Impasse. R.de Rooi ~olitieke analyse van een

Transcriptie

1 Tengeleide Er is met de Partij van de Arbeid het één en ander aan de hand. De positie van de partij in het Nederlandse politieke leven is moeilijk. Dat is uit de verkiezingsuitslagen van dit jaar in alle duidelijkheid gebleken. Maar niet alleen naar buiten, electoraal gezien, zijn er problemen. Ook intern valt enig gerommel waar te nemen. Allerwegen is bezinning gaande, werpt men zich in discussies, wordt vorm gegeven aan gedachten over politieke lijn, de organisatie en de presentatie van de partij. Op zich zelf zijn deze discussies verheugend. Er blijkt een verblijdende mate van participatie uit, zowel binnen als buiten de partij. De politieke belangstelling in Nederland is zeker niet ideaal, maar zij blijkt de laatste tijd veel groter te zijn dan veelal werd aangenomen. En er zijn onmiskenbare tekenen dat zij ook toeneemt. Even onmiskenbaar is, dat het Nederlandse individualisme bij alle denk- en praatwerk sterk op de voorgrond blijft staan. Ieder heeft zo zijn ideeën. De discussie is ook nog niet duidelijk gericht. En men mist vaak realiteitszin in de meningen die naar voren worden gebracht. De redactie van Socialisme en Democratie vond het tot haar taak behoren de politieke discussie niet langs dit tijdschrift te laten heengaan, maar integendeel haar mee te voeren, haar van achtergronden te voorzien, zo mogelijk haar nog zinvoller te maken. In juni van dit jaar werd daarom besloten in de herfst met een extra nummer uit te komen, gewijd aan de toestand rond en deels ook binnen de PvdA en enkele daarmee verbonden aspecten. Dit nummer ligt thans voor u. Het maakt zijn oorspronkelijk gekozen titel 'Waarheen PvdA?' niet geheel waar. Althans niet in die zin dat het op deze vraag een direct antwoord geeft. Eerder wil het de basis verschaffen waarop een antwoord mogelijk wordt. Een basis in de vorm van achtergrondartikelen, maar ook door beschouwingen, die meer op de gang van zaken in de partij zelf zijn gericht. Ook deze laatste soort artikelen biedt niet in de eerste 641

2 plaats rechtstreekse oplossingen in de praktische zin van het woord. Maar ze zijn toch over het algemeen zeer concreet en ze geven onmiskenbaar handvatten voor organisatorische en politieke ver betering en. Nadat de verwezenlijking van dit nummer al een eindweeg!i was gevorderd, werd bekend dat medio november een buitenge woon congres van de partij zou worden gehouden. Daaruit blijkt,' dat dit nummer van S & D niet is samengesteld met het oog W het aanstaande congres. Er is echter wel sprake van een gelukkige samenloop van omstandigheden. De redactie vertrouwt er ook op, dat de hiervolgende beschouwingen het komende congres op vruchtbare wijze kunnen beïnvloeden. Intussen kon door de feitelijkheid van het congres het strikt programmatische deel van dit 'Waarheen PvdA?' beperkt blijven. Beter dan incidentele ideeën zal het nieuwe basisprogram van dj partij grondslag zijn voor een duidelijke politieke lijn. Het heeft de redactie bijzonder verheugd dat alle nu volgende bil dragen zo snel zijn toegestroomd. Het is misschien ook tekenend voor de grote beweging in de politiek, dat het voor het eerst ~' 1 mogelijk gebleken in een tijdsbestek van 2t maand (en dan nog we/ in de vakantieperiode) een bijzonder nummer van dit tijdschrift i rond te krï;gen. Het is onze hoop, dat deze combinatie van belang ~ stelling en de bereidheid tot medewerking voor de partij en S & D nog veel vruchten zal afwerpen. Aan de vruchten kent men dj: boom. Die boom, het fundament, blijkt dan gezond te zijn. ]uisl. als - althans ogenschijnlijke - onverschilligheid voor (kritische): activiteit wordt omgewisseld. I DE REDACTIE; 642

3 R.de Rooi ~olitieke analyse van een Impasse De gemeenteraadsverkiezingen van 2 juni jl. hebben in hoofdzaak de ontwikkeling bevestigd, die bij de Statenverkiezingen op 23 maart bleek. De Boerenpartij won opnieuw, KVP, PvdA en VVD verloren opnieuw. De ARP schijnt zich te hebben gestabiliseerd op het peil van maart. De CHU moet haar maartse Oranjewinst weer gedeeltelijk prijsgeven, de PSP raakt ruw geschat de helft van haar winst kwijt, maar de CPN is na een licht verlies in maart, nu duidelijk gestegen. Omdat de plaatselijke situatie bij raadsverkiezingen zo sterk uiteenloopt, is het moeilijk te schatten wat het resultaat bij kamerverkiezingen zou zijn geweest als ze op 2 juni waren gehouden. Een overzicht van de uitslagen maakt aannemelijk dat de BP de vierde partij zou zijn geworden na KVP, PvdA en VVD. Ook staat vast dat KVP + CHU + ARP samen hun zetelmeerderheid (76 zetels in 1963) nu kwijt zouden zijn. Een kabinet zonder PvdA zou in elk geval een vierpartijenkabinet moeten zijn. De vijf traditionele grote partijen, die in 1962 nog 90 pct. van de stemmen kregen en in 1963 nog 87 pct., waren in maart jl. tot 81 percent gezakt en zouden zich nu waarschijnlijk op niet meer dan 77 percent bevinden als er kamerverkiezingen waren gehouden. De vooruitzichten, dat dit cijfer weer spoedig zal stijgen, zijn voorlopig mager, zoals nog zal blijken bij bespreking van enkele onderzoeken van het stemgedrag bij de Statenverkiezingen. Het eerste onderzoek is ondernomen in het kader van een studie van de heer J. Gruyters, ex-vvd raadslid in Amsterdam. Aan een groep Amsterdammers werd gevraagd hoe ze in 1963 bij de Kamerverkiezingen en in 1966 bij de Statenverkiezingen hadden gestemd. Als ze van partij waren gewisseld, werd hun gevraagd waarom. In een artikel in het Algemeen Handelsblad van 21 mei 1966 heeft Cruyters de resultaten m.b.t. 700 personen uit zijn steekproef beschreven en toegelicht. Deze 700 waren niet helemaal representatief voor het electoraat maar toch genoeg om enkele algemene conclusies toe te laten. 643

