THEE. Een informatiepakket voor een werkstuk of spreekbeurt

Transcriptie

1 THEE Een informatiepakket voor een werkstuk of spreekbeurt

2 COLOFON Tekst: Herman Bosman en Olav Jansen Illustraties: CMO en zijn licentiegevers, Flickr, Simon Levelt, Oxfam Novib, Human Flower Power Project, Freefoto.com, Tea House, Max Havelaar, EKO-keurmerk, Koffie en Thee Informatie Bureau. De inhoud is met zorg samengesteld. Mocht u van mening zijn dat inbreuk is gedaan op uw auteursrechten of beeldrechten, dan verzoeken wij u vriendelijk contact met ons op te nemen via cmo@fm.ru.nl. Centrum voor Mondiaal Onderwijs Postbus HK Nijmegen tel cmo@fm.ru.nl U kunt op de website terecht voor aanvullende informatie bij dit scriptiepakket. U vindt daar onder meer voor gebruik in de klas: een onderzoeksopdracht gebaseerd op de inhoud van het scriptiepakket met een overzicht van de competenties die daarbij worden aangesproken. De gebruikersnaam is: thee Het wachtwoord is: project037 De Scriptieservice Nieuwe Stijl is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van Kerk en Wereld en door een solidariteitsbijdrage van de gezamenlijke religieuzen in Nederland via de commissie PIN. Centrum voor Mondiaal Onderwijs, Nijmegen, 2009 II

3 INHOUD Inleiding pag. 1 Wat is thee precies? pag. 1 Populaire drank pag. 2 Geschiedenis van de thee pag. 4 Oorsprong thee ligt in China pag. 4 Thee in Europa en Nederland pag. 6 Thee uit koloniën pag. 7 Thee en de wereldhandel pag. 9 Van theeplant tot kopje thee pag. 10 Camellia sinensis pag. 10 Plantages en pluk pag. 10 Verwerking van theebladeren pag. 12 Van veiling tot winkel en supermarkt pag. 13 Bereiding van thee pag. 14 Vele soorten thee pag. 16 Thee-rituelen pag. 17 Theeceremonie in Japan pag. 17 De Afternoon Tea in Groot-Brittannië pag. 18 Maté in Argentinië pag. 19 Marokkaanse muntthee pag. 20 Duurzame en eerlijke thee pag. 21 Thee en duurzame ontwikkeling pag. 21 Duurzame teelt van theeplanten in Nederlands-Indië pag. 21 Milieuvriendelijke thee pag. 22 Eerlijke prijs voor thee pag. 23 Aantekeningen pag. 25 Meer op internet pag. 27 III

4 IV

5 INLEIDING Wat is thee precies? Thee is wereldwijd een populaire drank, ook in Nederland. Gemiddeld drinken we meer dan 100 liter per jaar. Het woord thee (Engels: tea, Frans: thé, Duits: Tee) komt van het woord tê uit een Chinees dialect dat gesproken wordt in Xianmen. Dat is een havenstad in de provincie Fujian. Het Portugese woord chá voor thee en het Russische woord chai zijn afgeleid van cha. Dit woord komt uit het Mandarijns dat in het noorden van China gesproken wordt, en uit enkele dialecten in de havensteden Guangzhou en Hongkong. Het woord voor thee heeft voor een deel te maken met de manier waarop thee naar die landen is gevoerd. In Rusland bijvoorbeeld is dat over land gebeurd vanuit delen van China waar cha het woord is voor thee. In andere landen, zoals Groot-Brittannië, is dat over zee gebeurd vanuit gebieden in China waar tê het woord is voor thee, en dan vooral via de havenstad Xianmen. Wat is thee eigenlijk? Daar is soms verwarring over. Niet alleen drank die van theebladeren wordt getrokken, wordt thee genoemd, maar ook drank getrokken van delen van andere planten of van kruiden. Zo wordt er drank getrokken van lindebloesem, brandnetels, rooibos (een plant die in Zuid-Afrika voorkomt) en van bladeren van de matéboom. Deze boom groeit in Zuid- Amerika. Tenzij anders aangegeven, noemen we in dit pakket drank alleen thee als het van theebladeren is getrokken. Die bladeren groeien aan een plant die Camellia sinensis of theeplant wordt genoemd. Er zijn veel soorten thee. Dat is al te zien in een supermarkt. Ze zijn in te delen naar land of gebied waar ze vandaan komen, Noord-India bijvoorbeeld, Sri Lanka of China. Ook hebben sommige soorten thee een smaak die bij het maken ervan is toegevoegd, zoals jasmijn of sinaasappel. Sommige soorten thee hebben een sterke smaak en andere zijn slap. Er wordt onderscheid gemaakt tussen groene, witte, oolong en zwarte thee. Dat heeft te maken met de wijze waarop bladeren die van de theeplant komen, worden bewerkt. 1

