijk kunstenaarsatelier. Vormelijk zijn er veel gelijkenissen te vinden tussen het werk van Bauhaus en dat van Dirk Zoete. Alleen vertonen Zoete s figuren een meer menselijk, bijna melancholisch karakter. Sommige doen denken aan de late boerenportretten van schilder Kasimir Malevitsj. En dit is geen toeval, want Zoete komt uit een landbouwersfamilie. De boerenstiel schemert in zijn creaties door in de beeldkeuze maar ook letterlijk in zijn materiaalgebruik. Zo vind je in zijn oeuvre bv. kastsculpturen in koeienmest, of wat dacht je van brood dat werd uitgehold in de vorm van klompen? Tekenen ligt aan de basis van elk werk van Dirk Zoete. Het is voor hem een manier van denken, van geconcentreerd bezig zijn en een spiegel voor het bekijken en maken van kunst. Vanuit tekeningen ontwikkelt hij maquettes, sculpturen, architecturale constructies, foto s, films en ook nieuwe tekeningen. Zijn drie dimensionale werken zijn duidelijk ontstaan vanuit de twee dimensionale tekeningen, ze zijn te bekijken vanuit één standpunt en hebben vaak een platte constructie. In het werk van Dirk Zoete is er een duidelijke link te vinden met theater en dans. Zijn maquettes zijn als theaterdecors waarin zijn drie dimensionale sculpturen vrij kunnen bewegen. Inspiratie haalde hij onder andere bij de decors en balletkostuums uit de Bauhausperiode uit het begin van de twintigste eeuw. De lichamen worden gevormd met geometrische figuren. Via de volgende link kan je de Bauhauskostuums in actie zien: Oskar Schlemmer Two Gold Ball Dancers (Die zwei Goldkugel-Tänzer) from Notes and Sketches for the Triadic Ballet (Das triadische Ballett) (c. 1938) 10 11

7 Dirk Zoete : Ark finally 2011 Installation S.M.A.K

8 Alles is een tekening Dirk Zoete vertrekt niet alleen altijd vanuit tekeningen. Hij beschouwt ook elk werk binnen zijn oeuvre als een tekening. Bovendien kan je ook de tentoonstellingsruimte bekijken als een tekening waarin je kan ronddwalen. Opdracht 1: (Stopmotion) Fotodroedels LO/SO Tijd: 25 min / Als je kiest voor de optie stopmotion: 1 lesuur Materiaal: een oude foto, tekenmateriaal, kalkpapier; optioneel: tablet, stopmotionprogramma Lesdoel: De leerlingen kunnen zelf een foto bewerken met aandacht voor vorm en inhoud. Eindterm: 1. Muzische vorming Beeld 1.3 beeldinformatie herkennen, begrijpen, interpreteren en er kritisch tegenover staan. Vakoverschrijdende eindterm: Context 7. Socioculturele samenleving 6. gaan actief om met de cultuur en kunst die hen omringen Dirk Zoete begint vaak te tekenen op basis van een foto. Sinds het begin van zijn loopbaan als kunstenaar legde hij een grote verzameling foto s aan. Een voorbeeld is de fotoreeks van bandieten uit het Wilde Westen die na hun terdoodveroordeling werden tentoongesteld mét hun wapens in hun kist. Soms tekent Zoete rechtstreeks met potlood op de originele foto s. In de tentoonstelling vind je hiervan een stopmotionfilm. Ga op zoek naar een oude portretfoto die jou inspireert. Zorg ervoor dat de persoon er volledig op is afgebeeld. Portretten ten voeten uit zijn het eenvoudigst om mee te werken. Knip een stuk kalkpapier uit ter grootte van de foto en leg het over het beeld. Probeer nu de hoofdvormen van het lichaam over te trekken. Kijk goed naar de manier waarop Dirk Zoete tekent. Af en toe voegt de kunstenaar nieuwe elementen toe. Maak je geen zorgen over het perspectief van de tekening. Zoete s tekeningen zijn voornamelijk vlak. In je tekening kan je verschillende lagen creëren door meerdere kalkpapiertjes te gebruiken. Optioneel: Je kan van het tekenproces op een eenvoudige manier een stopmotionfilm maken met behulp van een tablet. Stopmotionprogramma voor Android (gratis): Stopmotionprogramma voor ios (betalend): id ?mt=8&ign-mpt=uo%3d

