Steenuil onder de Pannen -Samenvattingen van de voordrachten op de Landelijke Dag, 17 januari 2009 te Nijkerk-

Transcriptie

1 Steenuil onder de Pannen -Samenvattingen van de voordrachten op de Landelijke Dag, 17 januari 2009 te Nijkerk- Gebiedsgerichte aanpaksteenuillandschap in 6 voorbeeldgebieden - Aad van Paassen (Landschapsbeheer Nederland) Gebiedsgerichte aanpak Het project Steenuil onder pannen* heeft zich gekenmerkt door een gebiedsgerichte aanpak voor een kwaliteits-verbetering van het landschap met de steenuil als indicatorsoort voor het kleinschalig cultuurlandschap. Daarbij heeft LBN in 6 begrensde voorbeeldgebieden (Ruinen in Drenthe, Neede en Lingewaard in Gelderland, Amstelland in Noord Holland, Steggerda in Friesland en Kloosterzande in Zeeland) erfbewoners onder andere via agrarische natuurverenigingen benaderd voor een voorlichtingsbijeenkomst over de steenuil en het verbeteren van de kwaliteit van het leefgebied van de steenuil. Uitgangspunt was dat een gebiedsgerichte aanpak bevorderlijk werkt (direct in het eerste jaar maar ook in de jaren daarna) op de deelname van betrokken erfbewoners. Op de voorlichtingsbijeenkomsten zijn de erfbewoners met een stimulerende powerpointpresentatie en dito brochure geinformeerd over mogelijkheden voor het verbeteren van de steenuilbiotoop. Vervolgens zijn op 54 erven via een standaardmethodiek territoriumscans uitgevoerd om te beoordelen welke kernpunten in de steenuilbiotoop aanwezig waren en of en zoja hoe die konden worden opgelost. Maatregelen Op basis van de resultaten van de territoriumscans zijn maatregelen uitgevoerd zoals knotten van wilgen, snoeien van fruitbomen, uitdunnen van singels, aanplant van hagen, aanleg van muizenruiters, aanleg van takkenrillen en plaatsing van nestkasten. SOVON Vogelonderzoek Nederland heeft in het voorbeeldgebied Neede onderzoek uitgevoerd naar het habitatgebruik van de steenuil om te kijken waar de steenuilen foerageerden in het gebied en of ze profiteerden van de genomen maatregelen (zie verder de inleiding van SOVON Vogelonderzoek Nederland). In 3 van de 6 gebieden hebben vrijwilligers het broedsucces van de steenuil gevolgd door middel van regelmatige nestkastcontrole. Op basis van de bevindingen in de voorbeeldgebieden en betrokken personen is het handboek "Steenuil onder de pannen" samengesteld met een beschrijving van het proces in de gebiedsgerichte benadering en een overzicht van alle mogelijke maatregelen die getroffen kunnen worden om de kwaliteit van het leefgebied van steenuil te bevorderen. Het handboek is bedoeld voorsteenuilwerkgroepen die hiermee erfbewoners kunnen voorzien van alle gewenste informatie om het voorkomen van de steenuil te bevorderen. Producten Het project heeft een aantal producten opgeleverd: een powerpointpresentatie over de steenuil en een brochure, de methodiek van het maken van een territoriumscan, een groot aantal uitgevoerde beheermaatregelen en een handboek met een uitgebreide beschrijving van maatregelen om de steenuilbiotoop te verbeteren. Het handboek "Steenuil onder de pannen" is vanaf 17 januari 2009 te downloaden vanaf de websites van de betrokken organisaties en

