De politieke crisis in Iran

Transcriptie

1 Analyse De politieke crisis in Iran Peyman Jafari De internationale berichtgeving over Iran wordt doorgaans gedomineerd door Irans buitenlandse politiek. De protesten die na de presidentsverkiezingen in juni uitbraken legden een vergrootglas op de binnenlandse ontwikkelingen van het land. Na een van de meest levendige verkiezingscampagnes sinds de Revolutie van 1979 gingen bijna 40 miljoen Iraniërs 85 procent van het electoraat op 12 juni naar de stembus. Volgens de officiële cijfers stemde 63 procent van hen op de hardliner Mahmoud Ahmadinejad en 34 procent op zijn belangrijkste tegenkandidaat, de hervormingsgezinde Mir Hossein Mousavi. Dit resultaat werd door Mousavi en de andere hervormingsgezinde kandidaat, Mehdi Karroubi, aan grootschalige fraude toegeschreven. De vierde presidentskandidaat, de conservatieve Mohsen Rezai reageerde ook afwijzend, maar in minder felle bewoordingen. Belangrijker was de reactie van een significant deel van de bevolking, dat in grote steden zoals Teheran, Tabriz, Isfahan en Shiraz massaal de straat op ging met de leuze waar is mijn stem? Een aantal onderzoeken, waaronder een rapport van het gerenommeerde Britse Chatham House, heeft sterke aanwijzingen geleverd voor verkiezingsfraude. 1 Hoe dan ook, zonder overdrijving kan vastgesteld worden dat de Islamitische Republiek van Iran haar zwaarste crisis sinds de Revolutie doormaakt. Deze crisis heeft twee aspecten. Ten eerste is er een ongekend grote scheuring ontstaan binnen de politieke en religieuze elite. Aan de ene kant staan Opperste Leider Ali Khamenei, president Ahmadinejad en de top van de Revolutionaire Garde, en aan de andere kant staat een diffuse coalitie van Mousavi, Karroubi en de machtige ex-president Ali Akbar Hashemi Rafsanjani. Aan beide kanten staan belangrijke ayatollahs. Ten tweede is er een protestbeweging opgekomen die geen precedent heeft in de geschiedenis van de Islamitische Republiek. Wortels van de fractionering In tegenstelling tot het beeld dat heel lang in het Westen dominant is geweest, vormden de aanhangers van Khomeini die na de Revolutie aan de macht kwamen geen homogene groep. Vanaf haar oprichting was de Islamitische Republiek in diverse politieke fracties verdeeld, langs sociaaleconomische, politieke en religieuze lijnen. In de jaren 80 was Mousavi als premier ( ) een belangrijke leider van de linkse fractie, die een etatistische politiek voorstond om het land te industrialiseren en tegelijk de armen te beschermen. Toezien op sociale rechtvaardigheid is waar de islam voor staat, beweerde Mousavi in die periode. 2 Zijn regering en aanhangers in het parlement botsten regelmatig met de rechtse fractie waarmee Khamenei als president ( ) verbonden was. Zij wilden juist een grotere rol voor de vrije markt waarvan vooral hun bondgenoten in de bazaar, de traditionele handelaren, zouden profiteren. Rafsanjani was in die periode voorzitter van het parlement en manoeuvreerde behendig tussen beide fracties. De tegenstellingen binnen de politieke elite werden in de jaren 80 door twee factoren in toom gehouden: de oorlog met Irak en de autoriteit van Khomeini. Nadat de oorlog in augustus 1988 eindigde en Khomeini in juni 1989 stierf, begonnen de tegenstellingen toe te nemen. Daarbij werkten de scherpe daling van de olieprijs vanaf 1986 en de daaropvolgende economische crisis als een katalysator. 1

2 Aan het begin van de jaren 90 begon zich een nieuw politiek landschap af te tekenen. De verkiezing van Rafsanjani in 1989 markeerde de opkomst van een nieuwe politieke fractie modern rechts, ook wel de pragmatici genoemd. Net als traditioneel rechts (conservatieven), wilden zij een grotere rol voor de vrije markt, maar ze waren minder op de bazaar en veel meer op de moderne industrie gericht. Ook waren ze minder streng in de leer als het om religieuze kwesties en de relaties met het Westen ging. Rafsanjani probeerde de staat enigszins te rationaliseren door bijvoorbeeld bij de benoeming van ambtenaren een groter gewicht te geven aan hun kwalificaties in plaats van hun vroomheid. De