9 Dirk Zoete Storage facility for studio movements, Installation S.M.A.K

10 Het leven is theater Op basis van zijn tekeningen maakt Dirk Zoete scènes en decors, in miniatuur of op ware grootte. Soms bouwt hij zijn atelier of een tentoonstellingsruimte volledig om tot een scène waarop hij levende modellen laat figureren. In theaterkostuum en gemaskerd voeren ze handelingen uit, dansen ze of nemen ze poses aan die door de situatie en de spontane wisselwerking met de kunstenaar worden ingegeven. Opdracht 1: Maskers en identiteit LO In de tentoonstelling vind je heel wat maskers terug. Dirk Zoete baseerde ze op oude zelfportretten die hij in sneltempo schetste. Daardoor zien de maskers er zo schematisch uit. Hun ogen zijn hol. Hun neuzen en monden zijn driehoeken of balkjes. Maar hun hoofddeksels vertellen een verhaal. Sommige ogen Russisch, clownesk of oriëntaals. Andere zouden hoeden van pioniers of cowboys kunnen zijn. In het dagelijkse leven draagt iedereen verschillende maskers. Je toont niet altijd wat je echt denkt. Of je doet je wat stoerder voor dan hoe je je voelt. Tijdens deze opdracht nemen de leerlingen een ander karakter aan dan ze gewoon zijn. Tijd: 1,5 lesuur Materiaal: karton, divers knutselmateriaal, schaar, lijm, brede elastiek Lesdoel: De leerlingen durven een zelfgekozen masker op te zetten en het tot leven te wekken. Eindterm: 3. Muzische vorming Drama 3.5. ervaringen, gevoelens, ideeën, fantasieën uiten in spel De meeste maskers in de tentoonstelling zijn van aluminium. Hun basisstructuur bestaat uit hout of karton waarop verschillende materialen werden gekleefd. Wanneer je goed kijkt, zie je uit welk materiaal de gietvorm voor het aluminium werd gemaakt. Denk aan stukjes touw, schuurpapier of rondellen. Geef je leerlingen de opdracht om de vorm van hun masker uit karton te knippen. Snij ter hoogte van de ogen, neus een mond de gewenste vorm uit. Vraag de leerlingen om, vóór ze beginnen te knippen, een aantal vormen te schetsen. Wat voor karakter of uitdrukking willen ze hun masker geven? Wanneer de vormen zijn uitgesneden kan het versieren beginnen. Denk aan haar en wenkbrauwen maar ook aan accessoires zoals hoedjes, brillen en oorbellen. Achteraf kunnen je leerlingen hun maskers echt dragen door er een brede elastiek aan vast te maken. Laat de maskers tot leven komen door ze te laten spreken en bewegen

11 Dirk Zoete Manure figure (male), Manure figure (female), Installation S.M.A.K DETAIL : 50, 2008 Serie Dirk Geometric Zoete abstraction James Wardrobe Wellingfigure, Courtesy Installation the artist S.M.A.K. and David 2017Zwirner, New York/London

12 Opdracht 2: Bewegende objecten SO Dirk Zoete stelt op een authentieke manier menselijke figuren samen uit vlakken, vormen en blokjes. Hij noemt ze Native Constructions of oorspronkelijke bouwsels. Deze aanduiding staat voor zijn zoektocht naar de basisvoorstelling van de mens en ook voor het spel van tekens waarmee hij zijn persoonlijke, visuele taal ontwikkelt. In de taal van de kunstenaar is er geen ruimte voor individuele trekken. Een lichaam wordt herleid tot een sokkel voor een hoofd of tot een zware, gesloten kast die haar inhoud niet prijsgeeft. Een gezicht wordt door de kunstenaar vervangen door een masker waarachter zijn personage zich kan verbergen of dat net zijn identiteit bepaalt. Deze techniek nam Zoete over uit het theater, het circus en rituelen, stuk voor stuk speelse werelden die worden ingezet om de reële wereld vanop afstand te observeren en te duiden. Tijd: 1 lesuur Materiaal: fototoestel/smartphone, gebruiksvoorwerpen (denk aan potten, pannen, stoelen, kasten, materiaal dat in het klaslokaal of in de buurt ervan te vinden is) Lesdoel: De leerlingen gaan creatief op zoek naar andere manieren om objecten te gebruiken. Vakoverschrijdende eindterm: Gemeenschappelijke stam (creativiteit) 2. kunnen originele ideeën en oplossingen ontwikkelen en uitvoeren Voor deze opdracht laat je je leerlingen op zoek gaan naar alledaagse gebruiksvoorwerpen die als basis kunnen dienen voor lichaamsvormen. Ze kunnen de vormen goed benaderen of er een vervorming van zijn. Het is vervolgens de bedoeling dat je leerlingen poseren met het door hen gekozen voorwerp en dat op zo n manier dat het net lijkt alsof het voorwerp een onderdeel is van hun lichaam of van een kostuum dat ze dragen. Dirk Zoete Smart dress or textile sculpture,

