Het einde van de Koude Oorlog: het mirakel van 1989 en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie

Transcriptie

1 Het einde van de Koude : het mirakel van 1989 en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie College IX Nicolaas A. Kraft van Ermel, MA 1

2 1989: Mirakeljaar Gebeurtenissen in 1989 kwamen onverwacht en leken een wonder Communistische regimes in het Oostblok vielen omver Vanuit westers perspectief Imperialistische Sovjet-Unie zou haar invloedssfeer nooit zomaar opgeven Beeldvorming, realiteit was anders Communistische regimes waren zieltogend, maar dit werd niet gezien Noodzaak voor de Sovjet-Unie voor bufferstaten was verdwenen Bedoeld tegen revanchistisch Duitsland i.c.m. Verenigde Staten Ost-politik Willy Brandt DDR en BRD hadden non-proliferatieverdrag ondertekend Belangrijkste: Conferentie van Helsinki» Erkenning van huidige landsgrenzen Ontstaan aanzienlijke en actieve vredesbeweging in Duitsland Gebruik voor binnenlandse politiek SU: laten zien dat het socialisme internationaal is; landen moesten uit zich zelf socialistisch worden Gorbatsjov zette juist in op democratisering; Gorbatsjov ook gebaat bij democratisering satellietstaten 2

3 Kostenplaatje Wogen de baten voor de SU nog wel op tegen de kosten? Militaire bezetting/stationering in Oost-Europese landen was kostbaar SU droeg 90% van de begroting van het Warschaupact Economieën van de satellietstaten stonden ten dienste van de Sovjeteconomie Via Comecon Industrie raakte verouderd, steeds minder mogelijk SU daadwerkelijk te ondersteunen (consumptiegoederen) SU subsidieerde industrieën satellietstaten met goedkope grondstofleveranties Satellietstaten waren verliespost voor de SU geworden Hadden bovendien grote externe schulden bij westerse banken 3

4 Modernisering Sovjet-Unie Van belang: ongehinderde toegang tot westerse technologie Voor Gorbatsjov was afbouw Koude oorlog daarom van groot belang Kosten militaire uitgaven Natuurlijk ook tegenstand Hardliner Communisten KGB/veiligheidsapparaat Militaire apparaat Satellietstaten waren middel tot ontspanning Vermijden bloedige opstanden Conflict tussen Sovjet-Unie en satellietstaten kon enkel nadelig zijn voor de banden tussen de SU en westerse landen Maar: koesteren hoop op behouden vriendschapsbanden Lid blijven van Warschaupact Opsplitsing Duitsland moest blijven bestaan 4

5 Veranderingen t.o.v. satellietstaten Economische achteruitgang t.o.v. het westen was in satellietstaten merkbaar Toegang tot westers media Beeld van de westerse consumptiemaatschappij Verlangen naar westerse consumptiemaatschappij was katalysator voor gebeurtenissen in 1989 Glasnost en perestrojka waren belangrijke voorbeelden In satellietstaten werd niet langer geloofd dat Warschaupactlanden nog tussenbeide zouden komen in het geval van hervormingen Sinatradoctrine, juli 1989 (My Way) SU zou de satellietstaten hun eigen koers laten bepalen SU had het recht niet zich daarin te mengen Omgekeerde dominotheorie: viel te verwachten, als een land zou omvallen zouden andere volgen Veranderingen in 1989 gingen veel verder dan op voorhand door hoofdrolspelers werd verwacht 5

6 Hongarije 1e land dat aan het IJzeren Gordijn zaagde Communistische partij verdeeld in een reformistische en niet reformistische vleugel Reformisten kregen vanaf 1988 de overhand Positie partijleider János Kádár onhoudbaar Gecompromiteerd door mei 1989 benoemd tot erevoorzitter van de partij Effectief op een zijspoor gezet Nieuwe partijleider: Károly Grósz Benoeming technocraat Miklós Németh als premier» Contact met oppositie» Invoering wetten aangaande vrijheid van vergadering en vereniging» Mogelijk om politieke partijen op te richten» Maatregelen tegen economische problemen in Hongarije 6

