De verschillen in non-verbale expressies van de emoties schaamte, schuld, spijt en gêne. Joris Smeets Universiteit van Tilburg

Transcriptie

1 1 KOPTEKST: De verschillen in non-verbale expressies De verschillen in non-verbale expressies van de emoties schaamte, schuld, spijt en gêne Joris Smeets Universiteit van Tilburg

2 2 Samenvatting Dit onderzoek bestudeerde de verschillen in non-verbale expressies van de emoties schaamte, schuld, spijt en gêne. Twee vragen werden in dit onderzoek gesteld: Worden de non-verbale expressies schaamte, gêne, schuld en spijt herkend? En vervolgens: Hoe worden deze emoties beoordeeld? Om de non-verbale expressies van deze emoties te achterhalen is studie 1 gedaan. Acteurs werd gevraagd om de vier emoties non-verbaal te uiten. Met de data van studie 1 zijn er 12 foto s ontwikkeld met de emoties: 1 neutrale foto, 1 schaamte-foto, 4 gêne-foto s en 6 schuld/spijtfoto s. De emoties schaamte en gêne werden beter herkend dan de emoties schuld en spijt. De personen op de foto werden het meest sympathiek beoordeeld en het meest vergeven, wanneer de persoon verdriet of schaamte leek te ervaren.

3 3 Inleiding Mensen maken fouten. Een manier om een fout op te lossen is door excuses aan te bieden. Het aanbieden van excuses bestaat uit het uiten van een sociale emotie. Enkele sociale emoties zijn spijt, schaamte, schuld en gêne. Deze sociale emoties uiten we niet alleen verbaal, maar ook non-verbaal. Maar hoe uiten we non-verbaal deze emoties? Het aanbieden van excuses werkt effectiever als de sociale emotie wordt herkend. Door de studie naar sociale emoties ontstaat echter de vraag of mensen deze emoties kunnen herkennen? En kunnen mensen de verschillende sociale emoties onderscheiden? In deze studie wordt er gekeken of er verschillen zijn tussen de non-verbale expressies van schaamte, gêne, schuld en spijt en of deze emoties nonverbaal herkend worden. Uit onderzoek van Keltner en Buswell (1996) komt naar voren dat mensen heel slecht zijn in het herkennen van iemand die zich schuldig voelt. Schaamte werd wel beter herkend, maar ook niet erg goed. Er is dus eigenlijk nog geen bewijs dat er een non-verbale uiting bestaat van de emoties schuld en schaamte. Dat de emoties schaamte en schuld niet herkend worden is opvallend, want het verschil in ervaring tussen spijt, schuld, schaamte en gêne bestaat wel. Volgens Zeelenberg et al. (1998) wordt spijt ervaren als de uitkomst van een beslissing ongunstig is. De verkregen uitkomst wordt vergeleken met een betere uitkomst die je had verkregen wanneer je een andere keuze had gemaakt. Spijt is een persoonlijke ervaring, schuld daarentegen is interpersoonlijke ervaring. Baumeister, Stillwell en Heatherton (1994) omschrijven schuld als een onplezierige emotionele staat van een individu geassocieerd met mogelijke bezwaren tegen zijn of haar acties, inactie, omstandigheden of intenties (p. 245). Bij schuld ligt de focus op concreet gedrag, terwijl schaamte wordt gekarakteriseerd door een negatieve focus op je gehele zelf (Fontaine et al., 2006). Schaamte is een affectieve reactie op publieke blootstelling van een bepaalde tekortkoming. Bij gêne is er geen sprake van een bepaalde tekortkoming. Bij de ervaring van gêne hebben individuen het gevoel dat ze weinig controle en persoonlijke verantwoordelijkheid hebben voor de gebeurtenis (Keltner & Buswell, 1997). Gênante situaties bevatten vaak schendingen van sociale conventies, die sociale blootstelling vergroten. De sociale emoties blijken onderling op meer aspecten te verschillen. Keltner en Buswell (1997) vonden dat er verschil is tussen de emoties gêne, schaamte, en schuld in ervaring en vertoning. Onderzoek van Frouws (2006) laat zien dat niet alleen de sociale emoties gêne, schaamte en schuld onderscheidende emoties zijn,

4 4 maar dat ook spijt een onderscheiden emotie is die in dit rijtje van sociale emoties thuis hoort. Hij laat zien dat emotiewoorden kunnen worden geplaatst op een continuüm dat loopt van spijt, via schuld en schaamte, tot gêne. Dit laat zien dat er sprake is van twee clusters, namelijk een spijt-schuld cluster en een schaamte-gêne cluster. Vervolgens is er onderzoek gedaan of de verschillende sociale emoties ook anders worden beoordeeld. Uit onderzoek van Breugelmans (2006) bleek dat mensen geneigd zijn om anderen positiever te evalueren als deze zich schuldig voelen dan wanneer ze zich schamen. Recent onderzoek van Hareli en Eisikovits (2006) laat zien dat als iemand vertelt dat het hem spijt of dat iemand zich schaamt bij het maken van excuses, deze persoon een grotere kans heeft om vergeven worden. Deze onderzoeken gaan echter over verbale uitingen. Wij willen onderzoeken of de non-verbale uitingen van de sociale emoties worden herkend en hoe deze worden beoordeeld. Uit het onderzoek van Hareli en Eisikovits (2006) bleek dus dat het aangeven van een sociale emotie een grotere kans op vergeving geeft. Met dit onderzoek wordt er gekeken of deze expressies onderling verschillend worden beoordeeld en vergeven. Om op deze manier meer te weten te komen over de acceptatie van excuses en welke factoren hierbij een rol spelen. De verwachting is dat er sprake van twee clusters, namelijk een spijt-schuld cluster en een schaamte-gêne cluster. De emoties spijt en schuld zullen naar verwachting onderling niet verschillend herkend worden. Studie 1 Methode Participanten. Er deden 37 studenten van de Fontys hogeschool mee aan het vooronderzoek naar non-verbaal gedrag van excuses. Zesendertig van de participanten waren in opleiding bij de Academie voor Drama, één participant was geen student aan deze opleiding. Er is bij dit vooronderzoek gekozen voor studenten van deze opleiding, doordat deze studenten zich non-verbaal beter kunnen uiten, dan studenten van andere opleidingen. Deelname aan het onderzoek was vrijwillig. Procedure. Er werden van de participanten 5 foto s genomen, 1 neutrale foto en 4 foto s waarbij de participant een bepaalde emotie uitbeeldde. Deze 4 emoties waren schuld, schaamte, spijt en gêne. Eerst werd steeds een neutrale foto genomen, vervolgens werden de emoties in random volgorde gevraagd.