4 In de eerste plaats de conclusie, dat de verbondenheid van de kiezer met zijn partij niet erg diep gaat. Niet minder dan ~~ van de 700 personen stemde bij de verkiezingen van 1966 anders dan in De toenemende beweeglijkheid van de kiezers was al uit andere studies bekend geworden, maar ditmaal waren alle bekende records geslagen. De verschuivingen, en dat is een tweede conclusie, waarborgen niet dat de wisselende kiezer nu zal blijven waar hij is. Van een partij als de BP heeft bijna ~ van degenen, die in 1963 op die partij stemden, in 1966 een andere keuze gedaan! Maar dit getal ligt ook hoog bij de VVD (ca. 45 pct.), de PvdA (ca. t), de CPN, PSP en CHU (alle ca. }4). Deze conclusie wordt sterker nog gesteund door een onderzoek van het Instituut voor Toegepaste Sociologie van de Nijmeegse Universiteit naar het stemgedrag van de kiezers in de Mijnstreek. In het Limburgs Dagblad van 25 juni 1966 valt daarover te lezen, wat kiezers van diverse partijen antwoorden op de vraag op wie ze in 1967 zullen stemmen. Bijna 37 percent van de KVPstemmers weet niet wat ze in 1967 zullen doen. Bij de andere partijen ligt het niet beter. Bij de PvdA is het 53 pct. dat het niet weet en bij de BP 48 pct. Uit dat onderzoek komen nog de volgende interessante punten: Het blijkt dat 70,2 pct. van de KVP-kiezers op die partij stemt op levensbeschouwelijke motieven, maar 39,3 pct. vindt dat een katholiek niet per se op de KVP moet stemmen. Niet meer dan 18,8 pct van de KVP-kiezers stemde op die partij om haar program. Bij de PvdA- en VVD-kiezers was dit resp. 76,4 pct. en 94,1 pct. Een teken aan de wand is ook dat maar 27,3 pct. van de KVPkiezers jonger dan 30 jaar is. Bij de PvdA bleek dit 27,5 pct., bij de VVD 23,9 pct., maar bij de BP 51,7 pct! Dit gedrag van de jongeren voorspelt weinig goeds voor de toekomst als er nog meer politiek ongebonden generaties aan de stembus verschijnen. Het Limburgs Dagblad geeft op grond van deze cijfers de KVP goede raad: zij zou haar program meer moeten onderstrepen, nu de levensbeschouwelijke basis haar ontvalt en zij zou zich speciaal op de jeugd moeten richten. Dit advies is even welgemeend als vruchteloos. De partijen die de kiezers wel op hun program aantrekken, zijn er immers niet beter aan toe. De heer Koekoek let trouwens niet op de jeugd en zijn program is, gelukkig voor hem, onbekend. Er wordt toch op hem gestemd door degenen, die het regeringsprogram niet lusten en voor wie 644

5 i CHU en VVD geen alternatief vormen. Uit het onderzoek van Cruyters kwam naar voren, dat kiezers om gelijksoortige redenen op de BP en de PSP stemden, nl. hun afkeer van het financiële beleid. Dat zou kunnen verklaren waarom de PSP in juni verloor. Sommigen van haar kiezers hebben misschien de BP als grotere partij effektiever geoordeeld. Bij de raadsverkiezingen heeft de radicalisering doorgezet. Dat blijkt niet alleen uit de winst van BP en CPN, maar misschien ook uit het lichte herstel van de PvdA in Amsterdam ondanks de moordende concurrentie van kleinere partijen, waaronder Provo. De plaatselijke leiding heeft nl. een kampanje met een radicale en linkse signatuur gevoerd, die beter tegemoet kwam aan de stemming onder de kiezers dan de ietwat zorgelijke PvdA-statenkampanje. Uit het voorgaande volgt de conclusie dat een zeer groot aantal kiezers geen politiek onderdak meer heeft en dat de partijen hun dit in hun ogen ook niet bieden. Strikt genomen kunnen conclusies, gebaseerd op fragmentarische feiten uit enkele delen van het land niet worden gegeneraliseerd. Maar het algemeen karakter van die feiten en inzichten in het gebeuren op andere plaatsen ondersteunen de conclusies. Oorzaken van de kiezersreakties Het is altijd wel mogelijk een rijtje oorzaken van het kiezersgedrag op te stellen maar het is moeilijk het gewicht van de verschillende elementen te bepalen, tenzij een uitgebreid motievenonderzoek plaatsvindt. Veel van wat daar uit naar voren komt heeft geen enkel belang voor de politicus. Politiek is immers geen worsteling met het verleden, maar vormgeving van de toekomst. De partijen verwaarlozen de creatieve rol die ze hebben bij de beïnvloeding van de publieke opinie. Het is voor een partij onverstandig te veel aandacht te besteden aan microoorzaken als incidenten en beleidsfouten tenzij ze een illustratie vormen van een totaal fout beleid, dat als zelfstandige oorzaak van kiezersreakties fungeert. Dat laatste is helaas vaak het geval. Wilsou heeft laten zien hoe je fouten kunt maken en toch verkiezingen winnen. De tegenwerping, dat het diskrediet van de conservatieven en het Engelse parlementaire stelsel er iets mee te maken hebben, bevat natuurlijk een grote kern van waarheid. Ons stelsel maakt dat elke regering het diskrediet van de vorige koalitie erft totdat alle 'goevernementele' partijen er blijvend mee 645

6 zijn besmet. Alleen een oppositie-periode van enige lengte kan een partij weer ontsmetten, maar als die gunstige toestand niet electoraal wordt uitgebuit, heeft zo'n partij er niets aan. Wijziging in ons regeringstelsel is niet alleen nodig om het hanteerbaarder te maken, maar ook om het in de ogen van de kiezers te kunnen zuiveren. Een geregelde verwijdering van falende leiders door partijen zou de politiek in het algemeen een betere reputatie verschaffen. De Engelse premier heeft eens te meer bewezen, dat kiezers bereid zijn veel (ook zware lasten!) te aksepteren, zolang ze in de noodzaak geloven en hun het waarom duidelijk is. Het onzindelijke gedoe in Nederland om de belastingen heeft bij veel mensen hetzij walging of onbegrip verwekt. De regering gaat op deze voet voort - onlangs heeft na de aankondiging van de vermindering van de rijksstudietoelagen minister Diepenhorst de maatregel voor de TV verdedigd als goed in zichzelf i.p.v. als een tijdelijke noodmaatregel i.v.m. financiële moeilijkheden. Is het zo, dat fouten en tegenslagen vaak kunnen worden opgevangen of geneutraliseerd, heel anders is het met de invloed van politieke lange termijn concepties. Over de rol hiervan heeft dr. P.J. A. ter Hoeven 1 iets opgemerkt bij zijn ambtsaanvaarding als hoogleraar aan de N.E.H.: Hij stelt dat de partijen tradities organiseren, maar dat het landsbestuur handelt met het doel sociale subsystemen wrijvingloos te doen functioneren. Dit kan als volgt worden gelezen, dat politieke partijen volgens andere normen en waarden de kiezers binden dan welke gelden bij het beleid dat de partijen voeren. De scheve situatie wordt door de kiezers ontdekt of aangevoeld, maar omdat onze partij-en politieke struktuur tussen de kiezer en de beleidsbepaling staan, kunnen ze er niets tegen doen. Zij reageren met ontgoocheling en tenslotte met apathie, hetgeen volgens Ter Hoeven een bedreiging van de demokratie inhoudt. Ter Hoeven wijst erop, dat ons politieke systeem er wel op gericht is, alle onrusthaarden van hun nadelen te ontdoen, waardoor er geen grote weerspannigheid ontstaat. Ter Hoeven vindt het de grootste taak voor de politieke sociologie er iets op te vinden, dat de gedwongen lijdelijkheid van de kiezers wordt opgeheven. Hij formuleert geen oplossing in het kleine bestek van zijn oratie. Wel zegt hij dat bij de oplossing van dit probleem geen grote rol voor de politieke partij is weggelegd, omdat deze niet 1 Dr. P.J. A. ter Hoeven: Bedreigde democratie, Utrecht