6 Op die bewerking en op het toevoegen van smaken aan thee komen we verderop uitgebreid terug. Ten slotte zijn er soorten die het best s ochtends gedronken kunnen worden, s middags of s avonds. Populaire drank Thee is populair om zijn prettige geur en smaak. Mensen waarderen ook het opwekkende karakter ervan. Dat komt van drie stoffen die in theebladeren zitten: cafeïne, theobromine en theophylline. De bekendste hiervan is cafeïne. Het zit ook in koffie, vandaar de naam van deze drank. Ook cola en mate bevatten cafeïne. Cafeïne in thee wordt ook wel theïne genoemd. Pure thee, dus zonder suiker, melk of enig ander voedingsmiddel, heeft weinig voedingswaarde. Het is een genotmiddel. Wel zitten er stoffen in die mensen misschien helpen gezond te blijven. Dat zijn onder andere polyfenolen. Er zijn aanwijzingen dat mensen die thee drinken en daardoor polyfenolen binnenkrijgen, daardoor minder kans lopen op kanker en hart- en vaatziekten. Polyfenolen zitten ook in voedingswaren als uien, chocolade, appels, rode wijn en citrusvruchten. Mensen die nooit thee drinken, maar wel minstens één van deze voedingswaren tot zich nemen, krijgen dus óók polyfenolen binnen. Thee bevat ook quercetine. Ook van deze stof wordt vermoed dat die kanker en hart- en vaatziekten helpt voorkomen. De meeste mensen drinken thee omdat ze het lekker vinden. Ze kopen en drinken steeds hetzelfde merk en hetzelfde soort. Maar net als bijvoorbeeld van wijn en bier zijn er ook fijnproevers van thee. Die proberen allerlei soorten uit en beoordelen die. Ze weten veel van thee af. Ook besteden ze veel zorg aan het zetten van thee. Ze kiezen bijvoorbeeld soorten die het best passen bij zacht (kalkarm) of hard (kalkrijk) leidingwater. Ze raadplegen handboeken als Thee van A tot Z van Rainer Schmidt, waar gebruikerstips en beschrijvingen van soorten thee in staan. Er zijn zelfs mensen die van beroep theeproever zijn. Het aantal fijnproevers is de laatste jaren toegenomen. Supermarkten spelen hierop in door steeds meer soorten thee te verkopen. 2

7 Camellia sinensis 3

8 GESCHIEDENIS VAN DE THEE Over de oorsprong van de thee bestaan twee legendes. Volgens de ene zit Shen Nung, die omstreeks 3000 v. Chr. keizer van China is, onder een boom warm water uit een kom te drinken. Dan waaien er blaadjes van een theeplant in de kom. Die geven het water een prettige geur. Als de keizer ervan drinkt, blijkt er ook een prettige smaak aan te zitten. Sindsdien doet hij altijd verse theebladeren in warm water om te drinken. Zijn hofhouding neemt deze gewoonte over en daarna drinken steeds meer Chinezen buiten het hof aftreksel van verse theebladeren. De andere legende gaat over de monnik Bodhidharma ( ). Die gaat naar China om daar het boeddhisme te onderwijzen. Hij wil zeven jaar aan één stuk wakker blijven en mediteren, maar hij valt in slaap voordat die zeven jaar om zijn. Uit schaamte hierover snijdt hij zijn oogleden af en begraaft die. Op de plek waar hij ze begraven heeft, groeien twee theeplanten. Door op blaadjes van deze plant te kauwen, weet de monnik wakker te blijven. Oorsprong thee ligt in China Wat er waar is van deze verhalen, valt niet te zeggen. Wel staat vast dat China de oorsprong is van de thee. Mensen drinken in China thee om van maagklachten af te komen of om wakker te blijven. Oorspronkelijk wordt thee gezet door verse theeblaadjes in heet water te doen. Maar op deze manier komen er weinig geur- en smaakstoffen uit de blaadjes in het water terecht. Later worden theeblaadjes bewerkt voordat er thee van getrokken wordt. Tijdens de Tang-dynastie (= reeks van keizers van de Tang-familie) bijvoorbeeld ( ) wordt daar poeder van theeblaadjes of theekoeken voor gebruikt. Theekoeken maakt men als volgt: theeblaadjes en water worden vermalen tot pasta. Dan wordt de pasta gedroogd boven een houtvuur. Ten slotte wordt de pasta in vormen geperst om daar de koeken van te maken. Daar wordt dan kokend water over uitgegoten om er thee van te trekken. Shen Nung Bodhidharma 4

9 De manier waarop thee wordt bereid, verschilt in die tijd van hoe we dat nu doen. Tijdens de Tangdynastie wordt van thee soep gemaakt door er allerlei etenswaren in te doen. Daarna maken die etenswaren plaats voor een beetje zout, ui, kruidnagelen, gember, pepermunt of sinaasappelschillen. Tijdens de Ming-dynastie ( ) worden steeds vaker losse, bewerkte blaadjes gebruikt om thee te zetten, zoals we nu gewend zijn. De Chinezen bereiden thee in flessen van aardewerk en schenken die uit in houten kommen. Dan maken houten kommen plaats voor kommen van aardewerk. Rijke mensen drinken thee uit kommen van goud of zilver. De schrijver Li Kyagyi, die tijdens de Tang-dynastie leeft, vertelt hoe de dochter van een ambtenaar het schoteltje uitvindt. Ze maakt een ring van was in het midden van het schoteltje waar het kopje goed in past. Een ambachtsman maakt op het schoteltje een ring van lakwerk die even groot is als de wassen ring. Hierdoor blijft het kopje stevig op het schoteltje staan, morst het meisje minder thee en brandt ze daar haar vingers niet aan. Die schoteltjes gebruiken we nog steeds. Tijdens de Song-dynastie ( ) maken kommen plaats voor chien, trechtervormige bekers. Tijdens de Ming-dynastie ( ) komen schoteltjes met handvaten in gebruik en maken theeflessen plaats voor waterketels. Tijdens de Tang-dynastie wordt thee steeds meer gedronken voor de gezelligheid en als een genotmiddel. Dan ontstaat er een theecultuur met regels voor het zetten, opdienen en drinken van thee. Ook wijst de keizer gebieden aan waar de beste theestruiken groeien. Daar plukken ieder jaar in april meisjes jonge blaadjes van theeplanten af. Ze knijpen die los met hun nagels. Dat doen ze om te voorkomen dat hun huid met de blaadjes in aanraking komt en er zweet op die blaadjes komt. Van de blaadjes worden theekoeken gemaakt. Die gaan naar de Verboden Stad, de woonplaats van de keizer en zijn hofhouding. Ook buiten de Verboden Stad slaat het theedrinken steeds meer aan. Ook worden plantages met theeplanten aangelegd waar het hele jaar door geoogst kan worden. Verboden Stad Er verschijnen handboeken over thee. Het bekendste is het handboek van Lu Yu ( ). 5