13 Dirk Zoete Fragmented body (one of many), Installation S.M.A.K

14 Anna Oppermann / Neverending Paradox Filosofische ensembles van de late jaren 80 Inleiding: Anna Oppermann ( , Duitsland) is bekend voor haar persoonlijke manier van werken. Ze maakte meerdelige ensembles van objecten, foto s, schilderijen en teksten die uit wanden of hoeken naar de kijker lijken toe te groeien. S.M.A.K. presenteert voor het eerst drie grote, latere ensembles samen: Mythe en Verlichting, Paradoxale Intenties Het Blauw van de Hemel neerhalen en Enerzijds anderzijds; zowel als (M+M). Oppermann omschreef haar ensembles als principieel oneindige oefeningen in waarneming en inzicht, waarin ze uitgaand van gevonden voorwerpen een stukje van de wereld onderzocht. Daarbij ging ze, zoals ze ooit schreef, geleidelijk aan over van eenvoudig naar complex, van persoonlijk naar universeel. Terwijl ze met haar ensembles aanvankelijk focuste op het alledaagse leven en op sociale rollen en relaties tot andere mensen, richtte ze zich later op bredere maatschappelijke, economische en filosofische opvattingen over kunst en maatschappij. Ze ontwikkelde een artistieke onderzoeksvorm waarmee ze verschillende inzichten, soms zelfs tegenstrijdige, verenigde. Ook meningen van anderen gaf ze hierin een plek. Haar visueel krachtige ensembles omvatten zowel gevonden voorwerpen en citaten, als losse tekeningen, eigen bedenkingen en maquettes. Met haar ensemblemethode verbond de kunstenaar op een unieke manier conceptuele en vormelijke aspecten van de kunst uit de jaren 60, van conceptuele kunst over proceskunst en arte povera tot performancekunst. Op basis van haar ervaring in de kunstwereld liet ze zich in de jaren 80 in met de discussie rond postmoderniteit. Ze stuitte daarbij voortdurend op tegenstrijdigheden, dubbelzinnigheden en paradoxen, die ze in haar ensembles samenbracht en haar werk bijzonder relevant maken als een vroege reflectie op onze conflictueuze, geglobaliseerde samenleving en de netwerkmodellen van onze actuele digitale tijd. Om deze redenen is Oppermanns manier van werken een interessante methode om complexe thema s met je klas bespreekbaar te maken. Anna Oppermann zei zelf ooit: Ik haat definitieve, zich als absoluut manifesterende formuleringen. Het is dus niet nodig om de opdrachten rond deze tentoonstelling in deze lesmap volledig af te werken. Deze tentoonstelling werd georganiseerd in samenwerking met de Anna Oppermann Estate. Anna Oppermann Einerseits andererseits; sowohl als auch... (M + M), On the one hand - on the other hand; both... and (M+M), Courtesy Estate Anna Oppermann, Galerie Barbara Thumm 27

15 Anna Oppermann Paradoxe Intentionen (Das Blaue vom Himmel herunterlügen), Courtesy Estate Anna Oppermann, Galerie Barbara Thumm

16 Associatie-experimenten Opdracht 2: Netwerkassociaties SO De werkwijze van Anna Oppermann linkt verschillende elementen aan elkaar. Begrippen, objecten en verhalen worden met elkaar verbonden. Via haar ensembles onderzocht de kunstenaar thema s die haar nauw aan het hart lagen. Om leerlingen met haar techniek vertrouwd te maken, kan je samen deze associatieoefeningen uittesten. De opdrachten verschillen in tijdsduur. Zo kan je zelf kiezen hoeveel tijd je er in de klas wil aan besteden. Opdracht 1: Woordslinger Tijd: 15 min Materiaal: niet van toepassing Lesdoel: De leerlingen kunnen associëren op basis van de laatste letter van het eerder genoemde woord. Eindterm: Leren leren Leergebiedoverschrijdende eindtermen 3. De leerlingen kunnen op systematische wijze samenhangende informatie (ook andere dan teksten) verwerven en gebruiken. LO Dit is een korte opwarmingsoefening waarmee je de leerlingen kennis laat maken met de manier waarop onze hersenen associaties maken. Eventueel kan deze opdracht uitgevoerd worden in het museum tijdens een bezoek aan de tentoonstelling. Als leerkracht start je de woordslinger op. Je kan bv. een woord kiezen in de sfeer van een museumbezoek of van de kunst van Anna Oppermann. Suggesties voor startwoorden: museum, kunstwerk, sprookje, raam, vergrootglas, caleidoscoop,... Nadat je dit woord voor de klas hebt uitgesproken, antwoordt een leerling met het eerste woord waaraan hij/zij moet denken op basis van het startwoord. Het woord moet beginnen met de laatste letter van het startwoord. Bepaal vooraf de volgorde waarin de leerlingen aan bod komen. Zo kan de woordslinger het vlotst evolueren. Stop na drie minuten met slingeren of wanneer elke leerling aan de beurt is geweest. Neem daarna nog even de tijd om te kijken van welk woord je bent gestart en met welk woord jullie zijn geëindigd. Probeer de leerlingen zelf het effect van de woordslinger te laten benoemen. Tijd: 15 min Materiaal: een computer met internetverbinding Lesdoel: De leerlingen ervaren dat (digitale) informatie steeds met elkaar gelinkt is in netwerken. Vakoverschrijdende eindterm: Gemeenschappelijke stam (mediawijsheid) 14. gaan alert om met media De ensembles van Anna Oppermann tonen ons dat ook elementen die sterk van elkaar verschillen met elkaar kunnen worden gelinkt. Bij het uitwerken van het ensemble Enerzijds...anderzijds; zowel...als (M+M) kwam Oppermann almaar meer te weten over de verschillen en wisselwerking tussen Massa en Macht (M+M). Oppermanns startobject voor dit werk was een grote, massieve kast uit het ouderlijk huis van haar man. De kast staat symbool voor traditie, bourgeoisie en macht. Om de leerlingen zelf actief begrippen en associaties met elkaar te laten linken, een van de hoofdkenmerken van ons internettijdperk, kan je ze individueel het volgende experiment laten uitvoeren. Startpunt is een willekeurige Wikipedia-pagina. Vraag je leerlingen om op de laatste hyperlink met uitzondering van lijsten in de tekst te klikken. Vraag ze om dat vijf keer na elkaar te doen. Laat je leerlingen het onderwerp van elke hyperlink noteren. Voorbeeld: Leemslagenplas Windmolenbroek Twentekanaal Ijsbreker Muziekgebouw aan t IJ Christiaan Huygens Bekijk na afloop samen de verschillende combinaties die dit experiment heeft opgeleverd. Welke Wikipedia-pagina leverde, op het eerste zicht, het meest uiteenlopende begin- en eindpunt op? 30 31