liberalisering en privatisering onder Rafsanjani s presidentschap ( ) versnelde de opkomst van een nieuwe rijke klasse de miljonair mullahs die profiteerden van hun contacten binnen het staatsapparaat maar hun geld in toenemende mate verdienden in de private sector, vooral in de handel, de bouw en de industrie. De linkse fractie werd door een coalitie tussen de pragmatici en de conservatieven op een zijspoor gezet. Rafsanjani, die zich de leider van de wederopbouw liet noemen, kreeg veel macht, maar hij vormde ook een tandem met Khamenei die in 1989 Khomeini als Opperste Leider had opgevolgd. Khamenei miste echter het charisma van zijn voorganger. Als hojatoleslam was hij volgens de grondwet, die de rang ayatollah vereist, niet eens gekwalificeerd voor deze positie. Aangezien Khomeini s gedoodverfde opvolger, ayatollah Montazeri, uit de gratie was gevallen na zijn heftige kritiek op de executie van politieke gevangenen, werd de grondwet aangepast om Khamenei s benoeming mogelijk te maken. Khamenei was zich bewust van zijn zwakke positie bij de geestelijkheid en de bevolking, zeker in vergelijking met de machiavellistische Rafsanjani, en probeerde dit te compenseren door de creatie van een machtsbasis binnen de Revolutionaire Garde. De coalitie tussen Rafsanjani en Khamenei begon vanaf 1992 af te brokkelen, door het boemerangeffect van economische liberalisering. Rafsanjani had gehoopt om met privatisering en liberalisering enerzijds de handelaren en de nieuwe entrepreneurs voor zich te winnen, en anderzijds de bevolking tevreden te stellen met de import van consumptiegoederen. Zijn vrijemarktpolitiek leidde tot een explosieve inflatie, die in 1995 de 50 procent naderde. Dit leidde, samen met het schrappen van subsidies en groeiende ongelijkheid, tot sociale onvrede die een aantal keer uitmondde in grote stedelijke rellen. Khamenei reageerde zoals conservatieven overal doen: hij weet de situatie in het land aan het morele verval en begon met een offensief om de islamitische waarden en normen te beschermen tegen de culturele aanval van het Westen. Sociale en intellectuele veranderingen Behalve bij de streng religieuzen vergrootte het strengere optreden van de zedenpolitie en de grotere repressie tegen andersdenkenden het gevoel van vervreemding bij de rest van de bevolking. Ironisch genoeg had het beleid van de Islamitische Republiek zelf tot grote sociale en intellectuele veranderingen geleid die het conservatisme ondermijnden. Halverwege de jaren 90 woonde ongeveer 60 procent van de bevolking in steden (dat aandeel is ondertussen tot 70 procent gestegen). Terwijl vóór de revolutie slechts een vijfde van de stedelijke bevolking een tv of telefoon thuis had, steeg dat aandeel naar respectievelijk 95 en 81 procent. 3 De uitbreiding van de gezondheidszorg leidde tot een enorme daling van de kindersterfte. Investeringen in het onderwijssysteem leidden tot een snelle daling van het analfabetisme. Het aandeel van vrouwen in het hoger onderwijs steeg van 12 procent vóór de Revolutie naar 40 procent in Inmiddels bestaat meer dan 60 procent van universitaire studenten uit vrouwen. Een andere belangrijke ontwikkeling was het proces van secularisering. Uit een opinieonderzoek bleek dat slechts 6 procent van de jongeren die regelmatig televisie keken religieuze programma s volgde. Van hen die regelmatig lazen, had slechts 8 procent interesse voor religieuze boeken. Bijna 80 procent had een neutrale of negatieve houding ten opzichte van de geestelijken. 4 Overigen betekent deze ontwikkeling niet dat jongeren areligieus of zelfs antireligieus worden, maar dat ze hun islamitische geloof 2