7 meer kan dan toegang tot de macht verschaffen zonder diepgaande invloed op het bestuurlijk proces te hebben. Wat daarvan zij, op deze plaats wil ik alleen ingaan op de constatering dat de conceptie van een partij over het te voeren beleid niet datgene is wat de kiezers aan de partij bindt. Toegepast op de confessionele partijen zal dit weinig tegenspraak uitlokken. Desgevraagd zeggen confessionele kiezers ook meestal dat ze op die partijen stemmen uit levensbeschouwelijke motieven en niet omdat ze weten wat de voormannen zullen gaan doen. Maar hoe ligt dit bij de andere partijen? De PvdA wordt meestal gezien als de partij die opkomt voor de arbeider, achter welke bewering onvermijdelijk een, zij het vaag, klassestrijdsentiment schuil gaat. Hoewel niet ontkend kan worden, dat dit sentiment ook bij de beleidingsbepaling van de PvdA meespeelt, is het volstrekt niet het leidend beginsel voor haar politiek streven. De constatering van Ter Hoeven gaat in wezen voor alle partijen op en dat betekent dat zij ook allemaal verantwoordelijk zijn voor de geschetste toestand. Dit voor alle partijen uit te pluizen, zou te ver voeren. Ik wil hier alleen vergelijken wat de PvdA beweegt tegen de achtergrond van wat haar kiezers beweegt. Politieke concepties in SDAP en PvdA De oude,socialisten hadden de eenvoudigste politieke conceptie: Vrijheid, gelijkheid en broederschap d.m.v. socialisatie. In de SDAP zijn al vroeg twijfelaars opgestaan tegen de mogelijkheid de produktiemiddelen onder beheer van de gemeenschap te brengen en wel tweeërlei twijfelaars. De eerste groep meende dat het niet kon funktioneren of zó dat andere, hogere waarden in het gedrang kwamen; de tweede groep meende, dat het niet haalbaar was en een politieke partij zich niet zo'n lang verblijf in de woestijn van de oppositie kon veroorloven zonder te verschrompelen. In beide groepen waren mensen die meenden dat de doeleinden van het socialisme te bereiken of te benaderen waren door partiële hervormingen, die gerealiseerd konden worden door samenwerking met andere partijen. Daar komt bij, dat niet voor allen de doeleinden hetzelfde waren. V oor sommigen was socialisme, bestrijding van verpaupering, drankmisbruik, enz., waarbij de aandacht vaak viel op bijzaken. Hoe belangrijk die geïsoleerde doeleinden ook waren, nu vele r I 647

8 ervan bereikt zijn, blijkt dat de ontvangers van de zegeningen niet dankbaar of tevreden zijn. Waarom dit is, daarover verschillen de meningen. Zijn de mensen soms onverzadigbaar in hun begeerten, wordt hun hebberigheid te sterk geprikkeld, zijn ze te dom om in te zien dat de bomen niet tot de hemel groeien of is er nog iets anders? Alle uitleggers hebben helaas enigszins gelijk, maar de meesten zien de politiek-psychologische aspekten over het hoofd. Alle zegen is nl. van boven gekomen in de meest letterlijke zin. De mensen hebben immers geen belangrijke invloed op de totstandkoming ervan. Hoe zouden ze dan vertrouwen dat het goed gebeurt en dat hun niet te kort wordt gedaan? Ons politieke systeem werkt soms wel vóór maar zelden dóór het volk. Welvaart lost veel problemen op, maar schept nieuwe; armoede wordt een veel groter schandaal temidden van rijkdom, de maatschappij schept nieuwe vormen van armoede als grotere hinder, gevaren, vrijheidsbeperkingen, uitstoting uit het beroep, achterblijven bij de eisen van de nieuwe ontwikkeling. Ter bestrijding van de nieuwe armoede zijn ook nieuwe reformisten opgestaan om onder het vaandel van Galbraith de nieuwe armoede te lijf te gaan. En op dit punt wil ik weer op de vroegere ontwikkeling van SDAP en PvdA teruggrijpen. De socialisten hebben uit ongeloof in hun eigen oorspronkelijke ideeën die van anderen omarmd. Voor de conjunctuurpolitiek zijn ze bij Keynes in de leer gegaan; voor de sociale zekerheidspolitiek vonden ze Beveridge als voorbeeld op hun pad en voor de politiek inzake de gemeenschapsvoorzieningen zijn ze bij Galbraith beland. Al deze figuren waren (en Galbraith is) liberaal, van een verlichte soort die de Nederlandse 'liberale' partij niet oplevert. Het is natuurlijk niet zo, dat de ideeën van deze mannen niet in een socialistische gedachtenwereld zouden passen. Zij hebben dat in elk geval niet bedoeld. Zij hebben gebreken van de ondernemingsgewijze produktie willen opheffen, niet het stelsel zelf. Dat is in wezen wat de PvdA ook wil. De SDAP was al aan 't worden en de PvdA is geworden een (verlicht) liberale partij, niet uit overtuiging maar uit nood. De ironie van het lot wil, dat er nu een liberale groep naar voren komt, die hetzelfde wil, maar dan uit overtuiging, nl. de 'Demokraten '66'. Het ziet er naar uit, dat de beraamde gemeenschapsvoorzieningen naarmate de financiën beschikbaar 648

