Na het karteren is het zoeken van het

Transcriptie

1 BROEDBIOLOGISCH ONDERZOEK Na het karteren is het zoeken van het nest alleen nodig als je tenminste drie maal het nest kan bezoeken voor het meten van het uitkomst- en broedsucces. Bij de nestcontroles komen aspecten als legselgrootte, nestsucces en broedsucces aan de orde. Het meten van de reproductie is onder meer van belang bij het bepalen van de vitaliteit van een populatie; dit geeft inzicht in de populatieontwikkeling die op grond van karteringen is vastgesteld. CONTROLE VAN DE NESTEN Voor een goede vergelijking tussen onderzoeksgebieden is het van belang de methode van onderzoek te standaardiseren. Parameters die onderzocht kunnen worden zijn: de legselstart (eerste eidatum), de legselgrootte, het, broedsucces en jongensterfte. Kleine jongen Controleer de kleine jongen in de leeftijd van 0 tot 7 dagen. Deze controle is bedoeld om het vast te stellen. Plan je bezoek in de derde en vierde week van mei. Omdat je in veel gevallen niet weet wanneer het eerste ei is gelegd en wanneer met broeden is gestart, is het tijdstip van deze controle niet nauwkeuriger te plannen. Wanneer je bij deze tweede controle nog eieren aantreft heb je in ieder geval wel extra informatie voor het vaststellen van de legselgrootte. Let goed op of er aanwijzingen zijn dat de eieren op het punt van uitkomen staan. Indicaties zijn: piepende jongen in de eieren, barstjes in de eischaal en veel voedsel in de nestholte. De volgende vijf controlemomenten zijn aan te bevelen en geven, mits in de juiste periode uitgevoerd, een goed beeld van het broedproces: eifase; kleine jongen zijn aanwezig; halfwas jongen zijn aanwezig; volgroeide jongen zijn aanwezig; uitgevlogen jongen. Eifase De eerste nestcontrole is bedoeld om de legselgrootte vast te stellen. Plan je bezoek in de tweede week van mei; de meeste Steenuilen hebben dan een volledig legsel. Tref je tijdens deze controle maar 1 of 2 eieren aan, stel dan vast of de eieren bebroed zijn door voorzichtig met de vingertoppen te voelen of de eieren warm zijn. Niet bebroede eieren voelen koud aan. Een tweede controle, één of twee weken later, is dan noodzakelijk. Overigens geven warme eieren niet de garantie dat het legsel al compleet is. Meestal wordt immers met broeden begonnen voordat het legsel compleet is. Nesten waar je geen eieren in aantreft, kun je na twee of drie weken nogmaals controleren op eieren. Soms is de mate van vuil op de eieren een indicatie van de broedduur maar dat hangt sterk samen met de omstandigheden (hoe schoon het nest is etc.). 31

2 DE STEENUIL ONDERZOEK CONTROLEMOMENTEN Halfwas jongen Deze controle is bedoeld om de halfwas jongen van ongeveer 14 dagen oud te onderzoeken. De jongen kunnen worden geringd, sterfte kan worden vastgesteld en op basis van de vleugellengte kan de definitieve leeftijdsbepaling plaatsvinden. Deze controle is meestal in de laatste week van mei en de eerste twee weken van juni. Op grond van de leeftijd van de jongen bij de eerste controle, ingeschat op basis van gewicht en de vleugellengte, is deze controle goed te plannen. 32 BESCHERMING Volgroeide jongen Veel onderzoekers controleren een nest niet meer nadat de jongen zijn geringd. Uit onderzoek blijkt echter dat het aantal uitvliegende jongen aanzienlijk kan verschillen van het aantal geringde jongen. Met name in jaren met voedselschaarste is dit het geval. Soms treedt er in de latere jongenfase nog sterfte op door voedselgebrek, soms gaat zelfs het hele nest verloren. Aangenomen dat de meeste jongen vanaf hun 30e levensdag de nestholte verlaten, is het zinvol om het nest te Mei week 2 Juni week 3 week 4 Legselgrootte bepalen Legselgrootte bepalen als het legsel bij de eerste controle niet compleet was Legselgrootte bepalen Legselgrootte bepalen Vaststellen als het legsel bij de eerste controle niet compleet was Vaststellen Vaststellen of de nestplaats bezet is Markeren van net Markeren van net week 1 Vaststellen Markeren net jongen te