3 combineren met een eigen praktijk die vaak ingaat tegen de verboden en geboden van de geestelijke leiders. Ook bij de intellectuele elite voltrok zich een gelijksoortige ontwikkeling. Er ontstond een nieuwe groep van islamitische intellectuelen die de fundamentalistische lezing van de islam die ze zelf had aangehangen van de hand wees, en de compatibiliteit van democratie en islam beargumenteerde. Abdolkarim Soroush, Mohsen Kadivar en Mohammed Mojtahed Shabestari zijn de meest erudiete woordvoerders van deze groep. Hervormers en neoconservatieven De overweldigende overwinning van Mohammad Khatami bij de presidentsverkiezingen in 1997 kan tegen de achtergrond van deze sociale veranderingen en de groeiende onvrede over economische liberalisering begrepen worden. Zijn boodschap van verandering en politieke hervormingen raakten een gevoelige snaar bij het electoraat, dat in 2000 een hervormingsgezind parlement koos. De hervormers creëerden een sociaal en politiek klimaat waarin kritische publicaties minder streng gecensureerd werden en sociale bewegingen van vrouwen, studenten en vakbondsactivisten konden bloeien. Met zijn pleidooi voor een dialoog tussen beschavingen poogde Khatami ook de relaties met het Westen te verbeteren. Het hervormingsproject van Khatami stuitte al gauw op het verzet van de conservatieven. Gesteund door Khamenei gebruikten ze hun machtspositie in de Raad van Hoeders, justitie en de Revolutionaire Garde om de hervormingen te blokkeren. Kritische kranten werden verboden en dissidente politici, intellectuelen en activisten werden gearresteerd en soms zelfs vermoord. Tegelijk begon het enthousiasme voor Khatami onder de bevolking weg te ebben. Ten eerste omdat hij niet in staat was om het conservatieve offensief het hoofd te bieden, en zich in plaats daarvan keerde tegen de extremistische eisen van zijn eigen achterban. Ten tweede omdat hij de vrijemarktpolitiek van zijn voorganger doorzette en de lagere klassen van zich vervreemdde. Ook de internationale ontwikkelingen ondermijnden de positie van de hervormers. In zijn State of the Union-toespraak van begin 2002 nam de Amerikaanse president George W. Bush Iran op in de As van het Kwaad, uitte de beschuldiging dat het land samenwerkte met Al-Qaeda, en dreigde het land in de daaropvolgende jaren met een militaire aanval. De aanwezigheid van Amerikaanse troepen in Irak, Afghanistan, de Perzische Golf een aantal voormalige Sovjetrepublieken maakten het militaire gevaar zeer acuut voor de Iraanse militaire en politieke top. In deze context begon een nieuwe politieke fractie met haar opmars de neoconservatieven. Veel van hen hadden een achtergrond in het militaire apparaat van de Revolutionaire Garde en de Baseej, een pro-regeringsmilitie verbonden aan de Garde. Hun politieke bewustzijn was in zeer grote mate gevormd door de oorlog met Irak, waarin ze een leidende rol hadden gespeeld, en ze waren ervan overtuigd dat alleen zij de Islamitische Republiek konden leiden nu deze door de VS bedreigd werd. Ze hadden gezien dat Khatami s verzoenende houding en samenwerking met de VS bij het verdrijven van de Taliban in 2001 door het Witte Huis beantwoord waren met het opzetten van operaties voor regime change. Toen aan het begin van 2003 de Amerikaanse aanval op Irak dichterbij kwam, vreesden veel Iraanse machthebbers dat de Amerikanen al gauw vanuit Bagdad naar Teheran zouden optrekken. Uit angst deed de Iraanse regering een voorstel aan de VS voor allesomvattende onderhandelingen, die afgeslagen werden omdat de Amerikaanse neoconservatieven waarschijnlijk dachten dat hun bezetting van Irak op weinig verzet zou stuiten en dat ze vanuit een betere machtspositie Iran konden confronteren. 3

4 Het hervormingsproject en de fractiegevechten als zodanig werden door de neoconservatieven, de militaire top en Khamenei als een risico gezien omdat ze het land verzwakten tegenover een oorlog of een fluwelen revolutie. Vanaf 2003 begonnen ze een hechte coalitie te vormen en alle staatsinstituties onder hun eigen controle te brengen. In dat jaar wonnen de neoconservatieven de gemeenteraadsverkiezingen in Teheran, vooral door een grote absentie, en kozen Ahmadinejad tot burgemeester. Ze veroverden in het daaropvolgende jaar het parlement doordat de conservatieve Raad van Hoeders de kandidatuur van veel hervormers ongeldig verklaarde en veel kiezers wegbleven. In 2005 won Ahmadinejad de presidentsverkiezingen, mede door de steun van Khamenei en de mobilisatie door Revolutionaire Garde en de Baseej. Zijn populisme speelde daarbij ook een hele