7 Zagen aan het IJzeren Gordijn Hongaren kregen toestemming naar het westen te reizen Mei 1989: afbreken fysieke grens met Oostenrijk In Hongarije verzamelen zich Oost- Duitsers Doel: doorreizen naar West-Duitsland Hongaren laten hen doorreizen Met toestemming Gorbatsjov Gevolg: destabilisering Oost-Duitse regime 7

8 Politieke omwenteling Hongarije 16 juni 1989 herbegrafenis Imre Nagy Gerehabiliteerd In aanwezigheid van Németh Katalysator voor proces in Hongarije Decommunistifisering ingeslagen Communisten wilden invloed houden in eigen land, sloegen andere koers in 6-10 oktober congres Partij heft zichzelf op Gaat verder als: Hongaarse socialistisch partij» Sociaal democratische inslag Maart 1990 Verkiezingen: 9% van de stemmen 8

9 Polen Al langer een gespannen situatie Solidarność ondergronds onverminderd populair 1988: Gorbatsjov moedigt regime aan Solidarność te erkennen Jaruzelski aanvankelijk tegen Problemen werden dermate groot, geen betere handelswijze, noodgedwongen keuze Rondetafelgesprekken met oppositie Solidarność belangrijkste vertegenwoordiger 6 februari 5 april 1989 Akkoord Legalisering Solidarność Democratische verkiezingen Politieke en economische hervormingen Oppositie en communisten zouden voorlopig de macht delen Verkiezingen 4-18 juni Complete senaat 35% van de Sejm (lagerhuis) Grote overwinning voor Solidarność 99/100 senaatszetels Alle 161 verkiesbare zetels in de Sejm 9

10 Omwenteling in Polen Poolse veiligheidsdiensten en Jaruzelski wilden als reactie de noodtoestand uitroepen Verkiezingsuitslagen ongeldig verklaren Geen steun van Gorbatsjov Meermaals moeten inpraten op Poolse communistische leiders om ingrijpen te voorkomen Compromis: 19 juli Senaat en Sejm benoemden Jaruzelski tot president Solidarność verzekerde Gorbatsjov het lidmaatschap van het Warschaupact Eerste niet-communistische regering, geleid door Tadeusz Mazowiecki Journalist Poolse communistische partij besefte dat Polen niet langer een communistische staat zou zijn 28 december: parlement schrapt met communistische instemming het grondwetsartikel over de leidende rol van de communistische partij 10

11 Problemen in de DDR DDR in economisch zwaar weer Emigratieprobleem: vele Oost-Duitsers wilden naar het Westen vertrekken Honecker: Glasnost en Perestrojka niet nodig DDR productiefste communistische staat Levensstandaard het hoogst van het hele oostblok Veertigste verjaardag DDR dan ook groots gevierd (oktober 1989) Emigratieprobleem werd groter Opening IJzeren Gordijn in Hongarije Oost-Duitsers in West-Duitse ambassades in Praag en Warschau 30 September Ausreise uit Praag Ontstaan oppositiebeweging Neues Forum 4 oktober: eis voor vrije en democratische verkiezingen 11

12 Problemen in de DDR Positie Honecker onhoudbaar geworden 18 oktober: Honecker vervangen door Egon Krenz Geen gewelddadig ingrijpen tegen protestanten Besef dat Gorbatsjov niet militair zou ingrijpen Koers leek op Dubček: SED zou machtsmonopolie behouden Socialisme met een menselijk gezicht Betogingen bleven groeien, mn. Leipzig Wir sind das Volk Vanaf 30 oktober Wir sind ein Volk DDR naarstig op zoek naar geld Contact met het westen Kohl bereid geld te lenen Voorwaarde vrije verkiezingen 4 november: Betogingen in Oost-Berlijn Regeringswissel: premier Willi Stoph treed terug Nieuwe regering geleid door hervomingsgezinde partijchef van Dresden Hans Modrow 12

13 Val van de Berlijnse muur 9 november, besluit dat alle Oost-Duitsers vrij konden uitreizen Mits zij over een internationaal paspoort beschikten, want een visum moest wel worden aangevraagd Aankondiging klungelig "Das tritt nach meiner Kenntnis... ist das sofort, unverzüglich." Gevolg: Oost-Berlijners gingen direct naar de grensovergangen Verbijsterde grenswachten konden niets anders dan de poorten openen 13