3 bezoeken als de jongen tussen 25 en 30 dagen oud zijn. Soms verlaten enkele of alle jongen al vanaf hun vijfentwintigste levensdag het nest, waarschijnlijk vooral in jaren met voedselschaarste of als het nest nat is en bij grote hitte. Het is dan moeilijk vast te stellen of de jongen zijn gestorven of dat ze het nest voortijdig hebben verlaten. Uitgevlogen jongen Idealiter zou elk nestonderzoek afgesloten moeten worden met een controle om vast te stellen of er nog dode jongen in het nest zijn achtergebleven. Pluis de nestplaats hier goed voor uit. Soms vind je alleen nog een poot (met ring!) terug. Vitale jongen die je tijdens de laatste controle opnieuw in het nest aantreft kunnen worden beschouwd als zijnde uitgevlogen. De nacontrole is zinvol vanaf het moment dat het jongste jong 40 dagen of ouder is. Dit moment kun je uit de biometrische data berekenen en is daarmee goed te plannen. Over de overleving van de jongen na het verlaten van het nest kan zonder de hulp van zenders of langdurige observaties weinig informatie worden verkregen. Het valt buiten de doelstelling van deze handleiding hier dieper op in te gaan. AANDACHTSPUNTEN BIJ DE NESTCONTROLES Tijdens het controleren van de nesten zijn een aantal zaken van belang: Om te voorkomen dat de uilen de nestkast verlaten: voor het openen van het nest eerst de vliegopening met een doek afsluiten, op het moment van afsluiten lopen de aanwezige Steenuilen van de vliegopening af naar de achterzijde van de kast. Denk eraan de doek na de controle weer te verwijderen! Eieren bekijken op versheid. Oude eieren van het jaar ervoor kunnen nog intact zijn maar zijn minder wit en voelen extreem licht aan (ingedroogd, gewicht minder dan 10 gram). Geen nestcontroles uitvoeren tijdens slecht weer; jongen of eieren mogen beslist niet nat worden of te veel afkoelen. Meet en weeg de uilen bij voorkeur in de beschutting van een gebouw, vooral bij gebruik van een elektronische balans. Gebruik een geïsoleerd kistje/doosje voor de (kleine) jongen om afkoeling tijdens werkzaamheden te voorkomen. Zorg dat de jongen elkaar niet kunnen verwonden. Bewaar de oude vogels gescheiden van de jongen. Halfwas jongen kunnen hard wegrennen en onder hout, fundering of anderszins wegkruipen. Gebruik daarom een gesloten kistje en let ook tijdens het meten en wegen goed op. Controleer geen nesten waar je niet goed bij kunt, of als de kans klein is dat je de jonge vogels kunt pakken. Probeer de controles zo kort mogelijke te houden en rond een nestcontrole af binnen 10 minuten, om verstoring van het nest te voorkomen. Benader de kast voorzichtig; maak wel wat geluid om de uilen van het vlieggat weg te krijgen. Juni week 2 week 3 week 4 Juli week 1 week 2 jongen jongen bij late legsels Controle van 25 tot 30 dagen oude jongen op overleving Controle van 25 tot 30 dagen oude jongen op overleving alle jongen het nest Controle van dagen oude jongen op overleving Controle van dagen oude jongen op overleving 33

4 Als een week na het uitkomen van het laatste jong een ei nog niet uitgekomen is, kun je het als niet uitgekomen beschouwen Legsels die niet uitkomen worden soms 40 dagen of meer bebroed; het vrouwtje verlaat op een gegeven moment het nest en de eieren worden koud. Tijdens de nacontrole deze nesten alsnog inspecteren. BROEDBIOLOGISCHE BEGRIPPEN De reproductie wordt gemeten en vergeleken op grond van enkele parameters. In principe zul je op grond van de hier beschreven nestcontroles (bij een aantal nesten in je onderzoeksgebied) voldoende gegevens kunnen verzamelen om de benodigde parameters vast te kunnen stellen. Hieronder wordt een toelichting op de parameters gegeven en hoe je deze vaststelt. Legselgrootte Het maximum aantal eieren dat tijdens controle(s) in de eifase wordt vastgesteld. De legselgrootte mag niet worden berekend (bijv. 3 jongen plus 1 niet uitgekomen ei is dus niet een legselgrootte van 4). geteld. Uit de berekening: datum van de meting minus leeftijd oudste jong minus broedduur minus eieren x interval volgt dat het eerste ei op 17 april werd gelegd. datummeting leeftijd oudste jong e uitkomstdatum 1 jong broedduur aantal eieren (5 2) leginterval eieren X interval EED 25-mei 6 dagen 19-mei 26 dagen 3 2 dagen 6 dagen 17-apr Nestsucces Een nest geldt als succesvol als er ten minste één jong uitvliegt. Uitkomstsucces eieren Het is het percentage van de eieren (maximale legselgrootte) dat is Legselstart / eerste eidatum (EED) Dit is vrijwel niet in het veld vast te stellen. Ook wanneer je een nest aantreft met slechts één ei kan dat ei immers zowel op de controledag, de dag ervoor of twee dagen ervoor zijn gelegd. De legselstart wordt dan ook bepaald op basis van een berekening. Dit geeft slechts een indicatie van de legselstart, maar als dezelfde berekeningswijze wordt gehanteerd, worden onderling vergelijkbare gegevens verkregen. Deze indirecte methode is alleen bruikbaar onder de volgende voorwaarden: de legselgrootte is bekend, er moet sprake zijn van uitgekomen eieren en de leeftijd van het oudste jong is bepaald op basis van de biometrische gegevens. Er wordt uitgegaan van een broedduur van 26 dagen, een leginterval van 2 dagen en een broedbegin bij het voorlaatste ei. Ter verduidelijking en voorbeeld Op 25 mei worden 4 jongen aangetroffen. Het oudste jong wordt op basis van de vleugelmeting geschat op 6 dagen (zie Lichaamskenmerken en sexeverschillen, pagina 36). Tijdens de eerdere controle werden 5 eieren 34