5 5 De participant werd eerst verteld dat het onderzoek over non-verbale expressies gaat, dat er vijf foto s genomen waarbij we deze emoties in beeld willen brengen. Voordat de foto werd gemaakt kreeg de participant te horen: Stel je jezelf eens voor dat jij je ergens schuldig over voelt / spijt van hebt/ voor schaamt / voor geneert. Hoe zou je dit non-verbaal uitbeelden?. Na de vijfde foto werd de participant bedankt voor de deelname aan het onderzoek. De foto s werden niet voor andere doeleinden gebruikt. Resultaten Codering. Bij het coderen van de foto s waren de lichaamsdelen, die van invloed konden zijn bij het aanbieden van excuses, apart gecodeerd. Hierbij was er voor 9 elementen gekozen: blikrichting, hoofdhouding, houding van de schouders, houding van de torso, houding van armen en handen, bedekking van het gezicht, stand van de mond en opening van de ogen (zie Bijlage 1). De neutrale foto was gekozen als uitgangspositie. De foto s waren vergeleken met de neutrale foto om zo de veranderingen in de houding van het lichaam waar te nemen. Twee personen hadden de foto s gecodeerd. De raters hadden 96% van de data hetzelfde ingevoerd. De overgebleven verschillen werden door discussie opgelost. Bij de output van de foto s kwam naar voren dat een aantal verschillende coderingen beter samen gebundeld konden worden tot 1 groep vanwege de kleine aantallen in de verschillende groepen. In Bijlage 2 is te zien op welke manier de elementen zijn gebundeld. Niet alle lichaamsdelen die gecodeerd waren, gaven verschillende resultaten bij de verschillende emoties. De houding van armen en handen, bedekking van het gezicht en opening van de ogen gaven geen effect. De houding van de handen verschilden niet tussen de emoties, de meeste participanten lieten de handen los hangen of hielden de handen aan het lichaam. Ook bij de houding van de armen waren er geen verschillen tussen de emoties, de meeste armen waren voor het lichaam gepositioneerd of hingen langs het lichaam. De ogen werden in bijna alle gevallen niet vergroot of gesloten en het gezicht werd niet bedekt. De overige lichaamsdelen die waren gecodeerd verschilden wel tussen de emoties. Uit de resultaten van de frequentietabellen leken 2 clusters te ontstaan bij de non-verbale expressies van excuses, een spijt-schuld cluster en een schaamte-gêne cluster. Bij de elementen blikrichting, hoofdrichting en de houding torso waren deze clusters zichtbaar. De emotie gêne leek een andere pose te hebben dan de andere

6 6 emoties, schaamte kwam het meer overeen met gêne dan schuld en spijt. Hieronder is weergegeven waar de emoties onderling veschilden. In Tabel 1 is te zien dat bij de emoties schaamte (M = 21) en gêne (M = 19) meer naar beneden werd gekeken dan bij de emoties schuld (M = 14) en spijt (M = 13). Bij de emoties schuld (M = 8) en spijt (M = 7) keken meer participanten naar de zijkant of naar boven bij de emoties schaamte (M = 5) en gêne (M = 5). In Tabel 2 is te zien dat bij de emoties schaamte (M = 19) en gêne (M = 19) meer naar beneden keken dan bij de emoties schuld (M = 11) en spijt (M = 10). Bij de emoties schuld (M = 13) en spijt (M = 12) keken meer participanten naar de zijkant of naar boven dan bij de emoties schaamte (M = 8) en spijt (M = 8). In Tabel 3 is te zien dat bij de emotie gêne (M = 7) meer participanten een glimlach vertoonden dan bij de emoties schaamte (M = 4), schuld (M = 1) en spijt (M = 1). Bij de emoties gêne vertoonden minder participanten spanning bij de mond dan bij de emoties schaamte (M = 9), schuld (M = 10) en spijt (M = 10). In Tabel 4 is te zien dat bij de emoties schaamte (M = 12) en gêne (M = 12) meer participanten hun torso afwendden dan bij de emoties schuld (M = 5) en spijt (M = 4). In Tabel 5 is te zien dat bij de emotie gêne (M = 11) de participanten de schouders vaker omhoog haalden dan bij de emoties schaamte (M = 6), schuld (M = 2) en spijt (M = 4). Discussie Het verschil tussen de non-verbale expressies van de emoties is te vinden in de hoofdhouding, de blikrichting, de stand van de mond, de houding van de torso en de houding van de schouders. Uit de resultaten leek er sprake te zijn van twee clusters, namelijk een spijt-schuld cluster en een schaamte-gêne cluster. Daarnaast was te zien dat schaamte en gêne ook verschillend werden uitgebeeld. Tussen de emoties schuld en spijt was echter geen verschil waar te nemen. De emoties schuld en spijt hadden minder opvallende resultaten dan de emoties schaamte en gêne. Een mogelijkheid dat het gezicht niet werd bedekt is doordat het gezicht een belangrijk aspect van de foto was. Hierdoor konden de participanten denken dat het niet de bedoeling zou zijn om het gezicht te bedekken, of dit ook de reden was geweest om het gezicht niet te bedekken is onbekend. Methode 2