belangrijke rol. Door zijn belofte om armoede, ongelijkheid en de corrupte economische maffia (een verwijzing naar onder andere de rijke Rafsanjani-familie) aan te pakken, won hij de steun van een aanzienlijk deel van het electoraat. Het presidentschap van Ahmadinejad tussen 2005 en 2009 leverde tegenstrijdige resultaten op. De standvastigheid waarmee hij het recht van Iran op kernenergie verdedigde, werd door veel Iraniërs, zelfs degenen die zijn binnenlandse politiek afkeurden, gewaardeerd. Zijn provocatieve internationale optreden, vooral zijn abjecte uitspraken over de Holocaust, werden echter door velen als een beschadiging van de Iraanse belangen gezien. Op het binnenlandse terrein slaagde Ahmadinejad erin om een deel van de bevolking via directe financiële steun voor zich te winnen, maar hij vervreemde tegelijk een groot deel door zijn economische wanbeleid die tot een hoge werkloosheid en een explosieve inflatie leidde. Toen de Iraniërs afgelopen juni massaal naar de stembus gingen, waren ze dan ook diep verdeeld. De militarisering van de macht Met de kandidatuur van Mousavi waren de hervormers verzekerd van de steun van de anti- Ahmadinejad stemmers. Maar zijn religieuze karakter en populistische politiek gaven hem ook toegang tot de stemmers die in Ahmadinejad teleurgesteld waren. In de aanloop naar de verkiezingen van juni zag het er naar uit dat de hervormers die sinds 2003 naar de marge waren geschoven bezig waren met een heropleving. De mobilisatie van duizenden van hun aanhangers die zich met groen tooiden, versterkte dat beeld. De terugkeer van een verscherpt fractiegevecht in het centrum van de macht, gecombineerd met de mobilisatie van een substantieel deel van de bevolking waarover ook de hervormers steeds minder controle hadden, in de context van een aanhoudend conflict met de VS rond het nucleaire programma van Iran, verklaren waarom de militaire top tot een electorale coup overging. Het steunen van deze stap was voor Opperste Leider Khamenei een logische keuze, zelfs toen dat hem in aanvaring bracht met andere hoge geestelijken. Zijn machtsbasis wordt namelijk vooral gevormd door de commandanten van de Revolutionaire Garde en de Baseej. Zijn hebben de nasleep van de verkiezingen gebruikt om hun politieke macht uit te breiden. Abdollah Araki, een hoge commandant binnen de Revolutionaire Garde, bekende begin oktober dat de Garde na de verkiezingen twee maanden lang het land had bestuurd. De Revolutionaire Garde had sinds de verkiezingen van Ahmadinejad in 2005 ook haar economische macht flink uitgebreid. Het is geen toeval dat in de afgelopen twee jaar de economische belangen van de Garde uitgebreid zijn. Hun constructiebranche, Ghorb, kreeg grote staatsprojecten toegeworpen, waaronder de aanleg van pijpleidingen voor gas en een nieuw traject van de metro van Teheran, berichtte The Economist in Volgens een uitgebreid onderzoek heeft de Revolutionaire Garde haar macht naar bijna alle sectoren van de Iraanse markt uitgebreid, van ooglaseroperaties en de bouw tot de autoindustrie en de handel in onroerend goed. 6 Het mechanisme van deze machtsuitbreiding is gebaseerd op privatisering van staatsbedrijven die door andere (semi)staatsbedrijven of de Revolutionaire 4

5 Garde opgekocht worden. Een recent voorbeeld is de privatisering van het International Expo Centre in Teheran, toen slechts enkele weken na de verkiezing van Ahmadinejad 95 procent van zijn bezittingen werden verkocht aan de Revolutionaire Garde zonder dat andere partijen een bod konden uitbrengen. De Revolutionaire Garde onderhoudt ook nauwe banden met de machtige bonyads, stichtingen die liefdadigheidsfuncties combineren met economische activiteiten. Samen met de top van de genationaliseerde bedrijven vormen zij in feite de Iraanse versie van de nomenklatoera in de voormalige Sovjetunie. Hun concurrentie om de economische macht met een groeiende private sector speelt een belangrijke rol op de achtergrond van de politieke fractiegevechten. De kinnesinne tussen Ahmadinejad en Rafsanjani kan zeker in die context geplaatst worden. Tegenkrachten Twee