5 uitgekomen. Het is alleen te bepalen als de legselgrootte bekend is. Als niet uitgekomen eieren gelden die eieren die nog in het nest aanwezig zijn op het moment dat er al jongen zijn; verdwenen eieren mogen niet meegerekend worden. Van een verdwenen ei weet je niet of het uitgekomen is en mag dan ook niet meegeteld worden in de berekening van het. Broedsucces Het broedsucces is het percentage van de eieren dat uitgevlogen jongen oplevert. Als bijvoorbeeld een legselgrootte van 4 eieren 2 uitgevlogen jongen oplevert, is het broedsucces (4/2) x 100 % = 50 %. Als van de totale populatie het aantal legsels x aantal eieren 60 is en het aantal uitgevlogen jongen 36 dan is het broedsucces voor deze populatie (36/60) x 100 % = 60 %. Vaak is het niet mogelijk om het exacte aantal uitgevlogen jongen te bepalen omdat de jongen bij de laatste controle uit het nest zijn. De beste benadering is het gemiddelde te nemen van het aantal jongen tijdens het ringen en het aantal bij de laatste controle. Als voorbeeld bekijken we een nest met vier jongen die op dag 12 zijn geringd, waarvan op dag 30 nog twee bijna vliegvlugge jongen in het nest aanwezig zijn én een poot met ring (van juveniel). Als de kast leeg is op dag 40 en er ook geen sporen of resten zijn van achtergebleven Steenuilen, dan is het aantal uitgevlogen jongen 3 (4 + 2 = 6 /2). Dit getal geeft misschien een iets te rooskleurig beeld maar blijkt in de praktijk toch betrouwbaar, omdat kuikens van 8 tot 30 dagen al regelmatig de kast uitgaan en dus kunnen worden gemist bij de controle. In dat geval zou de schatting van het broedsucces te laag zijn als men alleen de kuikens bij de laatste controle als het broedsucces zou beschouwen. NOTEREN VAN DE GEGEVENS Maak aan het begin van het broedseizoen voorgedrukte veldformulieren waarop alle relevante broedbiologische gegevens genoteerd kunnen worden. Per nest hanteer je één formulier voor het gehele broedseizoen. Noteer daarop ook de algemene gegevens die je nodig hebt voor het invullen van de SOVONnestkaart (atlasblok en km-hok, Amersfoortcoordinaten, de codes voor habitat, nestplaats, nest en nesthoogte en hoe het nest gevonden is). Dit kan worden aangevuld met een gedetailleerde omschrijving van de nestplaats. Ook de meer specifieke gegevens voor de SOVON-nestkaart kun je op het veldformulier vermelden: broedstadium, broedsucces, het moment van mislukken, datum eerste ei en ringdatum. Dit bespaart na afloop van het veldseizoen veel werk bij het invullen van de SOVON-nestkaarten. Voeg bij het veldformulier een kopie met de codes van de SOVON-nestkaart, zodat je in het veld de juiste codes van het broedstadium kunt noteren. In bijlage 2 is een voorbeeldformulier opgenomen. Pascal Stroeken, Ronald van Harxen en Niko Groen 35