2 Overleving en Dispersie van Nederlandse Steenuilen (Pascaline le Gouar & Hans Schekkerman (Vogeltrekstation, Heteren) (zie: ) Sinds de jaren 70 van de vorige eeuw is de Nederlandse broedpopulatie van de Steenuil met 50-70% afgenomen, en recente studies geven aan dat dit veroorzaakt zou kunnen zijn door een afname in broedsucces door verslechterende foerageeromstandigheden. Deze conclusie is echter afhankelijk van aannamen over jaarlijkse overlevingskansen van Steenuilen, die voor de Nederlandse situatie tot dusver niet goed bekend waren. Tussen 1973 en 2007 zijn in Nederland meer dan Steenuilen geringd, waarvan een groot deel later is teruggevangen of dood teruggemeld. De analyse van de lotgevallen van geringde vogels met behulp van vangst-terugvangstmodellen maakt het mogelijk om voor het eerst goede schattingen te maken van de jaarlijkse overlevingskansen van eerstejaars en volwassen Steenuilen, en om de patronen in dispersie van geringde vogels te onderzoeken. Wij onderzochten (1) of overlevingskansen verschillen tussen de twee belangrijkste landschappelijk regio s voor Steenuilen in Nederland: het rivierengebied en de hoge zandgronden, (2) of er langetermijnveranderingen(trends) zijn opgetreden in de overlevingskansen, en (3) of jaarlijkse variatie inoverlevingskansen verklaard kan worden door weersomstandigheden en fluctuaties in het muizenaanbod, die de foerageeromstandigheden kunnen beinvloeden, en in de hoeveelheid verkeer, die een belangrijke doodsoorzaak vormt. Het model dat als beste uit de analyse naar voren komt was er een zonder verschillen tussen regio s maar met effecten van tijd op de overleving van zowel jonge als volwassen Steenuilen (figuur 1). De overleving van jonge Steenuilen vertoonde een afnemende trend in de tijd, met een gemiddelde van 0.25 (SD=0.124), terwijl die van volwassen vogels van jaar tot jaar fluctueerde rondom een stabiel gemiddelde van (SD=0.190). Geen van de modellen met covariabelen (weergesteldheid, muizen, verkeersdichtheid) beschreef de waarnemingen beter dan modellen zonder covariabelen. Eenvoudige regressie-analyse liet zien dat de jaarlijkse schattingen van de eerstejaars overleving negatief correleerden met de gemiddelde temperatuur in het voorjaar en met de verkeersdichtheid, twee variabelen die een toename in de tijd vertonen. Het beste model met covariabelen voor volwassen Steenuilen maakte onderscheid tussen warme en koude en tussen droge en natte jaren, waarbij in droge en koude jaren de overleving geringer was. De sterke fluctuaties in de overleving van volwassen Steenuilen in combinatie met een afnemende overleving van eerstejaars vogels zijn gevoelige punten voor de bescherming van steenuilpopulaties. Onze schattingen van de demografische parameters en hun variatie kunnen gebruikt worden in modellen waarmee de duurzaamheid van populaties kan worden ingeschat bij diverse beschermingsscenario s, met inbegrip van de effecten van toevallige variaties in de (weers)omstandigheden. Ringterugmeldingen geven ook informatie over het dispersiegedrag van vogels, hoewel hun verspreiding vertekend kan worden door ruimtelijke verschillen in de activiteit van melders. Gebruik makend van een nieuwe methode om voor zulke ruimtelijke verschille te corrigeren vergeleken we de dispersieafstanden tussen juvenielen en adulte vogels en tussen vrouwtjes en mannetjes. Verplaatsingen kwamen vaker voor bij jonge vogels (natale dispersie) dan bij adulte (broeddispersie). Natale dispersie over korte afstanden was gelijk voor mannetje en vrouwtjes, maar kwam vaker voor bij vrouwtjes over afstanden >3 km. (foto Martin Hierck)