10 Hierin staat waar theeplanten worden verbouwd en hoe van theeblaadjes thee wordt gemaakt. Ook bevat dit handboek aanwijzingen voor het zetten van thee en informatie over soorten thee die in zijn tijd in de handel zijn. Fijnproevers schrijven lofdichten over thee. De bekendste hiervan is Het lied van de thee van Lu Tang, een tijdgenoot van Lu Yu. Na deze dynastie blijft thee populair. Op straathoeken kun je thee kopen. Er verrijzen theehuizen waar je thee kunt drinken. Thee raakt bekend bij de Mongolen, de Tibetanen en Tartaren. Ook Japan maakt er kennis mee. In 815 begint daar de verbouw van theeplanten. Thee wordt daar vooral gedronken door monniken in kloosters en edelen en in de 12e eeuw ook door militairen en welgestelde burgers. In het midden van de 14e eeuw nemen de Japanners allerlei regels en gebruiken over uit de Chinese theecultuur. Hieruit ontstaat de Chanoyu of Japanse theeceremonie (zie voor uitleg pag. 17). Arabische handelaren brengen thee naar Afghanistan, Iran en Turkije. Via karavaanroutes bereikt de thee Centraal-Azië. Thee in Europa en Nederland In de 17e eeuw raakt thee in Europese landen bekend omdat die handel gaan drijven met Zuidoost-Azië. In 1559 geeft de Venetiaanse secretaris Ramusio als eerste Europeaan een beschrijving van een drank die volgens een Perzische handelaar thee genoemd wordt en zou helpen tegen maagklachten. In 1596 schrijft Jan Huygen van Linschoten als eerste Nederlander over thee. In 1610 brengen Nederlandse zeevaarders voor het eerst thee uit China naar Nederland. In 1618 krijgt tsaar Michael I van Rusland thee van de Chinese keizer. Groot-Brittannië maakt in 1650 kennis met thee en ook in Frankrijk doet de thee zijn intrede. Pas vanaf 1650 wordt de aanvoer van thee naar Europa omvangrijker. De aanvoer naar Nederland wordt verzorgd door de Verenigde Oost-Indische Compagnie of VOC. Die krijgt daar in 1658 het monopolie over voor Nederland. Veel thee komt uit de havenstad Macao, een kolonie van Portugal. In 1669 brengt de Britse tegenhanger van de VOC, de East India Company, de eerste thee naar het moederland. Vanaf 1678 vervoert deze handelsmaatschappij regelmatig grote hoeveelheden thee naar Groot- Brittannië. De theehandel wordt een winstgevende zaak, waardoor ook andere handelsmaatschappijen zich op theehandel gaan richten. Lu Yu Jan Huygen van Linschoten VOC-schip 6

11 Deshima in de baai van Nagasaki Theepluk in Indonesië Buitenzorg Dat het inkopen van thee en het vervoeren ervan naar Europa niet altijd even eenvoudig is, merkt bijvoorbeeld de VOC. In 1624 opent de VOC een handelskantoor in Taiwan. Daar koopt het thee van Chinese handelaren. In 1662 sluit de VOC dit kantoor omdat de aanvoer uit China stokt door onrust aldaar. Bovendien zaait een Chinese zeerover, die Copxinga heet, daar terreur door schepen te overvallen. Daarna koopt de VOC thee van Chinese handelaren die met hun waren naar Batavia komen. Ook in Japan kan de VOC aan thee komen. De handelsmaatschappij krijgt toestemming van de Japanse regering om handel met dit land te drijven via Deshima, een eiland in zee vlakbij de stad Nagasaki. De Heren Zeventien, het bestuur van de VOC, stellen voor om thee te verbouwen in Nederlands-Indië. Dat idee valt bij kolonisten in het gebied niet in goede aarde; die willen handelaren blijven en geen plantagehouders worden. Thee uit koloniën In de 19e eeuw wordt vervoer van thee over zee goedkoper door grotere en snellere schepen en neemt de productie van thee toe. Hierdoor dalen de prijzen van thee in Europa verder. Ook wordt in steeds meer gebieden buiten China en Japan thee verbouwd. In Nederland houdt de VOC theeveilingen waarbij kooplieden beschrijvingen en monsters van soorten thee kunnen bekijken. De thee die ze kopen, verkopen ze door aan winkels. De meeste van die winkels verkopen naast thee ook cacao, koffie en tabak; andere winkels zijn echt speciaalzaken voor thee. In 1799 wordt de VOC opgeheven en wordt ook de theehandel in Nederland vrijgegeven. Aanvankelijk kan Nederland alleen thee uit China en Japan invoeren omdat alleen in die landen thee wordt verbouwd. In 1824 begint dat te veranderen als de Nederlandse overheid theeplantages aan laat leggen in Nederlands-Indië. De eerste komen in Buitenzorg in Java. Dit project levert echter verlies op omdat thee van deze plantages slechter van kwaliteit is dan thee uit China en Japan. Nadat een bedrijf de plantages heeft overgenomen, wordt de kwaliteit van de oogsten hiervan beter en wordt steeds meer werk op de plantages door machines gedaan. Zo worden de plantages winstgevend. Vervolgens worden ook in andere delen van Java, op Sumatra en op Sulawesi theeplantages aangelegd. Daardoor kan Nederlands-Indië steeds meer thee leveren aan Nederland. 7