14 Euforie in Duitsland Zowel in Oost- als West-Duitsland veroorzaakte de val een euforische stemming Betogers eisten Duitse hereniging Helmuth Kohl verraste vriend en vijand Programma voor Duitse hereniging Confederatie die moest leidentot een federale Duitse staat» Democratische en vrijemarkt economie in de DDR Onder druk van demonstraties schrapte de SED op 22 november de leidende rol van de SED uit de grondwet Demonstraties bleven voortgaan In Leipzig werd het hoofdkantoor van de Stasi bestormd door een menigte Levende ketting Eén natie, één vaderland, één staat Aftreden Egon Krenz op 6 december Als partijvoorzitter vervangen door Gregor Gysí 16 november: SED wordt SED/PDS; 4 december PDS (Partij voor het Democratische Socialisme) De DDR kende geen communistische Partij meer Wegen naar het westen stonden wagenwijd open Iedere dag emigratie van 2000 Oost-Duitsers naar het westen» Situatie voor zowel DDR als BRD onhoudbaar Duitse hereniging onafwendbaar Maar: instemming van de VS, Sovjet-Unie, Frankrijk en Groot-Brittannië nodig(!) 14

15 Tsjechoslowakije: de Fluwelen revolutie Volgt de algemene lijn die ook in Hongarije, Polen en de DDR gezien kan worden Betogingen, druk op regime wordt steeds groter Hervormingsbeweging (aanvoerder: Václav Havel) 29 november: schrappen leidende rol van de communistische partij 7 december: Communistische regering trad af Had al niet-communisten opgenomen 10 december: Nieuwe regering gevormd met een niet-communistische meerderheid Aftreden Gustáv Husák als president 28 december: coöptatie van Aleksander Dubček tot parlementslid Benoemd tot parlementsvoorzitter 29 december Havel verkozen tot president door het parlement 15

16 Bulgarije Grote economische problemen en vooral vervuilingsproblematiek Geen voedselproblemen, maar wel een lage levensstandaard Oppositiebeweging ecoglasnost Partijleider Todor Zjivkov kiest harde aanpak 10 november paleisrevolutie Communistische partij brengt Zjivkov ten val 78 jaar, reeds 35 jaar partijleider Minister Petar Mladenov en hervormingsgezinde ministers dwingen aftreden af Doel Mladenov Invoeren verlicht communisme (á la Socialisme met een menselijk gezicht) Ook in Bulgarije stonden demonstranten op 11 december: aankondiging vrije en democratische verkiezingen 13 december: afschaffing leidende rol in de maatschappij 16

17 Roemenië Harde dictatuur onder Nicolae Ceaușescu Binnenlandse consumptie ingeperkt om staatsschuld af te betalen Honger Slechte medische zorg Megalomane projecten (bouw paleis in Boekarest) Roemenen durften weinig protest te laten horen Gevreesde veiligheidsdienst Securitate Binnen communistische regime beweging richting Paleiscoup Front voor Nationale Redding (Ion Iliescu) Andere samenzwering Securitate en leger 15 december: Protesten in stad Timișoara monden uit in volksopstand Grote rol onderdrukte Hongaarse minderheid 17 november: Ingrijpen leger en securitate (enkele dodelijke slachtoffers) Katalysator: protesten breiden zich uit 21 december: Ceaușescu in Boekarest door een menigte uitgejouwd Ook daar beschieting van de menigte 17

18 Staatsgreep Front voor Nationale Redding pleegt op 22 december een staatsgreep Ceaușescu s vluchten 25 december ter dood gebracht door het leger na schijnproces Geënsceneerde burgeroorlog Leger moest hoegenaamd de macht op de Securitate veroveren Slachtofferaantallen bewust opgeschroefd om Securitate in diskrediet te brengen (60000/1104 slachtoffers) 26 december: Ion Iliescu tot president uitgeroepen 29 december aankondiging democratisering en vrijemarkteconomie Land bleef echter geleid door communistische kliek Iliescu hield wezenlijke hervormingen nog jarenlang tegen 18