7 7 Participanten Er deden 80 studenten (40 mannen en 40 vrouwen) van de Universiteit van Tilburg mee aan het tweede experiment naar non-verbaal gedrag van excuses. De studenten waren tussen de 18 en 32 jaar oud. De respondenten werden willekeurig toegewezen aan één van de 8 condities. Procedure Dit experiment bestond uit de beoordeling van 12 foto s van dezelfde persoon. Op iedere foto nam de persoon op de foto een andere pose aan. Deze poses waren samengesteld aan de hand van Studie 1. Er was gekeken welke houdingen typisch waren voor de non-verbale expressies van de emoties. Op deze manier onstond er een pose voor schaamte, vier poses voor gêne en zes poses voor de spijt-schuld cluster. Bij de vier poses voor gêne was er gekeken wat de invloed van de schouders en de mond was op herkenbaarheid van gêne. Bij de zes poses voor schuld-spijt werd gekeken welke hoofd- en blikrichting de herkenbaarheid van de emoties spijt en schuld vergrootte. Er waren van 4 personen (2 mannen en 2 vrouwen) foto s genomen. Om een volgorde-effect te voorkomen zijn er twee versies per persoon ontwikkeld, deze versies begonnen allebei met een neutrale foto, en hadden vervolgens een tegenovergestelde volgorde (2 t/m 13 vs. 13 t/m 2). De participanten werden gevraagd om alle 12 foto s om de beurt te beoordelen en hierbij niet terug te kijken naar vorige foto s (zie Bijlage 4). Per foto kregen de participanten steeds dezelfde vragenlijst voorgelegd. Bij deze vragenlijst werd de participanten gevraagd aan te geven voor welke van de volgende emoties de uiting op de foto het meest typisch is. Hierbij werd een keuze gemaakt tussen: schaamte, verdriet, spijt, angst, schuld en gêne (schaal frequentie gekozen emotie). Angst en verdriet waren aan de keuzemogelijkheden toegevoegd om op deze manier beter te kunnen zien of de 4 emoties duidelijk werden herkend. Verdriet en angst zijn emoties die verwant zijn met de andere vier emoties. Vervolgens werd er gevraagd hoe de participanten de persoon op de foto zou beoordelen. Hoe sympathiek / onbetrouwbaar / eerlijk / geloofwaardig vind je de persoon op deze foto? (schaal beoordeling persoon). Antwoorden konden gegeven worden op een rating-scale van 1 (helemaal niet) tot 7 (heel erg). En Hoe waarschijnlijk is het dat je deze persoon vergeeft / straft / helpt (schaal vergeving persoon). Antwoorden konden gegeven worden op een rating-scale van 1 (heel erg

8 8 onwaarschijnlijk) tot 7 (heel erg waarschijnlijk). En bij het laatste onderdeel werden alle 6 emoties beoordeeld in welke mate de persoon op de foto die emotie zou ervaren (schaal mate ervaring emotie). Ook bij dit onderdeel konden de antwoorden gegeven worden op een rating-scale van 1 (helemaal niet) tot 7 (heel erg). Resultaten De resultaten worden hieronder per foto doorgenomen. Per foto is er te zien welke emoties het meest werden herkend, deze resultaten zijn terug te vinden in Tabel 8. In Tabel 9 is te zien hoe de gemiddeldes van elkaar verschillen bij de schaal mate ervaring emotie. Daarnaast laten we hieronder nog zien welke emoties het meest en het minst sympathiek beoordeeld werden (zie Tabel 12) en welke emoties het meest en het minst werden vergeven (zie Tabel 13). De target van Foto 1 is neutraal. Deze foto werd het meest frequent herkend als de emoties gêne (N = 19) en verdriet (N = 18). Bij de mate ervaring emotie werden de emoties schaamte, spijt, schuld en gêne het meest herkend. De target van Foto 2 is schuld/spijt. Deze foto werd het meest frequent herkend als de emotie schaamte (N = 36). Bij de mate ervaring emotie werd de emotie schaamte het meest herkend. Deze foto werd het meest vergeven. De target van Foto 3 is schuld/spijt. Deze foto werd het meest frequent herkend als de emoties angst (N = 28). Bij de mate ervaring emotie werden de emoties schaamte, spijt, angst, schuld en gêne het meest herkend. Deze foto werd het minst vergeven. De target van Foto 4 is gêne. Deze foto werd het meest frequent herkend als de emotie verdriet (N = 41). Bij de mate ervaring emotie werden de emotie verdriet het meest herkend. Deze foto werd het meest sympathiek beoordeeld. De target van Foto 5 is schuld/spijt. Deze foto werd het meest frequent herkend als de emoties spijt (N = 15), verdriet (N = 14), schaamte (N = 14) en schuld (N = 14). Bij de mate ervaring emotie werd de emotie schuld het meest herkend. Deze foto werd het minst sympathiek beoordeeld. Deze foto werd het minst vergeven. De target van Foto 6 is schaamte. Deze foto werd het meest frequent herkend als de emotie verdriet (N = 36). Bij de mate ervaring emotie werden de emoties schaamte en verdriet het meest herkend. Deze foto werd het meest sympathiek beoordeeld. Deze foto werd het meest vergeven.