12 Ook Groot-Brittannië kan eerst alleen thee uit China en Japan invoeren. Ook daar wordt thee steeds populairder. Om meer thee uit China te kunnen invoeren en om van China een afzetmarkt te maken voor Britse producten probeert Groot-Brittannië handelsbetrekkingen met China aan te knopen. Hiertoe stuurt de Britse koning George III in 1793 Lord Macartney als gezant naar keizer Qianlong van China. Deze ontmoeting loopt op niets uit; de keizer laat de gezant weten géén behoefte te hebben aan Britse producten. Doordat Groot-Brittannië steeds meer thee uit China invoert, krijgt het land een handelstekort met China (= ze betalen meer aan producten uit China dan ze verdienen met verkoop van eigen producten aan China). Om hieraan iets te doen en uit wraak voor de mislukte reis van Macartney verkoopt Groot-Brittannië grote hoeveelheden opium uit zijn kolonie India in China. Daar komt China tegen in verzet. Dat leidt tot de Eerste Opiumoorlog ( ) tussen Groot-Brittannië en China. Groot-Brittannië pakt het probleem van het handelstekort met China ook aan door zelf theeplanten te verbouwen in India. In 1833 heft de Britse regering het monopolie voor theehandel van de East India Company op. Ook vraagt de regering Lord Bentinck, de Gouverneur-Generaal van India, om na te gaan welke gebieden in India geschikt zijn voor de aanplant van theeplanten. Daar blijken Assam en een gebied rond Darjeeling voor in aanmerking te komen. In 1838 komt de eerste oogst van theebladeren van in India gekweekte theeplanten op de markt. Assam en Darjeeling zijn nog steeds bekende theesoorten. Keizer Qianlong In 1869 gaat in Ceylon (nu Sri Lanka), een andere kolonie van Groot-Brittannië, de hele koffieoogst verloren door een schimmelziekte. Dan gaan planters over op de verbouw van thee. Hierbij vervullen James Taylor en Thomas Lipton, een pioniersrol. Lipton bouwt koffieplantages om tot theeplantages. Taylor heeft al vóór de misoogst van 1869 geprobeerd om theeplanten te kweken. Na de ramp vindt hij nieuwe technieken uit om theebladeren na de pluk te verwerken. Zo bouwt hij machines om theebladeren te rollen. De verbouw van thee in India en Ceylon wordt tijdens de regering van koningin Victoria ( ) een winstgevende bezigheid omdat thee in Groot-Brittannië nóg populairder wordt. In Franse kolonies in Zuidoost-Azië komen er theeplantages en ook in Afrikaanse landen als Kenia en Oeganda wordt met de verbouw van thee begonnen. Thomas Lipton 8

13 Thee en de wereldhandel Ook nadat de meeste koloniën van Europese landen zelfstandig zijn geworden, blijft thee wereldwijd een veelgevraagd product. Theeoogsten worden rechtstreeks van plantages naar veilingen gebracht en daar verhandeld. Daar wordt aan de hand van vraag en aanbod bepaald tegen welke prijzen de theeoogsten op de wereldmarkt komen. De grootste theeveilingen zijn in Mombasa, een kuststad in Tanzania, Colombo, de hoofdstad van Sri Lanka en Calcutta, een stad in Noordoost-India. Thee wordt over zee vervoerd in kisten of papieren zakken en opgeslagen in pakhuizen en doorverkocht aan theepakkers die theemelanges maken en op de markt brengen. Nederland voert jaarlijks ongeveer ton thee in. De meeste thee komt uit Indonesië, Sri Lanka, Malawi en Kenia. Ruim de helft hiervan wordt door theepakkers verwerkt in melanges en gaat dan naar Nederlandse winkels. De rest wordt opgeslagen of gemengd en uitgevoerd naar landen als Duitsland en Rusland. De theehandel in Nederland valt onder de Vereniging van Nederlandse Koffiebranders en Theepakkers. Na de komst van theepot, theemuts en theelichtje brengt de 20e eeuw twee nieuwigheden die het vermelden waard zijn. In 1904 vindt de Amerikaan Thomas Sullivan het theezakje uit. Hiermee kun je thee zetten in een theepot of kopje. Eveneens in 1904 bedenkt de Amerikaan Richard Blechynden de ijsthee. Dat is thee gekoeld met ijsklontjes. 9