9 komen, wel zullen worden verwezenlijkt. Maar eerder nog dan bij de conjunctuurpolitiek en de sociale wetgeving, hebben de politieke tegenstanders het program overgenomen en hebben de kiezers het verguisd. De PvdA is bijna alle paden, door anderen gewezen, afgelopen; er resten er nog maar weinig: het spaarloon en de vermogensaanwasdeling zijn nog zulke paden, die overigens ook doodlopen. Want alle programmatische wendingen kunnen niet verhullen dat de maatschappelijke macht ongelijk verdeeld blijft en dus ook het sociale produkt. Het produkt kan groter worden (leve de ekonomische groei) en ook mooier (de kwaliteit van het bestaan), maar het blijft ongelijk verdeeld. Het is de 'image' van de PvdA, op het punt van de verdeling, die haar kiezers bijeenhoudt. Haar beleid op dat punt contrasteert met haar 'image'. Bovendien wordt de partij 'eerlijker' doordat haar woordgebruik, kampanjes en haar optreden in het algemeen zich meer bij de realiteit van haar politiek gaan aansluiten. Dat betekent dat haar invloed op kiezers, die door de ongelijke verdeling worden bewogen, zal slinken. Het spook van het socialisme Vroeger werden de bezitters door dit spook bezocht, maar nu zijn het de socialistische partijen. Door de loop van de maatschappelijke ontwikkeling worden ze geconfronteerd met het verdelingsvraagstuk, dat hun ontstaansgrond is geweest. Dit vraagstuk, in wezen nog 'de sociale kwestie' van de 19de eenw, moet in de politieke sfeer tot een oplossing worden gebracht. De vakbeweging heeft het niet kunnen oplossen, al heeft zij waardevolle bescherming gegeven en voor sommige groepen zelfs goede resultaten behaald. Dat het opgelost moet worden is niet alleen duidelijk door de verkiezingsuitslagen. De loononderhandelingen leveren een jaarlijks gezichtsverlies voor vakbonden en regering op. De loonpolitiek maakt iedereen ontevreden, vooral door de prijsstijgingen, en ook doordat steeds opnieuw het licht valt op inkomens, die volgens andere normen toenemen dan bij de werknemers worden aangelegd (recentelijk de toelage van het Kon. Huis en vergoeding voor de Kamerleden). Als een regering onder parlementaire controle de inkomensverdeling moet beheersen en wel zo, dat een stevige herverdeling wordt bereikt, komt zij voor zware konsekwenties te staan. Zij moet de inkomensbronnen gaan beheersen 649

10 en dat impliceert niet alleen wrijving met de vakbeweging, maar ook dat zij een zekere greep krijgt op het beheer van de materiële produktiemiddelen. Op dit punt beginnen bij de oplettende lezers ongetwijfeld de rode lampjes te branden. En ook bij de politici die dit zouden moeten gaan doen. Het succesboekje 'Hoe socialiseer ik produktiemiddelen' is nog niet geschreven. Toch zal er door de socialistische partijen opnieuw grote aandacht aan moeten worden besteed. Want de verdelingsproblematiek is het centrale thema van politiek in de Westerse demokratische en kapitalistische landen. De politieke impasse zal steeds duidelijker worden naarmate andere thema's wegvallen. Bovendien zal de ontwikkeling om steeds meer ingrijpen vragen als gevolg van de ekonomische en ruimtelijke planning. Vaak zal een politiek, die hetzelfde moet bereiken als socialisatie zonder het te zijn, veel hinderlijker zijn en op het kritieke moment toch falen. Naast de dingen die de PvdA nu al wil doen zal zij in toenemende mate twee doeleinden moeten nastreven, die met elkaar samenhangen: zorgen dat alle met overheidsmacht beklede organen door de burgers met recht als van hen uitgaand kunnen worden beschouwd, en ten tweede, dat zulke organen het beheer krijgen van sleutelposities in de ekonomie, waardoor de verdeling van inkomen en vermogen kan plaatsvinden op een wijze die aan de huidige politieke guerrilla op dat punt een einde maakt. 650

11 P. Thoenes Het socialisme en de staatschappij Overpeinzingen bij een partq'crisis De Partij van de Arbeid heeft het moeilijk. Zij verliest stemmen. Geen enkele politieke partij vindt dat aangenaam, maar van de Partij van de Arbeid kan men gerust zeggen, dat zij er bijzonder allergisch voor is. Terwijl men op andere terreinen wel eens het gevoel heeft, dat ze niet erg reageert op gevaarseinen en doordramt in een eenmaal gekozen richting, heeft men hier juist de indruk van nervositeit en schrikreacties. Het kan zijn, dat die uiteindelijk nergens toe leiden. Dat wil zeggen, dat de Partij nog meer klappen krijgt, dat ze naar binnen en naar buiten nóg zwakker wordt, nog meer water in de Rosée doet en een nog opportunistischer beeld oproept bij de kiezer, dan het huidige al zo fataal ambivalente. Het zou ook kunnen, dat de schrik werkelijk heilzaam werkt. Als die zou leiden tot een diepgaande herziening van doeleinden en werkwijzen, dan zouden we Koekoek niet dankbaar genoeg kunnen zijn. In ieder geval is daarvoor nodig een heropenen van de grondslagendiscussie. Dit artikel probeert daartoe bij te dragen, door na te gaan, hoe in de Verzorgingsstaat bepaalde maatschappelijke verschuivingen hebben geleid tot het ontstaan van een andere politieke cultuur. Het onderkennen daarvan lijkt een noodzakelijke voorwaarde, om te kunnen komen tot de ingrijpende herzieningen, waar de partij toe zal moeten overgaan, als zij er behoefte aan heeft om van een impopulaire administrateur weer een belangrijke politicus te Worden. En hiermee is meteen al gezegd, dat het hier om meer gaat, dan om een zwak ogenblik in het leven van een bepaalde politieke partij. De kwaal zit dieper. Ons hele partijenstelsel, ons kiesstelsel en onze vertegenwoordiging zijn zo langzamerhand zo dysfunctioneel geworden, dat zelfs het toch niet erg politiek gevoelige Nederlandse volk overduidelijke tekenen van onrust begint te vertonen. Er zijn spanningen in de relatie tussen regering, overheidsap- 651

12 paraat en bevolking, van een zodanige omvang, dat het duidelijk wordt, dat het hele begrip demoetatie op de helling moet. De democratie is ziek en het heeft er alle schijn van alsof de Staatschappij (Een Nederlandse uitdrukking voor The Establishment) gedoodverfd zal worden als de boze koningin, die haar van de appel der (zwak) verlichte despotie heeft laten eten. De toekomst van de Partij van de Arbeid is op leven en dood verbonden aan die van een gezonde democratie. Het is de zorg over het herstel van de laatste, die de leidraad vormt bij onderstaande analyse. De Staatschappij Een democratisch apparaat, in de zin zoals wij dat verstaan: politieke partijen, algemeen kiesrecht, parlement en verantwoordelijke ministers moet o.m. aan de volgende voorwaarden voldoen, om als werkelijk democratisch te kunnen gelden: 1. Wat er aan werkelijke pluraliteit in de samenleving aanwezig is, moet duidelijk herkenbaar zijn in de partijen en programma's. 2. De gekozen regering moet respect hebben voor de politieke mondigheid van het volk, zoals die binnen en buiten de partijen tot uiting komt. 3. De regering moet niet gaan regelen, waar de burgers zich zonder dat goed kunnen redden. 4. De bevolking moet in partij en regering zichzelf goed kunnen herkennen en hun daden kunnen begrijpen. Zij moet ervan overtuigd kunnen zijn, dat in het algemeen leiders en uitvoerders van goed niveau zijn. Aan deze voorwaarden wordt in het Nederlandse politieke bestel in een aantal opzichten niet meer voldaan. De ware pluraliteit der politieke partijen is zeker in de tijd der emancipatiestrijd een werkelijkheid geweest, maar is nu sterk verbleekt. De toekomstige problemen van Nederland en Europa zijn niet meer logisch te plaatsen binnen wat wij aan partijvormen kennen. De kerkelijk gebonden partijen laboreren daar het ergst aan, maar in de Verzorgingsstaten zijn ook de socialistische partijen niet duidelijk genoeg van de andere te onderscheiden. De regering heeft zich in het kader van de geleide samenleving een apparaat aangemeten, dat op registrerend, subsidiërend, begeleidend, organiserend en voorlichtend terrein specialismen heeft ontwikkeld van een zodanig niveau, dat het aan haar regelingen onderworpen 'publiek' in vele opzichten door haar niet 652