9 9 De target van Foto 7 is gêne. Deze foto werd het meest frequent herkend als de emotie gêne (N = 22). Bij de mate ervaring emotie werden de emoties schaamte en gêne het meest herkend. Deze foto werd het minst sympathiek beoordeeld. De target van Foto 8 is schuld/spijt. Deze foto werd het meest frequent herkend als de emotie schaamte (N = 19). Bij de mate ervaring emotie werd de emotie schaamte het meest herkend. Deze foto werd het minst sympathiek beoordeeld. Deze foto werd het minst vergeven. De target van Foto 9 is schuld/spijt. Deze foto werd het meest frequent herkend als de emotie verdriet (N = 36). Bij de mate ervaring emotie werd de emoties spijt en schuld het meest herkend. De target van Foto 10 is gêne. Deze foto werd het meest frequent herkend als de emotie gêne (N = 29). Bij de mate ervaring emotie werd de emotie gêne het meest herkend. Deze foto werd het minst sympathiek beoordeeld. Deze foto werd het minst vergeven. De target van Foto 11 is schuld/spijt. Deze foto werd het meest frequent herkend als de emotie spijt (N = 20). Bij de mate ervaring emotie werden de emoties schaamte, spijt, schuld en gêne het meest herkend. De target van Foto 12 is gêne. Deze foto werd het meest frequent herkend als de emotie schaamte (N = 24). Bij de mate ervaring emotie werd de emotie schaamte het meest herkend. Deze foto werd het meest vergeven. Beoordeling persoon. Uit de regressie-analyse kwam naar voren dat de sociale emoties een goede voorspeller waren voor de score op sympathie. In Tabel 14 is te zien dat de emotie verdriet de score op sympathie het beste kon voorspellen. Hoe meer verdriet werd herkend hoe hoger de score op sympathie gemiddeld was. De emoties schaamte en spijt konden bij 3 foto s de score op sympathie voorspellen. Hoe meer schaamte of spijt werd herkend hoe hoger de score op sympathie gemiddeld was. Vergeving persoon. Uit de regressie-analyse kwam naar voren dat de sociale emoties een goede voorspeller waren voor de score op vergeving. In Tabel 15 is te zien dat de emotie verdriet de score op sympathie het beste kon voorspellen. Hoe meer verdriet werd herkend hoe hoger de score op vergeving gemiddeld was. De emotie schaamte kon bij 5 foto s de score op vergeving voorspellen. Hoe meer schaamte werd herkend hoe hoger de score op vergeving gemiddeld was. De emotie

10 10 schuld kon bij 3 foto s de score op vergeving voorspellen. Hoe meer schuld werd herkend hoe lager de score op vergeving gemiddeld was. Discussie De uitgebeelde emoties werden in het experiment niet altijd herkend. De emotie gêne werd bij 2 van de 4 foto s juist herkend. De emotie schaamte werd niet herkend bij het kiezen van de juiste emotie, maar kwam wel als gekozen emotie naar voren bij mate ervaren emotie. De emoties schuld en spijt werden niet goed herkend. Bij frequentie gekozen emotie werd de emotie spijt twee keer juist herkend, de emotie schuld geen enkele keer. Bij mate ervaring emotie werd de emotie schuld één keer juist herkend en de cluster schuld-spijt één keer juist herkend. De foto die schaamte uitbeeldde en één van de vier gêne-foto s werden als meest sympathiek beoordeeld. De gêne-foto werd echter herkend als de emotie verdriet en de schaamte-foto werd voornamelijk herkend als de emotie verdriet, maar ook als de emotie schaamte. De twee gêne-foto s met een glimlach (deze foto s werden goed herkend) werden het minst sympathiek beoordeeld, samen met 2 schuld/spijt-foto s. De schuld/spijt foto s werden herkend als de emoties schaamte en schuld/spijt. De foto s die het meest werden vergeven, werden vooral herkend als de emotie schaamte. De emoties verdriet en schaamte bleken de score op vergeving dan ook beste te voorspellen.wanneer een van deze twee emoties meer werd herkend werd de persoon op de foto meer vergeven. De emotie schuld bleek de score op vergeving goed te voorspellen, alleen wanneer er meer schuld werd herkend werd de persoon op de foto minder vergeven. Algemene Discussie Met dit onderzoek is er geprobeerd om een aantal vragen te beantwoorden. Allereerst was er bij het vooronderzoek gekeken of de emoties schaamte, schuld, spijt en gêne verschillende non-verbale expressies hadden. Uit de resultaten van dit vooronderzoek werd nogmaals duidelijk dat de emoties dichtbij elkaar liggen. Er werden wel verschillen gevonden tussen de emoties schaamte, gêne en de cluster schuld-spijt. Personen die de emoties gêne of schaamte ervoeren bleken zich kleiner te maken dan de personen die schuld of spijt ervoeren. Er leek sprake te zijn van een avoidance-approach benadering. De personen die schaamte of gêne ervoeren richtte hun lichaam weg van de situatie, terwijl de personen die schuld of spijt ervoeren hun lichaam minder vaak wegdraaiden en het hoofd minder naar beneden keerden.