14 VAN THEEPLANT TOT KOPJE THEE In dit hoofdstuk laten we zien dat de theebladeren die je in een winkel koopt, een lange reis hebben gemaakt vanaf het moment dat ze van theeplanten zijn geplukt. Ook hebben ze meerdere bewerkingen ondergaan. Daardoor lijken ze niet op bladeren zoals die aan theeplanten zitten. We laten ook zien hoe je van de thee die je koopt een smakelijk kopje kunt zetten. Ten slotte leggen we uit hoe je wijs kunt worden uit de vele soorten thee die te koop zijn. Camellia sinensis, de theeplant De plant waar de theebladeren van afgeplukt worden is de Camellia sinensis of theeplant. Hij groeit in het wild in tropische en subtropische gebieden in Azië. Hij komt voor in twee soorten die op elkaar lijken en met elkaar kunnen worden gekruist. De ene soort heet Thea sinensis en groeit in China. De andere soort, de Thea assamica, komt voor in Assam in het noorden van India, in delen van Myanmar (Birma) en in de Chinese provincie Yunan. De theeplant is een altijdgroene plant. Dat wil zeggen dat hij het hele jaar door bladeren heeft. In het wild groeien ze uit tot een hoogte van 15 meter of meer. Hij groeit het best in heuvelachtige of bergachtige gebieden tot een hoogte van ongeveer 2500 meter boven de zeespiegel. Wel gedijt de Thea sinensis het best in hooggelegen gebieden en de Thea assamica het best in lager gelegen gebieden. Ook heeft de plant een warm en vochtig klimaat nodig met regen het hele jaar door en niet al te veel zon. Ideaal voor de plant is een gemiddelde temperatuur vantussen de 15 en 20 graden. Theeplanten op plantages worden in de regel na 30 á 40 jaar gerooid. In het wild kunnen ze veel ouder worden. Plantages en pluk Theeplanten worden gekweekt op plantages die ook wel tuinen worden genoemd. Ze zijn ingedeeld in percelen. Als de plukkers een oogst aan theebladeren binnenhalen, werken ze die percelen één voor één af. Dat doen ze omdat er meermalen per jaar bladeren van dezelfde planten worden geplukt. Zo krijgen de planten de tijd om nieuwe bladeren te krijgen aan het uiteinde van hun nieuwe loten, voordat er bij de volgende oogst weer bladeren van geplukt worden. Ook worden planten op een plantage regelmatig gesnoeid zodat ze niet hoger worden dan anderhalve tot twee meter. Daardoor kunnen plukkers bij alle nieuwe loten aan de planten komen om daar bladeren af te plukken zonder daar trapjes of ladders voor nodig te hebben. Theeplukken in Assam 10

15 De drie grootste gebieden met theeplantages zijn: Assam in India. Dit is het grootste gebied met theeplantages ter wereld. Het ligt aan weerszijden van de rivier Brahmaputra. Het midden van Sri Lanka. De thee die daar vandaan komt, heet Ceylonthee. Deze naam verwijst naar de tijd waarin Sri Lanka een Britse kolonie is en Ceylon heet. Als de kolonie in 1948 onafhankelijk wordt, blijft de theesoort Ceylon heten. In 1972 wordt het land omgedoopt tot Sri Lanka. Het gebied in India aan de voet van de Himalaya rond de stad Darjeeling. Grote gebieden met theeplantages liggen ook in het zuiden van China, op Taiwan, in Japan (zuidelijk van Tokyo), in Indonesië (op Java en Sumatra) en in Kenia. Bladeren van theeplanten worden met de hand of machinaal geplukt. Dat gebeurt zoals gezegd bij dezelfde planten meermalen per jaar. Dat levert opeenvolgende oogsten op. Ze verschillen in kwaliteit van elkaar; de eerste van het jaar heeft ook de beste kwaliteit. Beroemd is bijvoorbeeld de eerste theebladerenoogst in het gebied rond Darjeeling die in maart wordt binnengehaald, de Darjeeling First Flush. In China wordt de eerste en beste oogst in april geplukt. Ook maakt het voor de kwaliteit verschil of van nieuwe loten aan theeplanten alleen de knop en het eerst blad daaronder worden geplukt, de knop en de eerste twee bladeren daaronder enzovoort. De knop wordt altijd eraf gehaald en meestal worden ook de eerste twee bladeren onder de knop geplukt. Bij thee uit Assam zijn op die manier verschillende kwaliteiten te onderscheiden. Bij theeplanten uit deze streek heet het onvolgroeide blad aan het uiteinde van een nieuwe loot een keppel. Die wordt er nooit afgehaald. Het eerste blad daaronder is de pecco. Die is nog niet helemaal uitgerold en heeft kleine haartjes. Daaronder zitten bladeren in oplopende volgorde van ouderdom. Hoe meer bladeren vanaf de pecco geteld er worden geplukt, hoe lager de kwaliteit van het pluksel. De beste kwaliteit thee uit Assam wordt gemaakt van de pecco en het eerste blad daaronder. Die is te herkennen aan de witte puntjes in de verwerkte theebladeren die door de haartjes op de pecco ontstaan. Theeplukster in Assam Theeplukster in Sri Lanka Darjeeling Pecco 11