3 Samenvatting onderzoeksrapport Terreingebruik en voedselkeus van broedende Steenuilen in de Achterhoek Loes van den Bremer (SOVON) (zie: ) In de periode is het project Steenuil onder de pannen uitgevoerd. Met dit project proberen Landschapsbeheer Nederland, STONE Steenuilenoverleg Nederland, Vogelbescherming Nederland en SOVON het platteland weer aantrekkelijker te maken voor Steenuilen. De belangrijkste taak van SOVON binnen het project was het in kaart brengen van de habitateisen ten aanzien van de voedselsituatie van Steenuilen. In 2007 en 2008 zijn elf volwassen Steenuilen van zes broedparen met een kleine radiozender uitgerust. Door bij enkele paren met een in de nestkast aangebrachte camera de aangevoerde prooien te registreren, kon ook bepaald worden welke voedselbron in welk terreinonderdeel gevangen werd. Daarmee kon het relatieve belang van de verschillende terreinonderdelen in de loop van het seizoen voor de voedselvoorziening van de jonge Steenuilen vastgesteld worden. In totaal zijn er 996 registraties van de gezenderde uilen gedaan. 75 procent van de waarnemingen zijn in 2008 verzameld bij de broedparen in Noordijk en Heelweg, in de oostelijke Achterhoek. Verschillende terreintypen en landschapselementen bleken van belang voor de voedselvoorziening. Zo werd in Noordijk met name aan het begin van het broedseizoen veel gefoerageerd in en langs de rand van de paardenweiden, waarbij de paarden regelmatig letterlijk werden gevolgd. In de laatste weken van de jongenfase werd veel gefoerageerd op het gazon. Ook werd er in deze periode meer gefoerageerd in het stuk gazon met fruitbomen. Van het perceel maïs, gerst en intensief grasland werd nagenoeg geen gebruik gemaakt. In Heelweg werd gefoerageerd in de met koeien begraasde weilanden, rond een open mestopslag, en bij enkele kuilbulten. Ook in het intensieve grasland werden vanaf rasterpaaltjes prooien bemachtigd. Houtwallen en solitaire bomen werden met name gebruikt om te rusten. In beide territoria werd het merendeel van de prooien gevangen in de directe omgeving van het nest, binnen een straal van 300 meter. Tijdens de leg- en broedperiode vormden op basis van biomassa muizen de belangrijkste prooigroep. In de jongenfase werden beduidend minder muizen aangevoerd. Bij de twee broedparen waar de gehele jongenfase kon worden vastgelegd met camera s (Noordijk en Heelweg) vormden muizen slechts 17 respectievelijk 21 procent van de aangevoerde biomassa. Waarschijnlijk waren er in 2008 in deze territoria weinig muizen beschikbaar. Dit tekort aan muizen is met name met regenwormen opgevuld. Daarnaast werden grote hoeveelheden rupsen en larven aangevoerd. Ondanks de mindere voedingswaarde van regenwormen zijn er in zowel Noordijk als Heelweg respectievelijk drie en twee jongen succesvol uitgevlogen. In Noordijk waren het gazon en de paardenweide verreweg de belangrijkste habitattypen voor de prooivoorziening. Meikevers werden voornamelijk in de paardenweide gevangen, de periode dat hier veel werd gefoerageerd viel samen met de seizoenspiek van deze prooisoort. Het gazon was een belangrijke leverancier van regenwormen en larven. In de eiken rond het erf werden voornamelijk rupsen gevangen. In Heelweg was de mestopslag een opvallende plek; hier werden veel rattenstaartlarven gevangen. Van de gevolgde Steenuilparen is een goed beeld verkregen van hun habitatgebruik gedurende de broedtijd. Variatie in verschillende typen vegetaties (gemaaid, beweid, mesthopen afgewisseld met ruigten in paardenweide) op korte afstand van het nest zijn belangrijk in een Steenuil territorium. Met name in jaren met weinig muizen, wanneer Steenuilen zijn aangewezen op kleine prooien, is het van belang dat ze hier niet te ver voor hoeven te vliegen. Diversiteit aan habitats maakt het mogelijk om op seizoenspieken van prooisoorten in te spelen. (foto André Eykenaar)