17 Anna Oppermann Einerseits andererseits; sowohl als auch... (M + M), Courtesy Estate Anna Oppermann, Galerie Barbara Thumm 32 33

18 Opdracht 3: Beeld- en woordspin LO/SO Tijd: 25 min Materiaal: papier, schrijfmateriaal, tijdschriften, schaar, lijmstift Lesdoel: De leerlingen associëren in groep vrij met woord en beeld rond één (zelfgekozen) begrip. Eindterm: 1. Muzische vorming - Beeld 1.6 tactiele, visuele impressies, ervaringen, gevoelens en fantasieën op een beeldende manier weergeven Vakoverschrijdende eindterm: Gemeenschappelijke stam (communicatief vermogen) 1. brengen belangrijke elementen van communicatief handelen in praktijk Anna Oppermann Einerseits andererseits; sowohl als auch... (M + M) (detail), On the one hand - on the other hand; both... and (M+M) (detail), Courtesy Estate Anna Oppermann, Galerie Barbara Thumm In Oppermanns ensemble Mythe en Verlichting is het startobject een groen snoepmannetje. Uitgaand van dat mannetje ontwierp de kunstenaar een decor voor het theaterstuk Leonce en Lena door Georg Büchner. Uit één object ontstond een hele wereld. Voor deze opdracht starten de leerlingen per twee met één object. Hiervoor gebruiken ze een afbeelding uit een tijdschrift waar ze toevallig op botsen. Het beeld wordt in een hoek van een blad papier gekleefd. De hoek mogen ze zelf kiezen. Vanuit dit startbeeld gaan ze op zoek naar woorden, begrippen en/of afbeeldingen die ze met hun startbeeld associëren. Eventueel kan je je leerlingen aanmoedigen om hun associaties op verschillende manieren weer te geven zodat het resultaat niet alleen inhoudelijk maar ook visueel interessant wordt. Denk bv. aan verschillende lettertypes en kleuren. Om de leerlingen op weg te helpen kan je hen aansporen om tags of kernwoorden te bedenken die bij hun startbeeld passen, alsof ze de beelden met hashtags op sociale media zouden plaatsen. Gebruik de laatste vijf minuten om alle of enkele beeld- en woordspinnen klassikaal te bekijken. Wie weet worden er nog nieuwe associaties bedacht

19 Anna Oppermann Mythos und Aufklärung, Diary of Elizabeth and James Dixon ( ) Connecticut Landscapes Diary /Landscape # A305, James Welling Courtesy the artist and David Zwirner, New York/London 36 Courtesy Estate Anna Oppermann, Galerie Barbara Thumm 37