16 In het algemeen geldt dat thee gemaakt van bladeren die met de hand zijn geplukt beter van kwaliteit is dan thee gemaakt van machinaal geplukte bladeren. Bij plukken met de hand kunnen plukkers altijd de gewenste bladeren aan nieuwe loten uitkiezen om te plukken. Bij machinaal plukken is dat uitkiezen niet mogelijk. Daarbij worden oudere én jonge bladeren door elkaar van loten gehaald waardoor de kwaliteit van het pluksel lager wordt. Verwerking van theebladeren Van geplukte theebladeren naar wat wij als thee in de winkel kunnen kopen gaat in de volgende zes stappen: Verflensen: Versgeplukte bladeren bevatten veel water en zijn mede daardoor te breekbaar om te rollen. Ze worden uitgespreid op rekken of in verflenstroggen en gedurende 12 tot 18 uur gedroogd met lucht van 25 tot 30 graden. Daardoor verdwijnt een groot deel van het water uit de bladeren en worden die slap en leerachtig. Rollen: De bladeren worden dan in een machine tussen twee draaiende schijven onder lichte druk gekneusd. Hierdoor barsten de cellen waar de bladeren uit bestaan open, waardoor er celsappen uit de cellen vrijkomen. Bij het rollen ontstaan blaadjes van verschillende grootte. Fermenteren: de bladeren moeten gaan broeien en tot een soort gisting komen. Om dat te laten gebeuren, worden de bladeren in een vochtige en geventileerde ruimte uitgespreid in een laag van ongeveer tien centimeter dik. Bij het fermenteren worden de bladeren donkerder van kleur. Het fermenteren duurt 20 minuten tot twee á drie uur, afhankelijk van hoe lang men het wil laten doorgaan. Voor het maken van zwarte thee moeten bladeren lang fermenteren, voor het maken van oolong-thee korter. Bij bladeren waar groene thee van gemaakt moet worden, wordt fermenteren overgeslagen. Bovendien moet bij het plukken van bladeren voor groene thee zorgvuldig te werk worden gegaan. De bladeren mogen niet worden geknakt of gekneusd want dan beginnen ze te fermenteren en daardoor te verkleuren. In Japan worden bladeren voor groene thee onmiddellijk na de pluk met stoom verhit. In China worden ze in droge pannen of ketels boven een vuur verhit. Verflensen Rollen Fermenteren 12

17 Fermentatie wordt al toegepast tijdens de Songdynastie in China om oolong-thee te maken. In de 17e eeuw wordt in China voor het eerst ook zwarte thee gemaakt. Drogen: Dat gebeurt met lucht met een temperatuur van 95 graden Celsius. Bij 85 tot 88 graden Celsius stopt de fermentatie in bladeren. Soms worden na het drogen, als de theebladeren nog niet afgekoeld zijn, bloemen, vruchten of andere materialen aan de theebladeren toegevoegd. Hierdoor veranderen geur en smaak van de thee die hiervan gemaakt wordt. We spreken dan van gearomatiseerde thee. Zeven: De bladeren gaan door schudzeven om op grootte te worden gesorteerd. De grootste soort is bladthee, dan volgen gebroken thee, fannings (klein overgebleven zeefsel) en dust (stukjes blad nauwelijks groter dan stofjes). Verpakken: De gesorteerde theebladeren gaan in kisten of papieren zakken en zijn dan klaar om naar een veiling te worden gebracht. Een aparte vermelding verdient een soort thee van niet gefermenteerde bladeren die witte thee genoemd wordt. Deze thee komt uit China, uit de provincies Fujian en Hunan. De bladeren voor witte thee worden na de pluk alleen verflenst en gedroogd. Van veiling tot winkel en supermarkt Theehandelaren kopen partijen van verschillende soorten thee op veilingen. Hiervan maken ze mengsels die melanges worden genoemd. Dat is niet altijd alleen door theehandelaren gedaan. In de 18e eeuw gebeurt dat in Groot-Brittannië door vrouwen die thee inkopen en vervolgens mensen uitnodigen om bij hen thee te drinken. Ook kruideniers maken melanges van diverse soorten thee. Later doen alleen theehandelaren dit werk. Ze worden theepakkers genoemd. De eerste handelaren die melanges maken, verkopen die in de woonplaats of de streek waarin ze wonen. Daarna breiden de handelaren hun afzetgebied uit; ze verkopen hun melanges in het hele land en in het buitenland. Sommige melanges die je nu kunt kopen, stellen theepakkers samen met tientallen soorten thee. Hoewel die allemaal uit hetzelfde teeltgebied komen, Sri Lanka bijvoorbeeld, heeft elke soort een iets andere smaak, geur en kwaliteit. Die verschillen in smaak, geur en kwaliteit ontstaan op de eerste plaats door de ouderdom van de planten. Het maakt namelijk verschil of bladeren van oude of van jonge planten komen. Drogen Zeven Verpakken 13