13 meer gezien kan worden als een werkelijk politiek mondige gesprekspartner. De bewapeningspolitiek, de E.E.G., de NATO, de Mammoetwet en het landbouwbeleid zijn hiervan stuk voor stuk maar al te duidelijke voorbeelden. Het irriterende is daarbij, dat men de indruk krijgt, dat de regering zich weinig zorgen maakt over haar eigen regentenmentaliteit, maar deze rustig als een stuk Nederlandse regeertraditie accepteert. Zij geeft er o.m. onvoldoende acht op, dat in het Nederlandse volk zelf emancipatieprocessen van een nieuwe signatuur zijn gaan lopen, die het in sommige opzichten minder apathisch maken voor politiek, dan het vroeger wel geweest is. Dit is des te klemmender, omdat de Staatschappij zich op alle mogelijke gebieden manifesteert, waar ze vroeger geen bemoeienis mee had. Maar als dat door ons wordt ervaren als een blijk van wantrouwen tegen individuele mondigheid, ja als bemoeizucht, is er vanuit democratisch gezichtspunt ernstige schade aangericht aan de vertrouwensrelatie tussen regeling en bevolking. Dit weegt des te zwaarder, waar een dergelijke ontwikkeling niet tegengegaan wordt, door het vertrouwen bij de geregeerden, dat de regeerders een positieve selectie uit hun midden zijn. Dit vertrouwen bestaat op het ogenblik maar zeer ten dele. Een 'natuurlijk' respect voor de hogere standen, dat hier vroeger dan wel eens plaatsvervangend wilde functioneren, is nog maar zwak aanwezig. De overheidsdienaar, die men in de praktijk ontmoet, is lang niet altijd een goede reclame voor de Staatschappij, ook omdat wij, onze ambtenaren in een veel te Dorknoperige stijl hebben opgevoed. Ook de hogere functionarissen, zoals ze via pers en televisie tot ons komen werken weinig op onze politieke verbeelding, als we de behoefte zouden hebben, ze als een acceptabele elite te willen zien. Door het niet voldoen aan deze vier voorwaarden is er een grote afstand tussen regering en bevolking ontstaan. Het vervelende is, dat beide veel meer dan vroeger van elkaar merken, maar eigenlijk niet veel meer van elkaar zijn gaan begrijpen. Het is overdreven, om het beeld van Alva of Granvelle weer uit de geschiedenisdoos te halen, maar het is zeker al zo ver, dat men kan zeggen, dat we in een vergelijkbare situatie zijn, als we in dat opzicht onder koning Willem I hebben beleefd: Een deskundig apparaat, dat van alles heel verantwoord doet, onder het argwanend toekijken van een maar zeer gedeeltelijk betrokken bevolking. Clio is later mild geweest voor Willem I en heeft gezegd dat het Nederlandse volk niet goed met hem kon meekomen, In ons 653

14 geval gun ik Cals wel, dat Clio zich ook over hem zal erbarmen, maar ik denk niet dat zij hem kan excuseren, door te zeggen dat het Nederlandse volk zo apathisch was. Er is allerminst reden om te zeggen, dat huidige regeringen minder capabel zouden zijn dan haar voorgangers. Er schuilt zelfs een zekere tragiek in, dat de huidige voor een zakelijk gezien misschien zelfs wel betere prestatie minder politieke erkentelijkheid oogst, ja nadrukkelijk meer politieke weerstand oproept, dan vorige regeringen met veel minder fraaie prestaties. Het is waar, dat wij Nederlanders nooit erg handenklappend om onze regeringen plachten te staan. Het nationaal besef is nooit sterk ontwikkeld geweest. Men was nadrukkelijk in de eerste plaats meneer Jansen, man, vader, procuratiehouder en goede collega en pas heel ver daarna ook nog Nederlander. De individuele carrière en het burgerbestaan vormden het werkelijke leven en minder dan elders had men de behoefte zich te identificeren met, of af te zetten tegen een bepaalde nationale regering. Al in 1581 scheiden we ons nadrukkelijk af van een bemoeizieke staat, met de nadrukkelijke wens met rust gelaten te worden. Onze democratische traditie is wat dat betreft er meer een van het gezamenlijk bewaken, dat er niet te veel Staat komt, dan van het nadrukkelijk samen een staatsbestel willen regelen. Vanuit deze zwakke historische basis treedt vervreemding tussen volk en staat maar al te gemakkelijk op. En dat is wat er gebeurt. Nu de zuilen geen werkelijke binding meer vormen en andere politieke vormgeving nog in de kinderschoenen staat, is het ogenblik daar, dat de scheidende werking van een technisch-administratief opgebouwde Staatschappij groter is geworden dan de bindende van de politieke affiniteit. Het duidelijkst geldt dit voor de jonge generatie. Zij ziet de regeerders en hun aanhang als een vorige generatie. Een generatie, die helemaal ingebouwd zit in organisaties, die stammen uit een niet meer aansprekend verleden. En voor de scherpst zienden onder de jongeren bovendien een generatie, die het in de oorlog niet best gedaan heeft en daarna weinig wist te vernieuwen. Dat die oudere generatie zelf het opbouwen van de Verzorgingsstaat met de hele welvaartsentourage die haar siert, toch wel als een mooie prestatie ziet, spreekt haar weinig aan, of wekt hooguit haar wrevel. Alles wat zij aan musische kunst produceert getuigt niet van trots en tevredenheid maar van een gevoel van onmacht, chaos, verlatenheid en protest. 654