20 Ensembleren kan je leren SO Voorbeeld: Oppermanns ensembles zijn presentaties van haar pogingen om een deel van de realiteit te begrijpen. Kenmerkend is haar ensemblemethode, die ze omschreef als een manier om te oefenen in waarneming en inzicht. In plaats van haar onderwerpen met tekst te documenteren, ontwikkelde ze visuele presentaties ensembles waarin ze verzamelde sporen en verschillende inzichtsniveaus samenbracht. Een oude briefopener die van been of ivoor is gemaakt. In dit ensemble kan je bv. afbeeldingen verwachten van olifanten, (oude) brieven, postzegels, reizen of Afrika, maar ook van nieuwere vormen van communicatie. Het zijn jullie associaties die het ensemble vormgeven. Tijd: 1 lesuur Materiaal: schoendoos, karton, schaar, lijm, verschillende papiersoorten, tekenmateriaal, internetverbinding Lesdoel: De leerlingen experimenteren met de ensemblemethode om een zelfgekozen onderwerp te onderzoeken. Vakoverschrijdende eindterm: Gemeenschappelijke stam (creativiteit) 2. kunnen originele ideeën en oplossingen ontwikkelen en uitvoeren Tijdens deze opdracht onderzoeken de leerlingen een zelfgekozen object in de voetsporen van Anna Oppermann. Vraag de leerlingen om een oud (klein) voorwerp mee te brengen naar de klas. Dit kan een familievoorwerp zijn, maar ook iets dat ze bv. hebben gevonden in een kringloopwinkel. Met dit voorwerp als startobject werken ze in een (schoen)doos zelf een ensemble uit volgens de onderzoeksmethodiek van Anna Oppermann. De volgende onderzoeksvragen helpen de leerlingen op weg: - Waarvan is het object gemaakt? Ga op zoek naar prenten van het materiaal. - Waarvoor dient het object? Maak een maquette waarin het object wordt gebruikt. - Waar heb je dit nog al eens gezien? Zoek een foto waarop een zelfde type object is te zien. - In welk verhaal (sprookje, film, boek, strip, game) komt het object voor? Zoek een tekst of schrijf er zelf één waarin het object een rol speelt. - Welke kleuren heeft het object? Gebruik vooral deze kleuren in je ensemble. - Hoe oud is het object? Zoek afbeeldingen die bij de periode in kwestie passen. - Waaraan doet de vorm van het object je denken? Leg het object op een stuk papier en teken de vorm ervan na door de contouren te volgen. Herhaal de vorm een aantal keer. Vergroot of verklein de vorm. Gebruik je fantasie. Anna Oppermann Gotische Halle, Celle,

21 Het Imaginair Museum Via deze link kan je het Imaginair Museum online beluisteren: Het Imaginair Museum is een fantasievol luisterspel waarin drie werken uit de vaste collectie van S.M.A.K. worden voorgesteld. Na het luistermoment, dat ongeveer een kwartier duurt, kan je er met je leerlingen verschillende opdrachten rond doen. Introductie Kan je kunst alleen maar met je ogen zien? Moet je er altijd voor naar een museum of zou je ook naar kunst kunnen kijken in jouw klas? Vind jij actuele kunst ook klinken alsof het een vies beest is? Is kunst alleen maar geschikt voor ernstige mensen die in een duur chic pak elke zondag heel serieus langs stoffige schilderijen slenteren. Rond kunst en actuele kunst in het bijzonder bestaan er heel wat vooroordelen. Het is te moeilijk, raar, geldverspilling, niet mooi, of kortweg helemaal niets, voor kinderen en jongeren. De kans is groot dat jouw leerlingen uit zichzelf nog nooit een museum hebben bezocht. Nochtans is kijken naar kunst helemaal niet zo moeilijk. Kijken naar kunst is een aanzet tot praten, dromen en nadenken. Kunst is een manier om te leren onderzoeken, dingen van een andere kant te bekijken en een manier om onze verbeelding aan het werk te zetten. Kijken naar actuele kunst is samen fantaseren over wat de kunstenaar met het kunstwerk wil zeggen. Het Imaginair Museum werd ontwikkeld in samenwerking met Licht en Liefde, een belangenvereniging voor blinden en slechtzienden. Ruben Nachtergaele deed de audioproductie en actrice Sara Vertongen vertolkte de gids. Het luisterspel is geschikt voor leerlingen uit de tweede en derde graad van het basisonderwijs en voor de eerste graad van het secundair onderwijs. Begeleidende opdrachten Na een bezoek aan het Imaginair Museum bieden we een aantal verdiepende opdrachten aan. Bij elke opdracht vermelden we de doelgroep, de tijdsduur, de benodigdheden, een lesdoel en een begeleidende eindterm. Onmiddellijk na het bezoek aan het Imaginair Museum kan je een klasgesprek opstarten met de volgende vragen: - Wat hadden de leerlingen van het Imaginair Museum verwacht? - Zijn er dingen die hen verbaasden? - Hoe ervaarden ze hun bezoek aan het Imaginair Museum? - Wat viel hen tijdens het bezoek op? Met het Imaginair Museum hoef je het klaslokaal niet te verlaten om in aanraking te komen met actuele kunst. Je hoeft er zelfs niet voor te kunnen zien. Luisteren op zich kan genoeg zijn. In dit Imaginair Museum komen drie werken uit de vaste collectie van S.M.A.K. tot leven in het klaslokaal. Hiervoor heb je alleen maar een (verduisterd) lokaal en een geluidsinstallatie nodig. Een gids neemt de leerlingen mee langs drie werken. Eerst volgen de leerlingen de gids naar het dak van het museum om er De man die de wolken meet van Jan Fabre te ontmoeten. De reis wordt verdergezet naar de kelder, waar De Vogel van Thierry De Cordier staat. Ze eindigt ver buiten de grenzen van het gebouw met The Aeromodeller van Panamarenko, die hen meeneemt het luchtruim in tot ver voorbij de uiterste hoeken van de fantasie van de leerlingen Of misschien toch niet