18 Van belang is ook de tijd van het jaar waarin ze zijn geplukt. Verder zijn van invloed: het gebied waar ze vandaan komen en de samenstelling van de bodem waarop de planten groeien die de bladeren hebben geleverd. Ten slotte is het weer dan weer gunstig voor kwaliteit van de bladeren, dan weer minder gunstig. Toch willen theepakkers gedurende lange tijd thee van dezelfde smaak, geur en kwaliteit uit dat gebied verkopen. Ze hebben theeproevers in dienst die nagaan hoe precies de soorten thee smaken die hun werkgevers hebben gekocht. Ze nemen monsters van die soorten en zetten er thee van. Vervolgens ruiken ze aan en proeven van het aftreksel, overigens zonder het door te slikken. Aan de hand van hun bevindingen stellen de theepakkers hun melanges samen. Als een partij van een mengsel klaargemaakt is, wordt die enige tijd opgeslagen, zodat alle thee in de partij doortrokken raakt van dezelfde geur en dezelfde smaak. De Britten noemen dit: het huwelijk van de thee. Theepakkers en hun theeproevers stellen ook melanges samen van theesoorten uit verschillende teeltgebieden. Ten slotte verpakken de theepakkers de melanges en verkopen ze die aan winkels en supermarkten. Theeproevers Bereiding van thee De losse theebladeren en theezakjes die je in een winkel koopt, zijn niet onbeperkt houdbaar. Losse theebladeren blijven het langst goed, indien bewaard in een luchtdicht af te sluiten pot of bus op een donkere plaats. Ze mogen niet vlakbij kruiden worden bewaard. Doe je dat wel, dan komen geuren van die kruiden in de theebladeren te zitten. Als je thee laat trekken in een pot of kopje van losse bladeren of bladeren in een theezakje, komen er cafeïne en andere stoffen die in de bladeren zitten in het (hete) water terecht. Ze verspreiden zich gelijkmatig door het water in de pot of het kopje. De stoffen zelf veranderen daarbij niet. Cafeïne blijft cafeïne als het in het water komt te zitten en dat geldt ook voor de andere stoffen die uit de bladeren komen. Om tijdens en na het trekken een smakelijk kopje thee te krijgen moet je op de volgende dingen letten. Te gebruiken materialen: Om te beginnen is het aan te bevelen een ronde theepot met een bolle buik te gebruiken. Daar hebben theebladeren de ruimte om met water in aanraking te komen. Ook moet de pot niet van plastic of aardewerk zijn want deze materialen kunnen de thee een bijsmaak geven. 14

19 Ook van belang is wat voor water je gebruikt om thee te zetten. Het beste is altijd vers en koud water te gebruiken, geen water dat al een keer aan de kook is gebracht. Zacht water is beter voor de smaak van thee dan hard water. In sommige streken is leidingwater hard of er zit veel chloor in. Dan kun je beter mineraalwater gebruiken of leidingwater door een speciaal filter laten gaan die chloor en kalk tegenhoudt. Sommige soorten thee zijn geschikt voor hard water en andere voor zacht water. Als je losse theebladeren gebruikt, is het verstandig om daar niet te veel of te weinig van te gebruiken. Voor een theepot van 1,2 liter (veel potten hebben die inhoud) zijn twee volle theelepels groene thee of vier volle theelepels zwarte thee voldoende. Het theezetten zelf: Bij zwarte thee gebruik je kokend water, bij groene thee mag water niet kokend heet zijn. Is dat wel het geval, dan gaat een deel van de smaak en de geur verloren. Voordat je heet water en theebladeren of het theezakje in de pot doet, moet je die verwarmen door hem met heet of kokend water uit te spoelen. Hoe lang thee moet trekken om het smakelijkste resultaat te krijgen hangt ervan af of je losse theebladeren of een theezakje gebruikt. Losse bladeren kun je in de regel 3 tot 3½ minuut laten trekken. Laat je dat langer dan 4 minuten duren, dan komen er looistoffen uit de bladeren in het water terecht en die geven de thee een bittere smaak. In theezakjes zitten kleine blaadjes. Die geven hun stoffen sneller aan water af dan de grotere losse theebladeren. Omdat dit ook geldt voor looistoffen, is het verstandig om een theezakje minder lang te laten trekken dan losse theebladeren als je geen bittere thee wilt hebben. Op de verpakking van de thee die je koopt staat aangegeven hoe lang die moet trekken om het smakelijkste resultaat te krijgen. Thee opdienen: Zodra de thee voldoende getrokken is, haal je de losse theebladeren of het theezakje uit de pot. Bladeren voor groene thee kun je daarna nog enkele keren gebruiken om er thee van te zetten maar ze kunnen niet langer dan een halve dag worden bewaard omdat er daarna schimmels op kunnen groeien. De meeste mensen gebruiken kopjes en schotels om thee te serveren, anderen doen dat in bekers. Wat mensen in thee doen om die lekkerder te maken, is een kwestie van smaak en plaatselijke gewoontes. In China bijvoorbeeld is het de gewoonte om thee puur te drinken. In Groot-Brittannië doen mensen er vaak melk of room bij. 15