19 Albanië Albanië en Joegoslavië waren vreemde eenden in de bijt Albanië land van weinig veranderingen Stalinistische dictator Enver Hoxha in 1985 overleden Opgevolgd door Ramiz Alia Voorzichtige betrekkingen aan te knopen met Sovjet-Unie en Verenigde Staten Bevolking door harde onderdrukking niet direct bereid de straat op te gaan 19

20 Joegoslavië Overlijden Tito 4 mei 1980 Land bleef communistische en federale staat Niet gebonden Stagnerende economie, toenemende werkloosheid Zorgde voor toegenomen spanningen tussen de Joegoslavische republieken/volkeren Het rijkere noorden (Slovenië, Kroatië) voelde steeds minder voor economische transfers naar het armere zuiden Slovenië produceerde ongeveer 20% van het BNP van Joegoslavië Ook problemen in de overwegend Albanese, maar Servische, provincie Kosovo In Servië toenemend nationalisme: Slobodan Milošević 5 juli 1990 terugdraaien Autonomie Kosovo September 1990: Slovenië verklaart dat het een onafhankelijke, soevereine staat was met recht tot afscheiding In Kroatië een groeiend anti-servisch gevoel Bleef tot op heden beperkt tot verklaringen Maar, er ontstond een kookpot met gevaarlijk mengsel Gebeurtenissen eerder in de 20 ste eeuw spelen grote onderhuidse rol 20

21 Hervormingen in de Sovjet-Unie Verkiezingen in maart en april 1989 Congres van Volksafgevaardigden CPSU enige toegestane partij Veel onafhankelijke intellectuelen gekozen (28% zetels) In plaats van partijbonzen veelal kritische jongere partijleden gekozen W.o. Boris Jeltsin» Hervormer, met een verleden t.a.v. Gorbatsjov Ontpopt zich tot Gorbatsjovs aartsvijand Congres verkoos opperste Sovjet Benoemde Gorbatsjov tot diens voorzitter Gorbatsjov naast partijvoorzitter nu ook staatshoofd Ontstaan groep hervormers die verder wilden gaan met hervormen dan Gorbatsjov Aanvoerder: Jeltsin» Gorbatsjov en premier Nikoklaj Ryzjkov nog niet bereid over te stappen naar volledige markteconomie 21

22 Problemen in de Sovjet-Unie 1989 overheerst door onafhankelijkheidsbewegingen in Baltische staten Radicalisering 23 augustus: menselijke keten van 600 kilometer 50 ste verjaardag Molotov-Ribbentroppact Eind 1989 Estland verklaarde aansluiting bij Sovjet-Unie in 1940 onwettig Litouwen voerde meerpartijenstelsel in Litouwse communistische partij scheurde zich af van Sovjet-moederpartij 9 april 1989 Leger greep in bij demonstraties in Georgië voor meer autonomie Gorbatsjov keerde zich af van het leger (geen opdracht gegeven) Vertrouwensbreuk leger/gorbatsjov: zij wisten dat Gorbatsjov geen voorstander was van afscheidingsbewegingen Problemen in Nagorno-Karabach Strijd tussen Armenen en Azeri bleef voortduren Wit-Rusland en Oekraïne: ontstaan volksfronten die soevereiniteit nastreefden 22

23 Deflatie van de Koude Verenigde Staten: januari 1989: George Walker Bush president Vicepresident onder Reagan Conservatief, geen veranderingen Meer gematigd anticommunistisch standpunt dan Reagan Gold ook voor nieuwe minister van Buitenlandse Zaken James Baker Januari 1989 overeenkomst binnen het kader van de CVSE NAVO en Warschaupact maken afspraken over naleving van mensenrechten en een uitbreiding van vertrouwenwekkende maatregelen Ontmoeting Bush en Gorbatsjov op 2-3 december op Malta Op aandringen van Wałęsa en West-Europese leiders Top verliep in goede sfeer, geen echte afspraken Onderlinge beloftes Bush zou in de Baltische staten niet ingrijpen Op voorwaarde dat Gorbatsjov dat ook niet zou doen Belangrijk: het ijs was gebroken Voor Bush en Gorbatsjov was duidelijk dat zij elkaar konden vertrouwen Internationale ontspanning zette voort 1 december 1989: ontmoeting tussen Gorbatsjov en de Paus Belofte voor godsdienstvrijheid in de Sovjet-Unie 4 december: Gorbatsjov betreurt inval in Tsjechoslowakije van december aankondiging troepenterugtrekkingen 23