22 Opdracht 1: Thierry De Cordier De Vogel, LO Thierry De Cordier De Vogel, spek, smeedijzer, urine, pleister, leer, bloem, vacht, beton, hout (plantaardig materiaal), koper, gesteente, olieverf, textiel, gemengde media en metaaldraad collectie S.M.A.K. Tijd: 1 lesuur Materiaal: karton, touw, schaar, potlood, stukken stof of oude kledij Lesdoel: De leerlingen beelden een emotie uit met hun lichaamshouding en eventuele attributen. Eindterm: 4. Muzische vorming Beweging 4.6 het inoefenen, de voorbereiding, het aanwenden van de lichaamstaal en het uitvoeren (vertoning), door henzelf en anderen, kritisch bespreken. Vakoverschrijdende eindterm: Context 2: Mentale gezondheid 7 gebruiken beeld, muziek, beweging, drama of media om zichzelf uit te drukken; Het werk De Vogel van Thierry De Cordier heeft veel verschillende titels. Onder meer De Bewaker van onze Groentetuin of Je n ai absolument rien à voire avec le XXieme siècle. Het beeldhouwwerk ziet eruit als een vogelverschrikker uit een nachtmerrie, half mens, half vogel. Het kunstwerk werd oorspronkelijk gemaakt om in de openbare ruimte van een Frans dorpje te staan, maar de dorpsbewoners vonden het te griezelig. Nu staat De Vogel in een museum, los van de plek waar hij hoort: als vogelverschrikker in een groentetuin. Zijn voeten zijn wortels waar nog aarde aanhangt. Met het kunstwerk drukte de kunstenaar uit hoe hij zich voelde. Tijdens deze opdracht beelden de leerlingen een vogelverschrikker uit en acteren ze zo verschillende emoties. Hiervoor kunnen ze gebruik maken van oude vodden/kleren om zichzelf te verkleden. Verdeel de leerlingen hiervoor in groepjes van drie. Samen moeten ze beslissen wat voor emotie ze zouden willen uitbeelden: verliefd, jaloers, verdrietig, bang, eenzaam, blij, hysterisch, woedend, zenuwachtig, gelukkig, Samen moeten ze eruit komen op welke manier je dit met je lichaam kan uitbeelden, zonder geluid of beweging. Om de emotie kracht bij te zetten kunnen ze uit karton levensgrote props knippen. Met de vodden of oude kledingsstukken kunnen ze één (of afhankelijk van de gekozen emotie twee) leerlingen aankleden. Wanneer ze over hun presentatie tevreden zijn, tonen ze het resultaat aan hun medeleerlingen. Voelen zij aan welke emotie er wordt uitgedrukt? 42 43

23 Jan Fabre De man die de wolken meet, 1998 brons collectie S.M.A.K. Opdracht 2: Jan Fabre LO De man die de wolken meet, 1998 Tijd: 1 lesuur Materiaal: fototoestel, printer, schaar, lijmstift, papier, tijdschriften. Lesdoel: vanuit een filosofische invalshoek bedenken de leerlingen welke onmeetbare dingen ze zouden kunnen meten. Eindterm: 6. Muzische vorming Attitudes 6.1*blijvend nieuwe dingen uit hun omgeving ontdekken. Vakoverschrijdende eindterm: (kritisch denken) 13 kunnen onderwerpen benaderen vanuit verschillende invalshoeken; Jan Fabre staat op het dak van S.M.A.K. en probeert daar met een meetlat de wolken die voorbijzweven te meten. Jaar na jaar blijft hij zich met deze onmogelijke taak bezighouden. Je kan er een metafoor voor de kunstenaar in zien.ook die probeert het ongrijpbare in zijn kunstwerken te vangen. Tijdens deze opdracht gaan de leerlingen net als de kunstenaar op een poëtische manier te werk. Ze gaan op zoek naar een onmeetbaar iets en proberen dit in een collage te vangen. Start de opdracht met een klasgesprek waarin je bespreekt op welke manier het kunstwerk van Jan Fabre onmogelijkheid uitdrukt. Ga vervolgens op zoek naar dingen die je wel eens zou willen meten. Maak hiervan een woordspin op het bord. Deze ideeën kunnen je op weg zetten: Alle zandkorrels op het strand Hoe snel je verliefd wordt Het zachtste geluid ter wereld Bij wie doet het stoten van je kleinste teen het meeste pijn? 44 Elke leerling kiest een onderwerp uit dat hij of zij graag eens zou willen meten. Daarna bedenken ze op welke manier dat onderwerp gemeten zou kunnen worden. Welk voorwerp zou als meetinstrument kunnen dienen? Jan Fabre gebruikte een meetlat, maar het voorwerp dat de leerlingen kiezen zou ook een alledaags gebruiksvoorwerp kunnen zijn: bv. een stukje touw, een emmer of een kussen. Voor het beeldend luik van deze opdracht nemen de leerlingen een foto van zichzelf tegenover een witte achtergrond. Ze nemen daarbij de houding aan die ze zouden moeten aannemen om het onmeetbare dat ze bedacht hebben te meten. Dit gebeurd zonder het object dat ze daarbij nodig hebben. Dit object wordt pas achteraf toegevoegd doormiddel van een collagetechniek door de foto af te drukken. Bij oudere leerlingen kan je er voor kiezen om hen het object te laten toevoegen in een fotobewerkingsprogramma