15 De dreigende wereld om ons heen Meer dan ooit is Nederland opgenomen in de stroom der wereld. Een klein land in een extreme afhankelijkheidspositie. Niet alleen dat dat zo is, maar bovendien wordt het ons zo duidelijk ingewreven. De massamedia laten ons niet met rust: Hongarije, Korea, Cuba, Berlijn, Vietnam, Indonesië, Algiers en Zuid-Afrika liggen naast de deur en wie zijn oren niet dicht stopt, hoort het gillen bij de buren. Elke dag opnieuw horen we het, elke dag opnieuw realiseren we ons hoe riskant we leven en elke dag opnieuw begrijpen we hoe weinig een Nederlandse regering daaraan veranderen kan. Erger, we merken hoe traag zij is, om althans waar mogelijk een moreel gezag in de waagschaal te werpen, waar feitelijke macht haar ontbreekt. Maar het zijn niet alleen de buren, waarover we tobben. Onze wanstaltige bevolkingsgroei, onze onsmakelijke verstedelijking, de gezondheid beschadigende industrialisering en de groeiende verkeerschaos houden ons binnenshuis voldoende bezig. Met daarnaast vage en concrete dreigingen van inflatie en mechanisatie heeft niemand meer het gevoel in een echte verzorgingsstaat te leven. Zeker, men prijst de welvaart van vandaag, maar is onzekerder dan ooit over het bestaan van morgen. Men mag daarbij vooral bedenken, welke schokwerking er in dit opzicht uitgegaan is van de televisie. Het gehele Nederlandse volk heeft zich in de kortstmogelijke tijd een televisiebril opgezet en heeft de schrik van haar leven gekregen, toen het zag welk een wrede wereld een jonge generatie van televisieprogramma-bouwers (in haar betere ogenblikken) aan ons voorhield. De nieuwe oppositie Er is dus een overheid, een combinatie van regering en staatschappij, die van onderop als eenheid wordt gezien. Natuurlijk maakt men wel onderscheid tussen personen, maar men onderkent, hoe die allemaal samen zitten in één apparaat, waarin ze for better and for worse verbonden zijn. Dat apparaat wordt veelvuldig e1varen als overmachtig, traag, onbegrijpelijk, irritant, detaillistisch, alomtegenwoordig en op het televisiescherm in de vorm van bepaalde tegenwoordigers ineens maar al te zichtbaar. Hoe reageert onze bevolking daar nu op? Nu, zij is - getuige de laatste verkiezingsuitslagen en de rellen in Amsterdam - een 655

16 ogenblik in beweging gekomen, zo zelfs, dat de staatschappij er I van geschrokken is en dat overkomt haar toch niet zo gauw. In die beweging kan men drie groepen onderscheiden. 1. De grote middenmoot Voor een groot deel volhardt die in de traditionele vaderlandse houding. Zij blijft onpolitiek en anti-politiek, maar ze kankert wat harder. Het lijkt zelfs alsof een deel uit de traditionele stemtrouw is gevallen en haar stem elders heeft geplaatst. Misschien is per individu gezien het in beweging raken nog niet groot, maar waar het hier misschien wel om tachtig procent van de Nederlandse bevolking gaat, kan dat opgeteld toch tot belangrijke verschuivingen leiden, zeker als die beweging zich doorzet. In ieder geval is het een beweging in de richting van de grotere extremen, die hieronder besproken worden onder 2 en Het neo-anarchisme Ik aarzel om dit een nieuwe oppositie van links te noemen. Het is er wel familie van, maar het is toch anders. Het is waar dat de P.S.P. er door gegroeid is, maar ook die is niet helemaal het traditionele links. Ik denk hier aan groepen, (dikwijls helemaal niet bewust samenhangende groepen) van jonge kunstenaars, van plotseling politiek bewust geworden studenten, van bandebommers, protestzangers, provo's en nozems, die allemaal gemeen hebben, dat hun afkeer van de huidige politieke structuur zo groot is, dat ze niet eens reageren door het stichten van een nieuwe partij, omdat dat voor hun gevoel al een concèssie is aan het oude systeem. 1 Het positieve van de groepering is, dat ze zuiver reageert op de aard van het probleem. De kwaal zit dieper, dan alleen maar opgelost zou kunnen worden door het oprichten van een nieuwe partij. Maar tegelijkertijd schuilt hier iets zeer negatiefs, voor wie zijn hart verpand heeft aan onze vorm van politieke democratie. In het neo-anarchisme wordt niet zo zeer gezocht naar een nieuwe plaats in het oude systeem, alswel wordt er geprotesteerd tegen het gehele systeem als zodanig. De establishment, de staatschappij is hun tegenstander en elke regering zal voor hen 1 De Vries als raadslid is een symptoom van iets anders dan het stichten van een politieke partij. 656

17 als regering symbool zijn juist van die verwerpelijke staatschappij. Een helder alternatief stellen zij echter niet. Het risico is, dat het bestaande in discrediet raakt, zonder dat men al werkt aan de fundamenten van een betere oplossing. Het is zelfs niet onmogelijk, dat het faillissement van het bestaande apparaat zou leiden tot vervanging door een ander, dat aan het neo-anarchisme aanzienlijk minder kansen zou bieden dan het huidige. 3. Het neo-fascisnu~ Hierbij denk ik onmiddellijk aan die andere verschuiving bij de verkiezingen, die we dan maar aan zullen duiden als de verschuiving naar rechts. Ook die groepen sturen aan op een verandering in het politieke systeem. Zij zijn verontrust doordat ze zich gerealiseerd hebben, dat er politiek werk aan de winkel is. Ze hebben gehoord over de grote problemen. Ze hebben de zwakke punten der huidige regeerders gezien. Zij zijn geschrokken van de explosie van het neo-anarchisme. In paniek zijn ze naar rechts geschoven en roepen om de sterke man. En zo blijkt dan, de nieuwe situatie overziende, hoe we in Nederland, voor het eerst sinds 25 jaar plotseling opnieuw een politieke situatie hebben, met twee waarachtige oppositiegmepen. Op zichzelf is dat alleen maar een felicitatie waard. De tweede kamer als uitdrukking der staatschappij was op de duur de zekere dood voor de parlementaire democratie geweest. Maar toch zullen er maar weinigen zijn, die het herstel van oppositie in deze vorm nu zonder meer zullen willen duiden als een teken van blakende pohtieke gezondheid der Nederlandse samenleving. Zowel de reactie van 'links' als die van 'rechts' wordt gedragen door dépit tegen het systeem en vooral tegen de staatschappij, het symbool van de gevangen, doorgeadministreerde, consumptieve gekortwiekte samenleving eronder. Er is nieuw leven, 2 er is onverwachte politieke belangstelling, maar het is 2 NRC van 10 septembe1r: Uitslag NIPO-o,uderzoek. Vraag: Voelt u zich aangetrokken tot één van de bestaande politieke partijen of zou er voor u een nieuwe partij moeten komen? Of kan het u niet schelen? Ziehier de antwoorden: Nieuwe partij 14 pct.. bestaande partij 48 pct., kan niets schelen 38 pct. 657