11 11 Daarnaast was te zien dat bij de emoties schuld, spijt en schaamte vaker spanning te zien was dan bij de emotie gêne. Het herkennen van de emoties bleek niet gemakkelijk te zijn, vooral de emoties schuld en spijt werden moeilijk herkend. Gêne werd wel goed herkend als de persoon een glimlach vertoonde. Als de schouders omhoog werden gericht werd gêne nog beter herkend dan met de schouders in een neutrale houding. De emotie schaamte werd het beste herkend als de hoofd- en blikrichting zijbeneden waren gericht. De invloed van de schouders, mond en torso geven verschillende resultaten en zijn dus nog onduidelijk. De verschillen in non-verbale impressies van de emoties schuld en spijt zijn in dit onderzoek niet gevonden. Uit de resultaten van het onderzoek lijkt het dat erop geen verschil is tussen de non-verbale expressie van schuld en spijt. Schuld en spijt werden wel herkend bij 2 foto s. Bij één van de foto s kijkt de persoon op de foto recht in de camera, bij de tweede foto heeft de persoon het gezicht opzij gericht en de ogen naar beneden. De lippen waren bij deze foto s gespannen. Het lijkt erop dat de er niet een bepaalde pose is voor deze emotie, maar dat de combinatie van lichaamshoudingen bepalend is voor de emotie. Duidelijk is dat kleine veranderingen in de lichaamshouding een hele andere emotie kan uitbeelden. De personen die zich leken te schamen of verdrietig overkwamen werden het meest sympathiek beoordeeld en het meest vergeven. Het leek erop dat personen die tegengestelde signalen afgaven minder sympathiek werden beoordeeld. De foto s waarbij de persoon een glimlach toonde, werd bijvoorbeeld onsympathiek beoordeeld. Wellicht komt dit doordat de glimlach positief overkomt terwijl de lichaamshouding een negatieve houding inneemt. Wel sympathiek werden de poses beoordeeld waarbij de hoofd- en blikrichting dezelfde richting op keken en geen glimlach werd getoond. De personen bij deze poses werden ook het meest vergeven. Deze hypothese zal in toekomstig onderzoek nog uitgezocht kunnen worden. Een moeilijk punt uit dit onderzoek was dat de personen die gevraagd waren om bepaalde emoties te tonen, deze emotie niet daadwerkelijk ervoeren. Het is daardoor mogelijk dat de daadwerkelijke poses van schuld, schaamte, spijt en gêne er in de werkelijkheid anders uit zien en de werkelijke emoties misschien wel beter herkend worden. Hier zal nog rekening mee gehouden moeten worden als er meer onderzoek naar de non-verbale aspecten van excuses gedaan wordt. Het blijft echter

12 12 lastig om onderzoek te doen in dit gebeid, doordat personen blijkbaar nog vaak andere interpretaties hebben bij non-verbale uitingen. In toekomstig onderzoek kan nog verder onderzoek gedaan worden naar de interpretatie van de foto s. Bestaat er bijvoorbeeld echt een pose waar schuld / spijt in wordt herkend. Wij hebben twee foto s gevonden waarin deze emoties het meest worden herkend. Maar de foto s zijn toch behoorlijk verschillend van elkaar. Uit verder onderzoek zal moeten blijken of deze pose ook echt de pose voor deze emoties zijn. En welk van deze twee foto s zal dan het best gebruikt kunnen worden? Of bestaan er meerdere poses voor een bepaalde emotie?

13 13 Referenties Baumeister, R. F., Stillwell, A. M., & Heatherton, T. F. (1994). Guilt: An interpersonal approach. Psychological Bulletin, 115, Breugelmans, S. M., & Welten, S. C. M. (2006). When it is better to feel guilty than ashamed. Unpublished manuscript, Tilburg University, The Netherlands. Fontaine, J. R. J., Luyten, P., De Boeck, P., Corveleyn, J., Fernandez, M., & Herrera, D. et al. (2006). Untying the gordion knot of guilt and shame. The structure of guilt and shame reactions based on situation and person variation in belgium, hungary and peru. Journal of Cross-Cultural Psychology, 37, Frouws, B. (2006). De Structuur van Sociale Emoties: Spijt, Schuld, Schaamte en Gêne. Unpublished manuscript, Tilburg University, The Netherlands. Hareli, S., & Eisikovits, Z. (2006). The role of communicating social emotions accompanying apologies in forgiveness. Motivation and Emotion: 30, Keltner, D., & Buswell, B. (1996). Evidence for the distinctness of embarrassment, shame, and guilt: A study of recalled antecedents and facial expressions of emotion. Cognition and Emotion, 10, Keltner, D., & Buswell, B. N. (1997). Embarrassment: Its distinct form and appeasement functions. Psychological Bulletin, 122, Zeelenberg, M., van Dijk, W. W., Manstead, A. S. R., & van der Pligt, J. (1998). The experience of regret and disappointment. Cognition and Emotion, 12,

14 14 Tabel 1 Frequentie blikrichting van de participanten bij de non-verbale expressie van de verschillende emoties. Emotie Neutraal Schaamte Schuld Gêne Spijt Aankijken Zij / boven Beneden Tabel 2 Frequentie hoofdrichting van de participanten bij de non-verbale expressie van de verschillende emoties. Emotie Neutraal Schaamte Schuld Gêne Spijt Aankijken Zij / boven Beneden

15 15 Tabel 3 Frequentie stand van de mond van de participanten bij de non-verbale expressie van de verschillende emoties. Emotie Neutraal Schaamte Schuld Gêne Spijt Neutraal Glimlach Spanning Tabel 4 Frequentie houding torso van de participanten bij de non-verbale expressie van de verschillende emoties. Emotie Neutraal Schaamte Schuld Gêne Spijt Recht Afgewend Tabel 5 Frequentie houding schouders van de participanten bij de non-verbale expressie van de verschillende emoties. Emotie Neutraal Schaamte Schuld Gêne Spijt Recht Omhoog