24 Opdracht 3: Panamarenko The Aeromodeller, LO Panamarenko The Aeromodeller, Rubber, plastic-folie, riet, hout, touw,metaal, zilveren verf en twee ventilatoren Tijd: 1 lesuur Materiaal: karton, touw, schaar, potlood, plakband, ballonnen, lijmpistool recyclagemateriaal Lesdoel: De leerlingen gaan op zoek naar alternatieve materialen om hun idee beeldend weer te geven. Eindterm: 1. Muzische vorming Beeld 1.5 beeldende problemen oplossen, technieken toepassen en gereedschappen en materialen hanteren om beeldend vorm te geven op een manier die hen voldoet. Vakoverschrijdende eindterm: (creativiteit) 2 kunnen originele ideeën en oplossingen ontwikkelen en uitvoeren; Wie heeft er niet al eens gedroomd over kunnen vliegen? Met The Aeromodeller werkte kunstenaar Panamarenko aan aan zijn droom om zich vrij door de lucht te kunnen voortbewegen. De sigaarvormige ballon is bijna 30 meter lang en draagt een mandje van rotan waar de kunstenaar in zou kunnen wonen. Panamarenko wou hiermee naar een kunstevenement in Nederland vliegen, maar nog voor hij kon opstijgen werd er een telegram geleverd waarin de Nederlandse politie hem de overtocht verbood. Als gevolg heeft The Aeromodeller heeft dus nooit echt gevlogen. Daarom zullen we ook nooit te weten komen of de wetenschappelijk lijkende berekeningen voor het luchtschip van Panamernko klopten. Vliegen kan de mens al langer. In 1738 vloog de eerste luchtballon en in 1903 het eerste gemotoriseerde vliegtuig. Toch blijven veel mensen ervan dromen op op een andere, avontuurlijkere manier te vliegen. Vandaag weten we ook dat vliegtuigen niet milieuvriendelijk zijn. Misschien kunnen de alternatieve vliegmachines van Panamarenko hier wel een antwoord op bieden. Laat je leerlingen op zoek gaan naar wegwerkverpakkingen die zouden kunnen dienen als bouwstenen voor een alternatief vliegtuig. Laat ze er daarna een schaalmodel van bouwen. Hiervan gaan de leerlingen een schaalmodel bouwen. Met touw, plakband en eventueel een lijmpistol verbinden ze de verschillende onderdelen met elkaar. Het is daarbij belangrijk om te onthouden dat het vliegtuig niet echt hoeft te kunnen vliegen. 46 collectie S.M.A.K. 47

25 Een imaginair kunstwerk LO Tijd: 40 minuten Materiaal: pen, papier, fantasie Lesdoel: De leerlingen kunnen met behulp van drie zinnen een kunstwerk verzinnen zonder door praktische bezwaren beperkt te worden. Eindterm: 6. Muzische vorming Attitudes, 6.4* vertrouwen op hun eigen expressiemogelijkheden en durven hun creatieve uitingen tonen. Als je in de klas werkt rond muzische vorming wordt de creativiteit van je leerlingen begrensd door heel wat praktische bezwaren. Ze hebben niet altijd de technische vaardigheden om uit te werken wat ze in gedachten hebben, maar bovenal is er een beperking van materialen en grootte. Een kunstwerk van een kilometer lang van marmer met gouddruppels is niet uitvoerbaar, ook al kunnen ze het wel bedenken. Een imaginair kunstwerk op papier laat alle mogelijkheden open. Verloop van de opdracht Vertel je leerlingen dat ze een imaginair kunstwerk gaan maken, een kunstwerk dat alleen in hun verbeelding bestaat. Zo kunnen ze schilderen met wolken, levensgrote standbeelden van scheerschuim maken of tekeningen met zand. Alles kan en mag! De beperkingen die er anders zijn, tellen dit keer niet. Het kunstwerk kan zo fantastisch zijn als ze zelf willen. Om je leerlingen op weg te helpen kan je hen de volgende zinnen aanreiken: De titel van het kunstwerk is: Het kunstwerk is gemaakt van: Het kunstwerk staat op deze plek: Als je naar het kunstwerk kijkt, zie je: Verbeeld het Imaginair Museum in een tekening Basisonderwijs, eerste graad secundair Onderwijs Tijd: 1 lesuur Materiaal: (kleur)potlood, papier Lesdoel: De leerlingen zoeken naar een beeldende manier om een beschreven kunstwerk voor te stellen. Eindterm: 1. Muzische vorming Beeld, 1.6 tactiele, visuele impressies, ervaringen, gevoelens en fantasieën op een beeldende manier weergeven Vakoverschrijdende eindterm: Gemeenschappelijke stam (esthetische bekwaamheid) 7 kunnen schoonheid creëren; Vraag je leerlingen om uit de drie kunstwerken van het Imaginair Museum van S.M.A.K. hun favoriet te kiezen. Vraag hen om het kunstwerk te tekenen, zoals zij het in hun gedachten hebben gezien terwijl ze het luisterspel hoorden. Vraag hen om ook de plek waar het kunstwerk stond er als achtergrond bij te tekenen. Vraag ze om ook de plek waar het kunstwerk stond erbij te tekenen in de achtergrond. Bekijk daarna alle tekeningen. Je zal zien dat er heel wat verschillende interpretaties zijn ontstaan op basis van hetzelfde verhaal. Wanneer je dezelfde opdracht zou doen op basis van een kunstwerk dat jullie werkelijk in S.M.A.K. zagen, zou het effect vergelijkbaar kunnen zijn. Want ook al sta je in dezelfde ruimte naar een kunstwerk te kijken, iedereen ziet het toch weer net iets anders. Geef je leerlingen een paar minuutjes tijd om deze vragen te beantwoorden. Wanneer ze klaar zijn, mogen ze hun antwoorden in het oor van hun buurman of -vrouw fluisteren. Zo worden ze zelf even gids in hun eigen Imaginair Museum