24 China Gorbatsjov wilde relaties met China verbeteren China wilde daar pas op ingaan na drie eisen 1. Terugtrekking uit Afghanistan 2. Terugtrekking uit Buiten-Mongolië 3. Vietnamese terugtrekking uit Cambodja Aan voorwaarden was in 1989 praktisch gezien voldaan Mei 1989 bezoek aan Deng Xiaoping Verstoord door gebeurtenissen omtrent de studentenprotesten op het Plein van de Hemelse Vrede Neerslaan demonstraties vormden geen beletsel voor normalisering betrekkingen Belangrijk: 10 jaar eerder zou dit hebben geleid tot problemen in de Amerikaans- Chinese relaties Gebeurde nu niet Teken van verbeterde Sovjet-Amerikaanse betrekkingen 24

25 Duitse eenwording Kohls tienpuntenplan was voor vriend en vijand een verrassing Tegenplan van Hans Modrow Duitse confederatie, volledig neutraal Duitse hereniging was onoverkomelijk, maar eerst moest de nodige tegenstand worden overwonnen Sovjet-Unie had bezwaar tegen een verenigd Duitsland binnen de NAVO Frankrijk en Groot-Brittannië wantrouwden een groot en op Midden-Europa gericht Duitsland Mitterand en Thatcher poogden Duitse eenwording te voorkomen Duitsland zou grootste en economisch sterkste Europese staat worden» Onafwendbaarheid maakte dat Mittererand om ging In ruil voor toezegging van Kohl Duitsland zou sterke D-mark inruilen voor Europese eenheidsmunt Duitsland en Frankrijk daardoor onderling verbonden Wat zegt dat over onze huidige crisis? 25

26 Duitse eenwording Fransen, Britten en Amerikanen konden zich in een neutraal Duitsland niet vinden Duitsland moest lid blijven van de NAVO en Europese gemeenschap Verenigde Staten moesten hun bases in Duitsland behouden Gorbatsjov niet bereid de DDR op te geven indien Duitsland lid zou blijven van de NAVO Alleen Bush was voorstander van Duitse hereniging(!) Waarom kwam die hereniging er dan toch? Onafwendbaarheid Vanaf 8 februari 1990 gesprekken in de 2+4 formule 26

27 Verkiezingen in de DDR Maart 1990 democratische verkiezingen in de DDR Winnaar: Christendemocratische Alliantie voor Duitsland: gesteund door Kohl Gorbatsjov teleurgesteld, had op een linkse overwinning gehoopt April: nieuwe regering geleid door Lothar de Maizière Lastige erfenis: desintegrerende DDR Emigratie, en instortende economie 18 mei 1990 DDR en BRD hakten de knoop door Staatsverdrag over de vorming van een monetaire, economische en sociale unie Vanaf juli 1990: West-Duitse mark ook munteenheid in Oost Duitsland Tot een bepaald plafond tegen de voordelige wisselkoers van 1/1 Oprichting van een speciaal fonds van 95 miljard Mark om de economische en maatschappelijke integratie van Oost-Duitsland te bekostigen Voorsorteren op eenwording, maar de internationale hobbels bleven bestaan 27

28 Beslechting van internationale tegenstand NAVO-top op 6 juli 1990 Verklaring: Koude oorlog officieel ten einde Oproep aan Warschaupactlanden om diplomatieke betrekkingen aan te gaan Voorstel: beloven voortaan samen te werken vanuit wederzijds respect Nam sovjettegenstand tegen Duitse eenwording weg Eengeworden Duitsland binnen NAVO was geen bedreiging meer 16 juli: Afspraken tussen Kohl en Gorbatsjov Duitsland zou de kosten voor het voorlopig stationeren van Sovjet-troepen in Oost-Duitsland betalen Duitse leger beperkt tot soldaten Op het grondgebied van de voormalige DDR zouden geen vreemde NAVO-troepen gestationeerd mogen zijn Sovjet-troepen zouden als Russische militairen in 1994 de DDR verlaten Waarom veranderde Gorbatsjov van mening? Neutraal Duitsland zou voor Sovjet-Unie gevaarlijker zijn dan een Duitsland in de NAVO Kon de NAVO in toom houden Erkenning Duitse eenwording leverde financieel voordeel op 12 miljard mark Renteloze lening van 3 miljard mark Duitsland beloofde binnen het non-proliferatieverdrag te blijven en geen chemische of bacteriologische wapens te produceren 28