18 allerminst zeker of die zal leiden tot herleving of tot afslachting van het huidige systeem. De Partij van de Arbeid Wat wil men nu in deze situatie met de Partij van de Arbeid? Als die in heilzame oppositie gebleven was en daar naar werkelijke vernieuwing had gestreefd, dan had zij de kern kunnen worden van een belangrijke en gezonde linkervleugel, die rondom 1970 in een werkelijk nieuwe stijl een kans zou hebben kunnen wagen. Zij heeft dat niet gedaan en is op een ongelukkig ogenblik aan haar regeerlust bezweken. Even leek het, alsof ze alsnog de nieuwe stijl zou entameren en een duidelijk eigen lange-termijnprogramma op de regeertafel zou neerleggen. Het heeft echter niet mogen zijn. Ze is blijven hangen in de sfeer van haken en ogen oude stijl, koehandel over belastingverlaging, een voorzichtig omroepwetje, een halfslachtige brief over Vietnam en gemopper over Kielmansegg. Het is ook nauwelijks voorstelbaar dat het anders gekund had, noch de partij, noch de regering waren al rijp voor een nieuwe stijl. Het kon niet veel anders, maar toch heeft zich daardoor iets rampzaligs voltrokken. Alle mogelijkheid die de Partij had, om zich ergens te identificeren met een nieuw perspectief, een anders zijn, een aansluiting bij een nieuwe generatie, een beeld van een partij van morgen, heeft ze op één slag verspeeld. Integendeel. Zij is met haar minister van financiën voorop de personificatie geworden van de staatschappij. De regering die regeert vanuit een technisch weten en een technische verantwoordelijkheid. Die dat doet zonder veel kopzorg over de mondigheid van de kiezer, maar breeduit vanuit de, door 'de Telegraaf' met zoveel succes gehekelde, doctorandussen-regenten-instelling. Het is niet zo, dat ze dat nu plotseling doet in een soort flagrante tegenstelling met vorige regeringen. Maar die waren in dat opzicht het verkeerde pad al een heel eind op. De reactie er tegen was groeiende en nu dit team in dit opzicht net nog een stapje verder gaat, is de maat bij de kiezer vol gebleken. Het is niet onwaarschijnlijk dat elke andere regeringscombinatie zo onzacht op de verkiezingsmat terecht gekomen zou zijn. Het ellendige in dit geval is echter, dat men hier nu de Partij van de Arbeid aan ten offer ziet vallen, Het funeste daarvan is, dat het qua instelling en samenstelling misschien wel de enige grote 658

19 partij was, die met kans van slagen de traditionele democratie in de komende decennia had kunnen verjongen. Er is een sterke onderstroom in de partij, die er gevoel voor heeft, welke kans hier gemist is. Zij probeert alsnog bij het Nederlandse volk het beeld te redden van een waarachtig vernieuwende partij. Voor zover dat gaat in de vorm van brieven en interpellaties over het buitenlands beleid, werkt dat echter onvoldoende. ledereen ziet te duidelijk het beeld van de regeringspartij voor zich met alles wat daar aan vast zit. De protestgebaartjes, die tegelijkertijd gemaakt worden, wekken een indruk van tweeslachtigheid, ja zelfs van huichelarij en stemmenjacht. De situatie is allermiserabelst en er staan de partij kwantitatief en kwalitatief moeilijke tijden te wachten. Natuurlijk kan men een wat gedetacheerd standpunt innemen en zeggen: nu, laat de patiënt maar eens goed zweten, wie weet hoe gezond hij er van wordt. Maar de zorg ligt dieper. De Partij van de Arbeid is de belangrijkste hoedster van het concept van een moderniseerbare democratie. Zij wil nadrukkelijk democratisch zijn en is tegelijk vertrouwd met het denken in de termen van een geleide samenleving. In principe betekent dat, dat voor de toekomst het goed functioneren van de democratie gebonden is aan het goed functioneren van de Partij van de Arbeid. De gevaarlijke helling, die we nu aan het afzakken zijn is die van de impopulariteit van de Partij van de Arbeid, doordat ze gekoppeld is aan een impopulaire staatschappij en een impopulariteit van de democratie doordat ze gekoppeld is aan een partij, die haar niet weet waar te maken. Waar te beginnen Waar is de plek te vinden, van waaruit deze noodlottige cirkelgang zou kunnen worden doorbroken? Die plek ligt diep en zij komt dieper te liggen, naarmate de partij zich langer blijft compromiteren. Om weer tot een werkelijke voorhoedepositie te geraken, zou zij een politieke programmering moeten brengen, die. opnieuw tot de verbeelding sprak. De hieronder volgende voorbeelden zijn niet bedoeld als dwingend of compleet, maar slechts om aan te geven welke mate van revolutionair zijn op zijn minst nodig is, om het democratisch socialisme uit het slop te krijgen.

20 1. Niet langer proberen de geleide samenleving in de hand te houden door een al maar groeiend ambtenarendecreten en subsidies-systeem. 2. Niet langer proberen de groeiende vrije tijd al maar te vullen met steeds meer ontspanning. 3. De vrije tijd is tevens gemeenschapstijd. Vul haar met zelfbestuur ter vervanging van het onder I gewraakte systeem. Niet via het versleten lekenbesturen-concept maar via het inschakelen van directe deskundige werkzaamheid van de burgerij bij het vormgeven van woningen, steden en recreatiegebieden. 4. Mschaffing van de dienstplicht. Kleine, goede beroepsapparaten zolang we op dat gebied per se nog aan een verplichting moeten voldoen. 5. Het verlenen van werkelijke buitenlandse hulp aan één bepaald land, zodanig dat er een werkelijke identificatie op kan treden. Zichtbare hulpverlening met en door bedrijven en bevolking, die tot zichtbare resultaten leidt. 6. Bestrijding van zinloze produktie door boycotacties en door daadwerkelijke invoering van een nieuwe levensstijl, gebaseerd op goede, niet modezieke produkten. 7. Opheffen van het particuliere bodembezit als speculatieohject. De gemeenschappelijke teneur in al deze punten is tweeërlei: A. Het opheffen van alle organisaties en werkvormen, die doordraaien op traditie, maar niet werkelijk toekomstgericht zijn. B. Het overal waar dat mogelijk is entameren van werkvormen die de bevolking zelf mee vorm laten geven aan hun eigen gemeenschap. De weerstanden die het werkelijk uitvoeren van een dergelijk programma in Nederland zouden oproepen, zijn onvoorstelbaar. De overwinning ervan is de enige mogelijkheid om te komen tot de verwezenlijking van een werkelijk democratisch socialisme. 660