16 16 Univariate ANOVA: herhaalde metingen: mate van emotie bij 12 foto s op een rating-scale van 7 Tabel 6 De ervaren emotie en de ervaren emotie maal conditie per foto: vrijheidsgraden, F- waarde en partiële η² Source df F Partial η² Emotie Foto 1 5 6,15**,076 Emotie* Conditie 15 2,33**,085 Emotie Foto ,05**,270 Emotie* Conditie 15 1,13,043 Emotie Foto 3 5 4,70**,058 Emotie* Conditie 15 1,24,047 Emotie Foto ,98**,191 Emotie* Conditie 15 1,62,060 Emotie Foto 5 5 6,60**,080 Emotie* Conditie 15 1,98*,072 Emotie Foto ,20**,202 Emotie* Conditie 15 3,24**,113 Emotie Foto 7 5 9,12**,107 Emotie* Conditie 15 3,18**,112 Emotie Foto ,65**,197 Emotie* Conditie 15,84,032 Emotie Foto 9 5 7,13**,088 Emotie* Conditie 15 1,47,056 Emotie Foto ,44**,189 Emotie* Conditie 15,72,028 Emotie Foto ,24**,158 Emotie* Conditie 15,98,037 Emotie Foto ,04**,183 Emotie* Conditie 15 1,54,057 Error (emotie) 380 * het gemiddelde verschil is significant op een,05 niveau. ** het gemiddelde verschil is significant op een,01 niveau.

17 17 Tabel 7 De ervaren emotie tussen de condities per foto: vrijheidsgraden, F-waarde en partiële η² Source df F Partial Eta Squared Conditie foto 1 3 8,55**,26 Conditie foto 2 3,55,02 Conditie foto 3 3 1,78,07 Conditie foto 4 3 2,70,10 Conditie foto 5 3 4,05*,14 Conditie foto 6 3 1,49,06 Conditie foto 7 3 8,31**,25 Conditie foto 8 3 1,09,04 Conditie foto 9 3 1,71,07 Conditie foto ,09*,14 Conditie foto ,46*,12 Conditie foto ,23,05 Error (conditie) 75 * het gemiddelde verschil is significant op een,05 niveau. ** het gemiddelde verschil is significant op een,01 niveau.

18 18 Tabel 8 De target van de foto vergeleken met de meest herkende emoties per foto bij frequentie gekozen emoties en mate ervaren emoties Target Frequentie emotie Mate ervaren emotie Foto Keuze meest Keuze Meest Foto 1 Neutraal Gêne Schaamte Spijt Schuld Gêne Foto 2 Schuld/Spijt Schaamte Schaamte Foto 3 Schuld/Spijt Angst Allen behalve verdriet Foto 4 Gêne Verdriet Verdriet Foto 5 Schuld/Spijt Spijt Schuld Foto 6 Schaamte Verdriet Schaamte Verdriet Foto 7 Gêne Gêne Schaamte Gêne Foto 8 Schuld/Spijt Schaamte Schaamte Foto 9 Schuld/Spijt Verdriet Spijt Schuld Foto 10 Gêne Gêne Gêne Foto 11 Schuld/Spijt Spijt Schaamte Spijt Schuld Gêne Foto 12 Gêne Schaamte Schaamte

19 19 Tabel 9 Emoties per foto gedifferentieerd naar target van de foto: gemiddelden en significante verschillen (standaarddeviatie) Foto Target Schaamte verdriet spijt angst schuld gêne Foto1 3,80a 3,05b 3,75a 3,20 b 3,71 a 3,80 a Neutraal (0,16) (0,15) (0,15) (0,18) (0,16) (0,17) Foto 2 5,36 a 4,10 b 4,49 c 3,33 d 4,44 bc 4,66 c Schuld/spijt (0,14) (0,17) (0,17) (0,18) (0,17) (0,16) Foto 3 3,54 a 2,98 b 3,63 a 3,80 a 3,65 a 3,88 a Schuld/spijt (0,17) (0,18) (0,17) (0,20) (0,17) (0,19) Foto 4 4,38 ce 5,05 a 4,41 c 3,36 b 4,06 de 3,98 d Gêne (0,15) (0,17) (0,15) (0,16) (0,17) (0,15) Foto 5 3,91 bd 3,46 ac 3,81 bd 3,15 a 4,19 b 3,76 cd Schuld/spijt (0,16) (0,18) (0,16) (0,19) (0,18) (0,17) Foto 6 4,60 a 4,81 a 4,45 ad 3,24 b 4,06 c 4,15 cd Schaamte (0,14) (0,17) (0,17) (0,17) (0,18) (0,15) Foto 7 3,84 b 3,34 c 3, 59 bc 2,75 a 3,55 bc 3,91 b Gêne (0,18) (0,18) (0,15) (0,17) (0,18) (0,17) Foto 8 4,20 a 2,61 b 3,71 c 3,05 d 3,89 ac 3,95 ac Schuld/spijt (0,18) (0,15) (0,18) (0,19) (0,17) (0,16) Foto 9 3,47 ac 3,84 bc 4,15 b 3,65 c 4,10 b 3,21 a Schuld/spijt (0,17) (0,18) (0,17) (0,19) (0,19) (0,17) Foto 10 3,79 bc 2,57 a 3,22 d 2,47 a 3,46 cd 4,05 b Gêne (0,19) (0,18) (0,19) (0,15) (0,18) (0,22) Foto 11 4,49 c 3,66 a 4,40 c 3,08 b 4,41 c 4,23 c Schuld/spijt (0,17) (0,18) (0,17) (0,17) (0,17) (0,17) Foto 12 4,86 c 4,28 bd 4,61 bd 3,33 a 4,29 b 4,44 bd Gêne (0,15) (0,18) (0,15) (0,17) (0,16) (0,16) Noot. De gemiddelden per rij zijn significant verschillend wanneer de letter achter het gemiddelde verschilt.