26 Wandeling in het Imaginair Klasmuseum LO Tijd: 30 minuten Materiaal: fantasie (basis =(de kunstwerken uit het Imaginair Museum van S.M.A.K. - zie vorige opdracht), een plek met voldoende bewegingsruimte. Lesdoel: De leerlingen kunnen een verhaal opbouwen op een muzische manier op basis van beeldende kunstwerken. Eindterm: 4. Muzische vorming Beweging 4.2 een eenvoudig bewegingsverhaal opbouwen met als vertrekpunt iets wat gehoord, gezien, gelezen, gevoeld of meegemaakt wordt. Voor deze opdracht gaan de leerlingen in groep aan het werk. Per vier bouwen ze een Imaginaire Tentoonstelling op met de zelf bedachte Imaginaire kunstwerken uit de vorige opdracht. Ze doen dit opnieuw zonder extra materiaal voorhanden.een aantal leerlingen beelden de Imaginaire Kunstwerken uit. Ze doen dit zonder attributen of andere hulpmiddelen. Ze stellen zich op als een levende beeldentuin waar de rest van de klas doorheen mag wandelen. Verloop van de opdracht: Ga voor deze opdracht naar een plek waar je leerlingen voldoende bewegingsruimte hebben. Dit kan bv. een vrij klaslokaal zijn, een turnzaal of de speelplaats. Verdeel de leerlingen in groepjes van vier. Vraag hen om samen na te denken over hoe ze hun Imaginaire Kunstwerken zouden kunnen uitbeelden. Laat je leerlingen een stilstaande pose aannemen die een kunstwerk uit het Imaginair Museum imiteert. Daarna komen de kunstwerken langzaam tot leven, beginnen ze meer en meer te bewegen tot ze opnieuw langzaam tot stilstand komen. Wanneer jullie dit een paar keer hebben geoefend, is het tijd om bezoekers te ontvangen in de levende beeldentuin. Verdeel de klas in twee. De ene helft blijft als beeldengroep staan. De andere helft bezoekt de beeldentuin in groepjes van vier. Na het bezoek worden de rollen omgekeerd. Dit was de laatste opdracht uit onze lesmap. Geïnspireerd op jullie bezoek aan S.M.A.K. kan je vanzelfsprekend ook zelf nog andere opdrachten bedenken. We hopen dat je met je klas veel plezier beleeft tijdens het uitvoeren van de opdrachten

27 LENTEPROGRAMMA: Krokusvakantie: 1, 2, 3, Metamorfosie Animatiefilmatelier Waf! tijdens de krokusvakantie. De tentoonstelling Metamorphosis van James Welling, door de ogen van kinderen. 1,2,3 Maart 2017 (woe/do/vr) Paasvakantie: Animatiefilmatelier Waf! 5,6,7 April 2017 (woe/do/vr) 11,12, 13 April 2017 (di/woe/do) Leeftijd: 8 12jaar Inschrijvingen lopen via filmfestival Gent Erfgoeddag: een dag voor het gezin! Zondag 23 April Jouw verjaardagsfeestje in S.M.A.K. Samen met je vrienden en de museumgids ga je als een ware avonturier op pad door het museum. Volbreng uitdagende opdrachten en ontdek de geheimen van de kunstwerken die je op je pad kruist. Als souvenir van je onvergetelijke reis ontvang je een exclusieve groepsfoto bij jouw favoriete kunstwerk! Na de wandeling met gids kan je verder vieren in ons vernieuwde S.M.A.K.-café. Het café kan, als je dat wil, samen met Julie s House voor heerlijke cupcakes zorgen. Voor kinderen van 4 tot 12 jaar! Duur gidsbeurt: 1.5u Prijs per gids: 85 euro. Max. 15 kinderen per gids De gidsbeurt kan je boeken via: boekjebezoek@stad.gent Voor drankjes en/of versnaperingen reserveer je bij het café via: info@smakcafe.be Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor onze nieuwsbrief of kijk op 52