29 2+4 verdrag Afspraken vormden basis voor 2+4 verdrag Hield ook einde van de bezetting van Berlijn in Per 3 oktober 1990 was de Duitse eenwording een feit Een van de belangrijkste problemen van de Koude oorlog was opgelost 29

30 Verdere ontspanning CVSE-bijeenkomst 21 november 1990 Verklaring: tijdperk van tegenstelling en verdeeldheid in Europa was beëindigd Vanaf heden samenwerken op basis van respect Ministers van Buitenlandse zaken zouden voortaan minstens een keer per jaar als vaste raad bijeenkomen Vast secretariaat in Praag Centrum voor conflictpreventie in Wenen Centrum voor vrije verkiezingen in Warschau Contouren voor een nieuwe organisatie: de OVSE 19 oktober 1990 CFE-akkoord (Conventional Forces in Europe) NAVO en Warschaupact mochten elk over tanks, stuks artillerie, pantservoertuigen, 6,800 vliegtuigen en 20,000 helikopters beschikken 30

31 Eindstatus Alle satellietlanden, met uitzondering van Albanië nu democratisch geleide landen In Joegoslavië en Roemenië nog wel communisten aan de macht Duidelijke koers naar vrijemarkteconomie ingezet Moeizaam proces, eerste resultaten vielen tegen Prijzen basisproducten gingen omhoog Initiatief van de Europese gemeenschap 29 mei 1990 Europese bank voor Wederopbouw en Ontwikkeling 10 miljard Europese valutaeenheden (Ecu)» Leningen voor bevorderen vrijemarkteconomie 31

32 Interne problemen in de Sovjet-Unie Rantsoenering basisproducten ingevoerd Stijgende staatsschuld Gorbatsjov voorstander van een gecontroleerde overgang naar marktmaatschappij Premier Ryzjkov wilde een geleidelijke aanpak, Boris Jeltsin en aanhangers steeds duidelijker roep voor snelle hervormingen Jeltsin op 29 mei 1990 gekozen tot voorzitter en staatshoofd van de Russische deelrepubliek van de Sovjet-Unie Nationalistisch programma: RF moest baas in eigen land worden, SU mocht enkel macht hebben over gebieden die de deelrepublieken afstonden 8 juni: Jeltsin verklaart dat Rusland een soevereine republiek was Russische wetten voorrang boven Sovjet-wetten Andere unierepublieken volgden snel dit voorbeeld 12 juli: Jeltsin brak met communistische partij 32

33 Interne problemen in de Sovjet-Unie Gorbatsjov kon niets ondernemen tegen Jeltsin Negeerde het bestaan van de Russische federale sovjetrepubliek en Jelsin zo veel mogelijk Gorbatsjov gedwongen tot drastische hervormingen Vijfhonderddagen plan 70% bedrijven geprivatiseerd Republieken meer te zeggen over het te voeren beleid Gorbatsjov krabbelde terug vanwege tegenstand van premier Ryzjkov en de regering Jeltsin liet het plan goedkeuren door het Russische parlement Uiteindelijk keurde het sovjet-parlement het plan zonder tijdslimiet goed op 19 oktober Sovjet-Unie werd bestuurlijke chaos Gorbatsjov in maart 1990 door parlement benoemd tot president Uitgebreide bevoegdheden, maar enkel op papier Gorbatsjov machteloos tegen deelrepublieken die zijn bevelen niet opvolgden Zelfde maand: scheiding staat en partij Gorbatsjov kon regeren zonder met de partij rekening te houden, maar verloor machtsbasis Daardoor steeds afhankelijker van het leger en KGB September en december: volmachten om per decreet te regeren O.a. om het spook van het nationalisme te bestrijden» 12 februari 1990 Pogrom in Bakoe» 11 maart 1990: Litouwse onafhankelijkheidsverklaring Economische boycot, maar staking boycot na dreiging economische sancties vanuit de VS» Zomer 1990: Soevereiniteitsverklaringen alle Sovjet-republieken 33