4 Houdt de Steenuil stand? Pascal Stroeken (STONE) - De resultaten van 30 jaar broedbiologisch onderzoek ( ) - (zie ) Broedbiologisch onderzoek heeft tot doel om het voortplantingsucces (ook wel broedsucces of reproductie) te meten. De centrale vraag die we willen beantwoorden is hoe hoog de jaarlijkse reproductie is en of deze voldoende is om de sterfte van eerstejaars en adulten te compenseren. Onderzoek Sinds het eind van de jaren zeventig van de vorige eeuw is verspreid over Nederland van duizenden steenuilnesten informatie verzameld over het broedsucces. De meeste gegevens zijn afkomstig van de hogere zandgronden in Oost-Nederland (m.n. Achterhoek-Liemers) en uit het Rivierengebied, twee bolwerken van de soort. Tot en met 2007 zijn van ruim nesten de gegevens vastgelegd in het Nestkaartenproject van SOVON. Deze zogenaamde nestkaarten vormen een unieke set aan gegevens die de mogelijkheid bieden voor een uitgebreide analyse. Resultaten De belangrijkste parameters in het (broedbiologisch) onderzoek zijn: - het aantal eieren per nest (legselgrootte) - het aantal succesvolle nesten (nestsucces) - het aantal jongen per broedpaar per jaar (reproductie) Legselgrootte De legselgrootte is een maat voor de kwaliteit van het leefgebied. Uit literatuur blijkt dat in jaren met een groot voedselaanbod de gemiddelde legselgrootte hoger is dan in jaren met een geringer voedselaanbod. Uit de gegevens blijkt dat een gemiddeld steenuillegsel uit 3,7 eieren bestaat. Nesten met 4 eieren komen het meest voor. De legselgrootte varieert van 1 tot 7 eieren, maar het merendeel van de nesten (85%) omvat 3, 4 of 5 eieren. Uit analyse van de trend over de 30 onderzoeksjaren blijkt dat de gemiddelde legselgrootte stabiel is. Nestsucces Een nest is succesvol als er ten minste 1 jong uitvliegt. Uit de analyse blijkt dat gemiddeld 64% van de nesten succesvol is. Dit betekent dat van gemiddeld jaarlijks 36% van alle gestarte nesten geen jongen uitvliegen. Verontrustend is dat het nestsucces in de loop der tijd significant is afgenomen: er mislukken dus meer nesten dan voorheen. De precieze oorzaken zijn nog onduidelijk. Mogelijk spelen de verslechterde voedselsituatie en toegenomen predatie een rol. Nader onderzoek zal dit moeten uitwijzen (zie figuur). Aantal uitgevlogen jongen per broedpaar (reproductie) Gemiddeld over de onderzoeksperiode bedraagt de reproductie bijna 2 uitgevlogen jong per broedpaar per jaar. In dit cijfer zijn ook de mislukte nesten meegerekend. Hoewel het aantal jongen per succesvol paar stabiel blijft vertoont de overallreproductie als gevolg van het afnemend nestsucces, een dalende trend. Op populatieniveau vliegen er jaarlijks steeds iets minder jongen uit. Trend Uit de analyse van de ringgegevens (zie bijdrage Vogeltrekstation) blijkt dat de overleving van de uitgevlogen jongen in hun eerste levensjaar significant is afgenomen sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw. Als we tegelijkertijd constateren dat de reproductie een afnemende trend laat zien, betekent dit dat er steeds meer jaren zijn waarin de sterfte onvoldoende gecompenseerd wordt door nieuwe aanwas. Hierin zou wel eens mede een belangrijke verklaring kunnen liggen voor de afname van de populatie in de onderzoeksperiode.