20 20 Tabel 10 Univariate ANOVA: herhaalde metingen: mate van sympathie en vergeving bij 12 foto s op een rating-scale van 7 De mate van sympathie en vergeving en de mate van sympathie en vergeving maal conditie: vrijheidsgraden, F-waarde en partiële η² Source df F Partial Eta Squared Sympathie Sphericity Assumed 11 8,88**,11 Vergeving Sphericity Assumed 11 14,95**,17 Sympathie* Sphericity Assumed Conditie 33 2,51**,09 Vergeving* Sphericity Assumed Conditie 33 2,54**,09 Error Sphericity Assumed 825 * het gemiddelde verschil is significant op een,05 niveau. ** het gemiddelde verschil is significant op een,01 niveau. Tabel 11 De mate van sympathie en vergeving tussen de condities: vrijheidsgraden, F-waarde en partiële η² Source df F Partial Eta Squared Conditie Sphericity Assumed 3 2,02,08 Conditie Sphericity Assumed 3,86,03 Error (conditie) Sphericity Assumed 75 * het gemiddelde verschil is significant op een,05 niveau. ** het gemiddelde verschil is significant op een,01 niveau. Tabel 12 De mate van sympathie per foto: gemiddelden, significante verschillen en standaarddeviaties Sympathie Foto 1 Foto 2 Foto 3 Foto 4 Foto 5 Foto 6 Gemiddelde 4,34 ad 4,30 ad 3,97 be 4,60 c 3,91 b 4,59 c Std. Error,10,11,12,11,12,11 Sympathie Foto 7 Foto 8 Foto 9 Foto 10 Foto 11 Foto 12 Gemiddelde Std. Error 3,91 b,12 3,90 b,10 4,24 de,11 3,85 b,13 4,30 ad,12 4,49 ac,11 Noot. De gemiddelden zijn significant verschillend wanneer de letter achter het gemiddelde verschilt.

21 21 Tabel 13 De mate van vergeving per foto: gemiddelden, significante verschillen en standaarddeviaties Vergeving Foto 1 Foto 2 Foto 3 Foto 4 Foto 5 Foto 6 Gemiddelde 4,82 ad 5,11 b 4,26 c 5,04 bd 4,24 c 5,12 b Std. Error,11,11,13,11,13,11 Vergeving Foto 7 Foto 8 Foto 9 Foto 10 Foto 11 Foto 12 Gemiddelde Std. Error 4,43 ce,16 4,34 c,12 4,64 ae,12 4,18 c,14 4,74 ae,12 5,08 b,11 Noot. De gemiddelden zijn significant verschillend wanneer de letter achter het gemiddelde verschilt. Tabel 14 Regressie-analyse bij de mate van sympathie per foto: significante emotie, p-waarde en bèta Foto Emotie P β Foto 1 Schaamte Spijt 0,05 * 0,02 * 0,18 0,24 Foto 2 schaamte 0,04 * 0,23 Foto 3 verdriet 0,01 * 0,22 Foto 4 Foto 5 verdriet 0,00 ** 0,28 Foto 6 verdriet 0,00 ** 0,34 Foto 7 Verdriet Spijt schuld 0,00 ** 0,00 ** 0,03 * 0,25 0,29-0,16 Foto 8 verdriet 0,03 0,19 Foto 9 Foto 10 schaamte 0,01 ** 0,29 Foto 11 Verdriet Spijt Angst gêne 0,04 * 0,00 ** 0,04 * 0,00 ** 0,15 0,30-0,16 0,24 Foto 12 Verdriet 0,01 ** 0,21 * het gemiddelde verschil is significant op een,05 niveau. ** het gemiddelde verschil is significant op een,01 niveau.

22 22 Tabel 15 Regressie-analyse bij de mate van vergeving per foto: significante emotie, p-waarde en bèta Foto Emotie P β Foto 1 Schaamte spijt 0,02* 0,00 ** 0,19 0,34 Foto 2 schaamte 0,01 ** 0,28 Foto 3 verdriet 0,02 * 0,22 Foto 4 verdriet 0,01 ** 0,19 Foto 5 verdriet 0,01 ** 0,23 Foto 6 verdriet 0,00 ** 0,34 Foto 7 Schaamte Verdriet schuld 0,05 * 0,00** 0,01 * 0,22 0,38-0,24 Foto 8 schaamte 0,01 ** 0,27 Foto 9 Foto 10 Foto 11 Schaamte Verdriet schuld Spijt Schuld 0,01 * 0,04 * 0,02 * 0,00 ** 0,02 * 0,25 0,21-0,19 0,30-0,24 0,24 gêne 0,01 ** Foto 12 verdriet 0,00 ** 0,23 * het gemiddelde verschil is significant op een,05 niveau. ** het gemiddelde verschil is significant op een,01 niveau.

23 23 Bijlage 1 Code boek foto s schaamte en schuld 1. Proefpersoonnummer 2. fotonummer 3. geslacht Elementen codering 4. emotie 1: neutraal 2: schaamte 3: schuld 4: gêne 5: spijt 5. blikrichting 1: aankijken 2: zij 3: boven 4: beneden 5: zijbeneden 6: zijboven * bij de blikrichting gaat het erom waar de ogen heen kijken t.o.v. het lichaam Zijblik wordt gecodeerd bij een geheel horizontale blik. Blik naar boven of beneden is recht omhoog of recht omlaag. Zijbeneden en zijboven zijn schuine blikken. 6. hoofdhouding 1: recht 2: zij 3: boven 4: beneden 5: zijbeneden 6: zijboven 7: kantelen * Bij de hoofdhouding gaat het om de stand van het hoofd t.o.v. het lichaam Zijhouding wordt gecodeerd bij een geheel horizontale houding. Houding naar boven of beneden is recht omhoog of recht omlaag. Zijbeneden en zijboven zijn schuine hoofdhoudingen. 7. schouders 1: recht 2: omhoog 3: omlaag * De codering van de schouders wordt bepaald door de houding van de schouders te vergelijken met de houding van de schouders op de neutrale foto.