34 Een nieuwe wereldorde Internationaal had Gorbatsjov een groot aanzien Gorbatsjov leunde meer aan tegen andere wereldleiders, bij gebrek aan interne steun Geen bezwaar tegen Amerikaanse tegenacties tegen Iraakse inval in Koeweit Verenigde Staten verkeerden in Euforische stemming Gewonnen van het communisme, sovjetexpansionisme teruggedrongen 1 oktober 1990: aankondiging Bush voor nieuwe wereldorde Multipolair systeem van kernmogendheden In samenwerking met elkaar en via internationale en regionale organisaties conflicten oplossen 34

35 Sovjet-Unie Een van de pijlers van Bush multipolaire wereld was de Sovjet-Unie SU zou echter ineenstorten Gorbatsjov had een keten in gang gezet die hij niet meer kon stoppen Gorbatsjov wilde unie behouden en steunde daarbij steeds meer op leger en inlichtingendiensten Ontslag Sjevardnadze op 20 devember januari 1991: Ingrijpen bij televisiegebouw in Vilnius Aanval door Gorbatsjov in de hand gewerkt, maar formeel nooit opdracht gegeven Gorbatsjov waste handen in onschuld Vertrouwen tussen KGB/leger en Gorbatsjov geschaad Tevens aanleiding voor opheffing Warschaupact op 1 juli 1991 in Praag 17 maart 1991 Referendum over de wenselijkheid van Sovjet-Unie nieuwe stijl Meerderheid van de kiezers (76%) schaarde zich achter Gorbatsjov Maar: Baltische staten, Armenië, Georgië en Moldavië deden niet mee aan dit referendum Republieken met de grootste roep tot afscheiding Machtsstrijd tussen Gorbatsjov en Jeltsin werd steeds groter Februari 1991: Jeltsin eist aftreden Gorbatsjov 28 maart poging van Gorbatsjov om Jeltsin af te laten zetten mislukt Jeltsin populairder dan Gorbatsjov en vulde dat vacuüm graag op 12 juni: Presidentsverkiezingen in Russische deelrepubliek; Jeltsin beschikt over electoraal mandaat, Gorbatsjov niet gekozen 35

36 START I Strategic Arms Reduction Treaty (START I) 13 juni 1991 Buitenlandse politiek was enige middel waarin Gorbatsjov zich kon onderscheiden Beperking kernkoppen door Sovjet-Unie en Verenigde Staten Van 30,000 tot 8,600 Langeafstandsraketten beperkt tot 1,600 Aankondiging Bush tot terugtrekking tactische kernwapens uit Europa 36

37 Onderhandelingen over Sovjet-Unie nieuwe stijl Onderhandelingen tussen Jeltsin, Nursultan Nazarbajev en enkele andere leiders van de Sovjet-republieken Pijnlijk detail: belangrijke deelstaat Oekraïne onderhandelt niet mee Relatief goede sfeer Onderhandelingsresultaat Oprichting unie van soevereine republieken Republieken zouden op vrijwillige basis toetreden tot unie Gemeenschappelijke munt, leger, buitenlandse politiek Iedere staat zou beschikken over eigen veiligheidsdienst Inperken macht van de KGB KGB luisterde gesprekken waarschijnlijk af, maar feiten zijn onduidelijk Ondertekening gepland voor 20 augustus

38 Tegenreactie Communistische hardliners en militaire leiding wilden nieuw unieverdrag voorkomen Zij zagen dit als een coup voor Gorbatsjov Voor Gorbatsjov was nieuw unieverdrag noodgedwongen oplossing Plannen coupplegers gingen Gorbatsjov te ver Coupplegers wilden binnen het raamwerk van de constitutie werken Medewerking Gorbatsjov nodig Ofwel noodtoestand afkondigen, ofwel verklaren ongeschikt te zijn om functie uit te oefenen 18 augustus staatscommissie voor de noodtoestand Bezoek aan Gorbatsjov op vakantieadres in Foros Weigering noodtoestand uit te roepen Coupplegers verklaarden in het openbaar dat Gorbatsjov door ziekte onbekwaam was en de macht tijdelijk overnamen 38