21 .T. A. W. Burger De politieke situatie sinds het optreden van het kabinet Cals Met het optreden van het kabinet-cals in het voorjaar van 1965, is door de PvdA weer regeringsverantwoordelijkheid aanvaard. Nogal laat. Ruim zes jaar oppositie is voor een partij die verantwoordelijk is voor het progressieve facet in de Nederlandse politiek, een heel ding. De revolutionerende, maatschappelijke omstandigheden eisen, al reeds om bij te blijven, veel energie. De achterstand die door de, in de tussentijd dominerende conservatieve krachten in die oppositieperiode is veroorzaakt, valt slechts in jaren in te lopen. De PvdA bleek beschikbaar bij de eerste de beste kans die werd geboden; volgens velen te gretig. Ze moet thans een geforceerd en daarom niet altijd evenwichtig beleid voeren, met alle ondoorzichtigheid van dien. Hiermee zijn we al terstond bij één van de kritieke merkpalen. Ondoorzichtig overheidsbeleid in een tijd - blijkens de verkiezingsuitslagen - van nerveuze onzekerheid op politiek terrein, betekent verontrusting. En het zijn slechts de conservatieven die in alle gemoedsrust kunnen omroepen: Ga maar rustig slapen, laat die moeilijke overheidszaken maar aan ons over, dan komt alles in orde. Zij kunnen dat, aangezien te minder voorzieningen worden getroffen, te meer de sterkere zal domineren. Dit is op zich zelf voor sommigen een voldoening gevende factor, wat ook het feitelijk resultaat zijn moge. En mocht dat verkeerd blijken - en dat doet het - dan kunnen, naar gelan.g de situatie, concessies worden gedaan, dan wel tijdelijk de socialisten meepraten. Daar zit dan als pleister op die wonde nog de goede kans in, dat het vertrouwen van de massa in de socialistische beweging wordt verzwakt, omdat - oorzaak en gevolg verwisselende - moeilijke situaties en socialisten, meer of minder bewust, aan elkaar gekoppeld worden. Zo iets als b.v. in Engeland de onderbewuste associatie: Labour betekent devaluatie van het pond. Vertroebelingen die door antisocialisten systematisch worden gecultiveerd. De taak die de socialisten op zich hebben genomen, is dus 661

22 moeilijk. De arbeiders hebben thans meer te verliezen dan hun ketenen en zijn meer bezorgd. De bedrijfsconcentraties leren dat de economische bodem waarop zij leven niet overal even stabiel is. Trouwens, dat besef ontbrak nooit helemaal, dank zij waarschuwingen van socialistische zijde. Ook zijn daar de concentraties in de landbouw. Zo'n ingreep in het traditionele bestaan van de agrariër is wel materieel, niet mentaal met subsidiëringen goed te maken. En zo is het ook gesteld met de industriële structuurwijzigingen, denk aan de mijnen! Lof voor minister Den Uyl, maar diens hulp betekent nog geen vreugde voor de mijnwerker wiens beroep verdwijnt. En dan de veelheid van formulieren, waarmee de middenstand, ja, iedereen te lijf gegaan wordt. Dat het niet hoeft, bewijst de enige sociale wet die de socialisten op stapel vermochten te zetten, de AOW. Verder: het Europese perspectief - wat zou en wat moet het niet allemaal brengen - begint met de Gaulle steeds meer de intelligentie te tonen van de 19de eeuw. Intussen met dezelfde dreigingen van toen. Weer verder: de grote steunpilaar van het Westen - Amerika - lijkt toch niet altijd zo stabiel als het leek. En op de achtergrond, allesbeheersend, de bom! In een wereldgeheel dat alom wordt gekenmerkt door allerhand tumult. En de jeugd krijgt genoeg van de verhalen over de overwinningen van hun ouders, overwinningen op sociaal-economisch terrein, overwinningen op politiek terrein, overwinning op het terrein van hun oorlog en hun bezettingstijd. De jeugd wil er zelf een keer aan te pas komen - op hun wijze. Zij weigeren permanent te leven in de schaduw van de emoties van een vorige generatie, in een atmosfeer die voor hen - het moge hard klinken - eenvoudige geschiedenis betekent. Het is in die wirwar, dat in ijltempo duidelijke politiek geschapen moet worden. Wie zal de rustige, de zeker schijnende, die vertrouwen wekkende kracht leveren, waaraan al die zorgen uiteindelijk gaarne worden gelaten - om tegelijk zo mogelijk toch deel te hebben aan de successen. De confessioneel-liberale kabinetten hebben het niet gekund. De eerste taak is thans het inhalen van de slepende achterstand. Daarnaast dienen de actuele problemen uit de brij gezeuld te worden, die tot de crisis - i.c. Marijnen - hebben geleid. Bij het ontstaan van die crisis speelde het onbehagen van de machthebbende TV-commercianten over hun misgrijpen een rol, zo ook de conservatief-liberale teleurstelling nog steeds de omroep niet te kunnen beheersen als de pers. Die 662

23 rol was echter de rol van katalysator. De wezenlijke oorzaak van de val van het kabinet-marijnen was, zoals inmiddels is gebleken, dat het regeringsbeleid - voor zover daarvan gesproken kan worden - in alle opzichten perspectiefloos was vastgelopen. Zuinigheid en belastingverlaging voorspiegelend, werden de staatsuitgaven onder het socialistenloze regime De Quay en Marijnen bijna verdubbeld! De demonstratie van bestuursonmacht die het kabinet-marijnen bij het scheiden van de markt etaleerde, was onthullend - althans voor de outsiders - en schokkend voor het vertrouwen in de democratie. Van de PvdA wordt verlangd al die onzekerheid van vandaag op morgen op te vangen. Zelfs op de valreep werden door het demissionaire kabinet nog zware financiële verplichtingen voor de toekomst vastgelegd, de nakoming daarvan aan de opvolgers latende. De ontnuchterende feitelijke werkelijkheid begint langzamerhand door te dringen. En daarmee de vraag: Waarom nu pas? De uiteraard geïnformeerde heer Witteveen gaf aanleiding genoeg tot achterdocht, in het onwaarschijnlijk vrijpostig optreden van zijn partijgenoot Joekes. Toen Wilsou in Engeland optrad was er, politiek gezien, een enigszins vergelijkbare situatie. Maar het publiek wist dat terstond, ja, de Engelse kiezers wisten het! Mij is gevraagd het partijbestuur, de fractie en het kabinet kritisch te belichten. Ik meen ten slotte, dit niet te mogen weigeren. Onuitgesproken - dat begrijp ik best - vraagt men mij aldus vooral, wat ik van het beleid van Vondeling vind. Daar zal ik dus niet omheen draaien. Ik wil dan terstond stellen, dat onze eerst verantwoordelijke man, Vondeling, het nodige te verwijten valt. Hij heeft soms onvoldoende inzicht getoond, alsook fouten gemaakt. Toch vraag ik mij af, of de kern van onze tegenslagen niet gelegen is in andere fouten dan veelal genoemd worden. Want wat ook Vondeling fout gedaan moge hebben, hij was m.i. niet fout in de hoofdlijnen van zijn beleid. Ik weet natuurlijk dat zijn populariteit momenteel niet bijster is; ook dat het, na enige verkiezingsnederlagen, lekker in de publiciteit ligt hem als de zondebok aan te wijzen. Wie weet wat men hem ter zake van de begroting voor 1967, die op het moment van de publikatie van dit artikel wel bekend zal zijn, nog meer aan kan wrijven. Was het maar zo simpel een kwestie van één man. Het is de mateloze bewondering, die de oorzaak is van het dépit. De partij heeft aan wonderen geloofd, aan de romantiek van één superman. En wat nog erger is, straks doet ze het weer - een 663