5 Toekomstig onderzoek 1) Om een vinger aan de pols te houden zal het broedbiologisch onderzoek in de toekomst worden voortgezet en waar nodig worden geïntensiveerd. Ook zal worden geïnvesteerd in een verdere verbetering van het veldwerk en de invoer in het nestkaartenprogramma. 2) Op grond van de nu beschikbare gegevens (reproductie en overleving) zal met behulp van een goed populatiemodel een gedegen onderzoek worden uitgevoerd naar de populatieontwikkeling. 3) Om de afname van het nestsucces en de reproductie te kunnen verklaren, is het wenselijk om gericht onderzoek uit te voeren naar de oorzaken van het mislukken van nesten. 4) Nu gebleken is dat bovendien de overleving van de uitgevlogen jongen in het eerste levensjaar afneemt, zal ook onderzoek gewenst zijn naar de oorzaken van de jongensterfte. Figuur Nestsucces (%) Jaar Significante afname nestsucces sinds 1977 (bron SOVON / STONE) (foto Aldo Tonelli)

6 Van soort- naar erfvogelbenadering - Jouke Altenburg, (Vogelbescherming Nederland) & Ronald van Harxen (STONE) (zie ) Steenuil- onder Pannen is een project dat er op gericht is het leefgebied van de steenuil te verbeteren. Nu het project is afgelopen geeft Vogelbescherming zijn visie op het vervolg van de samenwerking. Noodzaak bescherming blijft groot Het gaat (inter-)nationaal slecht met de vogels van het landelijk gebied. Talrijke onderzoeken tonen dat aan. Vogelbescherming wil populaties een kans geven door voldoende leefgebied (kwalitatief en kwantitatief) veilig te stellen met ecologisch effectieve maatregelen. De onderzoeksresultaten die op deze dag zijn gepresenteerd onderstrepen dit. Kiezen moet Vogelbescherming moet keuzes maken. Overal een beetje beschermen helpt niet. Er is ook niet genoeg geld en tijd om overal goed te beschermen. Verschillende onderzoeken hebben aangetoond dat de kans van slagen het grootst is wanneer in elk geval de kerngebieden van de verschillende vogelsoorten op orde worden gehouden. Die vormen de brongebieden voor verder herstel. Daarom heeft Vogelbescherming aan SOVON gevraagd om voor de karakteristieke soorten akkervogels, weidevogels en vogels van kleinschalig cultuurlandschap kerngebiedenkaarten te maken. Samenwerking De samenwerking met STONE wordt de komende jaren voortgezet. Dat doen we op basis van het jaarplan van STONE. Naast algemene financiële ondersteuning bieden we cofinanciering voor onderzoek naar de cruciale herstelfactoren. Ook gaan we verder met de samenwerking op Beleef de Lente, de zeer succesvolle webcamsite. Vogelbescherming wil graag regionale leefgebiedherstelinitiatieven ondersteunen. Daarbij kan dankbaar gebruik gemaakt worden van de kennis en middelen die Steenuil onder de Pannen heeft opgeleverd. Gezien het beschikbare geld en de tijd zullen we wel keuzes in moeten maken. We zijn met Landschapsbeheer Nederland in gesprek om voor nog 2009 afspraken te maken over een regionale voorzetting van steenuil onder de pannen, mits bezien door een erfvogelbril. Erfvogelbril Bij de voortzetting van leefgebiedherstelprojecten vraagt Vogelbescherming aan STONE, andere partners en alle steenuilvrijwilligers om af en toe een erfvogelbril op te zetten. Kijk bij uw erfbezoeken niet alleen naar steenuilen maar ook naar vogelsoorten die soortgelijke ecologische eisen stellen. Dat is niet nieuw. De vele kerkuilvrijwilligers hebben bijvoorbeeld op eigen initiatief zorggedragen voor de verspreiding van de boerenzwaluwbrochure in Een groot succes dankzij velen van u. Steenuil, kerkuil en boerenzwaluw zijn aantrekkelijk boegbeelden voor minder zichtbare of gewaardeerde vogelsoorten als ringmus, grauwe vliegenvanger en spotvogel. Om de erfbewoners te informeren en het draagvlak voor bescherming te vergroten heeft Vogelbescherming aan Hirundo, Stichting Kerkuilenwerkgroep en STONE voorgesteld een gezamenlijke erfvogelnieuwsbrief te maken. Daarmee krijgt u materiaal in handen dat u kunt gebruiken bij uw erfbezoeken en beschermingswerk. Tot besluit in dialoog en samenwerking met het veld en andere partijen wil Vogelbescherming pal staan voor de bescherming van vogels van het landelijk gebied. Vogelbescherming dankt alle betrokkenen voor de inzet en betrokkenheid in de afgelopen jaren en hoopt er ook in de toekomst op te mogen rekenen.

7