24 24 8. torso 1: recht 2: afgewend 9. handen 1: los 2: handen aan elkaar 3: handen aan lichaam 4: handen aan hoofd 5: hand hoofd + hand lichaam 6: hand hoofd +hand los * Hand hoofd + hand lichaam betekent 1 hand aan hoofd en 1 hand aan het lichaam. 10. armen 1: langs het lichaam 2: naar buiten gericht (ruimte) 3: voor het lichaam 4: achter het lichaam 11. bedekken gezicht: 1: niet 2: totaal 3: ogen 4: mond 5: mond + neus * Een hand aan de kin is geen bedekking van het gezicht 12 mond 1: neutraal 2: glimlach 3: tuiten (lippen naar buiten) 4: op elkaar geperst / spanning 5: bijten 13 ogen 1: normaal 2: groot 3: dicht

25 25 Bijlage 2 Code boek foto s schaamte en schuld 2 1. Proefpersoonnummer 2. fotonummer 3. geslacht Elementen codering 4. emotie 1: neutraal 2: schaamte 3: schuld 4: gêne 5: spijt 5. blikrichting 1: aankijken 2: zij / boven 3: beneden * Zij / boven bestaat uit zij, boven en zij boven Beneden bestaat uit zij beneden en beneden 6. hoofdhouding 1: recht 2: zij / boven 3: beneden * kantelen is opgenomen bij de groep zij / boven 7. schouders 1: recht 2: omhoog * omlaag is opgenomen bij de groep recht 8. torso 1: recht 2: afgewend 9. handen 1: los 2: handen aan lichaam 3: handen aan hoofd * handen aan elkaar is opgenomen bij handen aan lichaam. Handen aan hoofd bestaat uit 1 of 2 handen aan hoofd. 10. armen 1: langs het lichaam 2: naar buiten gericht (ruimte) 3: voor het lichaam 4: achter het lichaam

26 bedekken gezicht: 1: niet 2: wel 12 mond 1: neutraal 2: glimlach 3: spanning * Spanning bestaat uit tuiten, bijten en op elkaar geperst 13 ogen 1: normaal 2: groot 3: dicht

27 27 Bijlage 3 Neutraal De gekozen poses voor experiment 2 Foto 1-13 Foto schaamte: Blik zijbeneden Hoofd zijbeneden (1) Torso afgewend Schouders neutraal Mond spanning Foto 6 20 Foto gêne: Blik zijbeneden Hoofd zijbeneden (4) Torso afgewend Schouders omhoog / neutraal Mond glimlach / neutraal Schouders omhoog Mond glimlach Foto Schouders neutraal Mond glimlach Foto 7 19 Schouders omhoog Mond neutraal Foto Schouders neutraal Mond neutraal Foto 4-22 Foto schuld/spijt: Blik aankijken / zij / zijbeneden Hoofd aankijken / zij / zijbeneden (9) Torso neutraal Schouders neutraal Mond spanning Blikrichting aankijken - Hoofdrichting aankijken Foto 9 17 Blikrichting zijbeneden Hoofdrichting aankijken Foto Blikrichting aankijken - Hoofdrichting zij Foto 3 23 Blikrichting zijbeneden - Hoofdrichting zij Foto 5 21 Blikrichting aankijken - Hoofdrichting zijbeneden Foto 8 18 Blikrichting zijbeneden - Hoofdrichting zijbeneden Foto 2-24

28 28 Bijlage 4 Doel van het onderzoek In dit onderzoek kijken we naar de expressies van emoties. Het doel van het onderzoek is om te kijken in hoeverre expressies typisch zijn voor emoties. We hebben daarom 12 foto s geselecteerd en vragen jou deze te beoordelen. Er zijn geen goede of foute antwoorden. Het gaat om jouw indruk. Instructies In het mapje dat je zojuist gekregen hebt, zitten 12 foto s van dezelfde persoon. Het is de bedoeling dat je de foto s 1 voor 1 doorneemt en na het bekijken van iedere foto de daarbij behorende vragen beantwoordt. Per foto zijn de vragen hetzelfde. Begin bij foto 1 en beoordeel de foto s totdat de twaalfde foto beoordeeld is. Voor het gemak heeft iedere foto een code bestaande uit 1 letter en 2 cijfers. Neem deze code steeds over op de vragenlijst. We willen je hierbij vragen NIET terug te kijken naar vorige foto s omdat dit de resultaten kan beïnvloeden. Vooraf willen we je vragen: Wat is je leeftijd? Wat is je geslacht? M / V Alvast bedankt voor je medewerking!

29 29 Vul hier de code in die in de rechterbovenhoek van de foto staat: Voor welke van de volgende emoties is de uiting op de foto het meest typisch? Omcirkel het antwoord van jouw keuze. schaamte verdriet spijt angst schuld gêne Stel dat er iets mis is gegaan en iemand laat deze expressie zien. Beoordeling van de persoon op deze foto. Hoe sympathiek vind je de persoon Helemaal niet op deze foto? Hoe onbetrouwbaar vind je de persoon op deze foto? Hoe eerlijk vind je de persoon op deze foto? Hoe geloofwaardig vind je de persoon op deze foto? Heel erg Hoe waarschijnlijk is het dat je deze persoon... Heel erg onwaarschijnlijk Heel erg waarschijnlijk vergeeft. straft. zal helpen In welke mate denk je dat de persoon op de foto de volgende emoties ervaart? Helemaal niet Heel erg Schaamte Verdriet Spijt Angst Schuld Gêne

30 30