ontwikkelingen sinds de verkiezingen de coalitievorming tussen president Ahmadinejad, Opperste Leider Khamenei en de hoogste commandanten van de Revolutionaire Garde en de Baseej, en de gewelddadige repressie van de oppositie duiden op een militarisering van de politiek in Iran. Dit is echter geen onomkeerbaar proces. Wat het eerste element betreft is het belangrijk om op te merken dat de Islamitische Republiek tot nu toe noch een (militaire) dictatuur is geweest, noch een democratie. Zij wordt gekenmerkt door een complexe mix tussen gekozen en ongekozen instituties, waarbij de laatste de overhand hebben. Zo zijn er verkiezingen voor de gemeenteraden, het parlement, de president en de Raad van Experts. Deze bestaat uit hoge geestelijken die de Opperste Leider kiezen en monitoren. Alle kandidaten voor deze instituties kunnen echter afgekeurd worden door de Raad van Hoeders (bestaande uit zes geestelijken en zes juristen) die de wetgeving van het parlement toetst aan de islamitische wetten. De Raad ter Onderscheiding van wat het Beste is bemiddelt tussen het parlement en de Raad van Hoeders. Boven aan het politieke systeem staat de Opperste Leider die de hoofdlijnen van het beleid uitstippelt, de buitenlandse politiek aanvoert en bevelhebber is van het leger. De recente ontwikkelingen hebben geleid tot een sterke verschuiving van de macht richting de ongekozen instituties, maar er zijn ook belangrijke tegenkrachten. Een substantieel deel van de bevolking zorgt met aanhoudende protesten, die weliswaar door de zware repressie kleiner zijn geworden, voor een belangrijk obstakel voor de stabilisering van de militaire macht. Het aanhouden van de repressie zorgt ervoor dat de legitimiteit van de regering verder afbrokkelt en de weerstand binnen de politieke elite toeneemt. Deze weerstand komt van vier belangrijke groepen. Ten eerste politici zoals Mousavi, Karroubi en Rafsanjani, die zich niet uit de politieke machtscentra willen laten verdrijven. Ten tweede een groeiende groep hoge geestelijken die vrezen dat hun autoriteit onder de bevolking grote schade oploopt door het optreden van Ahmadinejad en Khamenei. Hun belangrijkste woordvoerder is ayatollah Montazeri. Hij zei onlangs: Laat ze tenminste de moed hebben om toe te geven dat deze regering noch republikeins noch islamitisch is, dat ze niemand het recht geven om te protesteren, commentaar of kritiek te geven. Een derde groep wordt gevormd door de grote bureaucratie. In de afgelopen jaren heeft onder hen een grote professionalisering plaatsgevonden, vooral onder het diplomatieke corps. Een groot deel van hen ziet met lede ogen aan hoe de invloed van hun departementen wegvloeit naar de militaire top. Een vierde groep zijn de militaire commandanten zelf. Het is bekend dat onder hen zich ook aanhangers van Mousavi, Karroubi en Rafsanjani bevinden. Hoe langer de Revolutionaire Garde en de Baseej worden ingezet tegen de bevolking, des te groter het risico wordt op conflicten binnen hun rangen. Kortom: de binnenlandse krachten die het tij kunnen keren zijn nog lang niet uitgespeeld, en zullen juist op termijn aan kracht winnen. 5

6 Drs. P. Jafari is politicoloog en promovendus aan de Universiteit Leiden/Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis. Zijn onderzoek richt zich op de liberalisering van Iran tussen Peyman Jafari is auteur van Het andere Iran (2009) en geeft regelmatig commentaar in de media over de ontwikkelingen in Iran. Noten 1. Ali Ansari (red.), Preliminary Analysis of the Voting Figures in Iran s 2009 Presidential Election, Chatham House, 2009, 2. Mehdi Moslem, Factional Politics in Post-Khomeini Iran, Syracuse University, 2002, p Javad Salehi-Isfahani, Oil Wealth and Economic Growth in Iran, in: Ali Gheissari (red.), Contemporary Iran. Economy, Society and Politics, Oxford University Press, 2009, p Asef Bayat, Making Islam Democratic: Social Movements and the Post-Islamist Turn, Stanford University, 2007, p The Economist, 19 juli Frederic Wehrey et al., The Rise of the Pasdaran: Assessing the Domestic Roles of Iran s Islamic Revolutionary Guards Corps, RAND,