39 Falen van de coup Coup was slecht georganiseerd Geen charismatisch leider Grote fout: niet arresteren Boris Jeltsin Jeltsin werkte vanuit het Russische regeringsgebouw (Witte Huis) de coup tegen Witte huis omsingeld door militairen Wel orders het gebouw over te nemen, maar geen definitief besluit dat echt te doen Jeltsin sprak zich uit tegen coup; bekende beelden(!) Soldaten kenden dubbele loyaliteit: én aan de SU én aan Rusland 20 augustus; twee commanderende generaals liepen over Internationale gemeenschap bleef trouw aan Gorbatsjov Verzekering aan Jeltsin: asiel in Amerikaanse ambassade mogelijk Coup brokkelde langzaam af, slaagde niet 39

40 Gevolgen coup Gorbatsjov had té passief gehandeld en bleef afwezig tijdens de coup Anders dan hij beweerde beschikte hij gewoon over communicatiemiddelen Als hij had gewild had hij iets kunnen doen Gorbatsjovs aanhangers reageerden ook té passief Jeltsin grote winnaar: zichtbaarheid vergroot Gorbatsjov nu enkel in naam president 24 augustus: confrontatie met Jeltsin Jeltsin had als reactie op de coup Russische economie onder zijn jurisdictie gebracht Schip was te klein geworden voor twee kapiteins, Jeltsin eiste die rol nu op 25 augustus: Gorbatsjov trad af als secretaris-generaal van de communistische partij CPSU gecompromiteerd door coup Jeltsin nationaliseerde alle partijbezittingen binnen Rusland Verbod op partij binnen Rusland CPSU speelde geen rol meer 40

41 Gevolgen Coup 24 augustus: Oekraïne riep onafhankelijkheid uit 1 december bekrachtiging per referendum Oekraïne belangrijkste sovjet-republiek in economische zin Zonder Oekraïne had de Sovjet-Unie geen bestaansrecht meer 25 augustus: onafhankelijkheidsverklaring Wit-Rusland 27 augustus Moldavië 30 augustus Azerbeidzjan Coup was katalysator voor ontploffing Sovjet-Unie 41

42 Oprichting GOS 8 december Jeltsin, Leonid Kravtsjoek (Oekraïne) en Stanislau Sjoeskevitsj richtten nieuwe organisatie op: Gemenebest van onafhankelijke staten Drie staten hieven Sovjet-Unie op Was dat legitiem? Legaal? Doet dat ter zake? Pijnlijk: éérst werd Bush ingelicht, daarna pas Gorbatsjov 42

43 Een laatste strohalm? Gorbatsjov heeft nog gepoogd het leger in te laten grijpen Legertop koos ervoor het zinkende schip te verlaten Steun aan Jeltsin Jeltsin verklaarde nu opperbevelhebber te zijn Russische federatie betaalde immers de militaire salarissen Russische federatie werd formeel erfgenaam van de SU Bevoegdheden (denk aan VN-zetel) maar ook schulden vielen Rusland toe 22 december: meeste Sovjet-republieken sloten zich aan bij GOS Uitgezonderd: Georgië, Baltische staten 25 december: Ontslag Gorbatsjov, overdragen bevoegdheden aan Jeltsin Formele opheffing Sovjet-Unie per 13 december 1991 GOS zou nooit een rol van betekenis krijgen Vrees voor Russische dominantie, geen engagement van voormalige deelstaten SU 43

44 Einde Koude oorlog Koude oorlog geëindigd Probleem Duitsland bestond niet meer IJzeren Gordijn geslecht Is dat het einde van ons verhaal? Voldoende vragen: Hoe heeft de Koude oorlog onze tijd gevormd Zijn we nu in een nieuwe koude oorlog terecht gekomen? Volgende week: laatste college over die vragen! 44