20 Die gewoonte ontstaat als Britten voor het eerst kennismaken met Chinees theegerei van porselein. Ze zijn bang dat dit porselein springt zodra het met hete thee in aanraking komt. In werkelijkheid is porselein daar goed tegen bestand. Thee kun je ook smakelijker maken door er suiker, kandij of citroen aan toe te voegen, al naargelang het soort thee dat je gebruikt. Suiker of kandij bijvoorbeeld levert met zwarte thee een smakelijke combinatie op. Vele soorten thee Groene thee, witte thee, Darjeeling First Flush, Ceylonthee, in dit hoofdstuk heb je heel wat namen van theesoorten voorbij zien komen. Op het eerste gezicht lijkt het moeilijk om een keuze te maken uit de vele soorten en smaken. Maar als je goed naar de namen kijkt en naar het etiket op de verpakking, blijkt het wel mee te vallen Op de eerste plaats geven namen van theesoorten aan waar ze vandaan komen. Voorbeelden hiervan zijn: Ceylonthee, Assamthee en Darjeelingthee. Ten tweede kunnen theebladeren uit hetzelfde gebied tot verschillende oogsten horen. In Darjeeling wordt er in maart voor het eerst geoogst. Dan wordt er tussendoor geoogst tot de tweede oogst, begin mei tot eind juni of begin juli. Dan komt halverwege juli de Darjeeling, een vierde oogst. Tenslotte volgt eind oktober of begin november de laatste oogst van het jaar Ook kun je letten op de wijze waarop theebladeren zijn geplukt. Zijn alleen de knop en het eerste blad daaronder geplukt, of de knop en de twee bladeren daaronder? Zijn er per nieuwe loot aan een plant nóg meer bladeren geplukt? Zijn de bladeren met de hand of machinaal geplukt? Vervolgens geven namen soms aan of en in hoeverre de theebladeren zijn gefermenteerd. Bij groene thee zijn ze niet gefermenteerd, bij zwarte thee zijn ze dat in sterke mate en oolong-thee zit er tussen in. Op de vijfde plaats kun je nagaan of een bepaalde theesoort gearomatiseerd (= er een geur aan toevoegen) is of niet. Verder zijn er soorten thee die het meest geschikt zijn om te drinken bij het ontbijt of het middagmaal, in de loop van de namiddag of in de avond. Ten slotte kun je bij het kiezen van een theesoort letten op de bladgrootte. 16

21 THEE-RITUELEN Tijdens de Song-dynastie ( ) gaat het bereiden en drinken van thee in China steeds meer volgens strakke regels. Mensen die gasten ontvangen om thee te drinken, laten het zetten van thee soms over aan een theejongen. Theejongens zijn bedienden die speciaal zijn opgeleid om volgens de regels thee te zetten. Er ontstaan rituelen (= vaste afspraken) of ceremonies (= feestelijk gebeuren) rond het drinken van thee waaronder de kungfu cha (= tijd van de thee; de vakkundigheid en beheersing van het theezetten). Oolong-thee Het kost jaren oefenen om dit ritueel goed te kunnen uitvoeren. Het ritueel ontstaat in Chaozhou, in het noordoosten van de provincie Guangdong en verspreidt zich naar andere delen van China en naar Taiwan. Hiervoor wordt alleen oolong-thee gebruikt en een servies van waterketel, theepot, kommen en schoteltjes. Eerst giet de gastheer heet water over theebladeren in de pot om de bladeren af te spoelen. Daarna zet hij tot drie keer toe thee door de bladeren te laten trekken en schenkt hij die in kommen uit. De gasten drinken de thee met kleine slokjes, ruiken dan aan de lege kom waar de theegeur nog in zit en genieten ten slotte van de nasmaak van de thee. Ook buiten China ontstaan rituelen rond het drinken van thee. Theeceremonie in Japan Eerst drinken Japanners thee om van kwalen af te komen. Japanse monniken in kloosters doen het ook om s avonds langer wakker te kunnen blijven en te mediteren. De boeddhistische monnik Eisai ( ) laat Japan kennismaken met Chinees theegerei. Rond het midden van de 14e eeuw maakt Japan ook kennis met de verfijnde Chinese theecultuur die tijdens de Songdynastie is ontstaan. Daarna ontstaat er onder Japanse edelen en krijgsheren een theeritueel dat cha-yoria heet. Ook houden Japanse theedrinkers tocha, wedstrijden waarbij ze thee proeven en elkaar vragen stellen over wat ze proeven. Hieruit ontstaat de Japanse theeceremonie of chanuyo (= warm water van de thee). Murata Shûko ( ) legt voor het eerst regels vast voor dit ritueel. Daarna stelt Sen no Rikyu ( ) een gedragscode voor dit ritueel op met wetten, gebruiken en houdingen. Deelnemers aan dit ritueel hopen harmonie met zichzelf en met anderen te bereiken. Vanaf het begin van de 20e eeuw wordt dit theeritueel wereldwijd beroemd. De chanoyu vindt plaats in een houten gebouwtje of sukiya in een tuin. Hij wordt geleid door een theemeester. Soms is de theemeester de gastheer zelf, soms iemand die door de gastheer is ingehuurd. De gasten betreden via de roji, een pad met onregelmatige, platte stenen, de wachtkamer of yoritsuk. 17

22 De theemeester zet alle spullen klaar in de mizh-ja of bereidingskamer die voor de ceremonie nodig zijn. Het hele ritueel duurt vier uur. Er doen zelden meer dan vijf gasten aan mee. In de yoritsuk begroet de gastheer de gasten en leidt hen naar de theekamer. Die heeft een lage ingang en iedereen gaat kruipend de kamer binnen. Dat neemt alle onderscheid in rang en stand weg. In de kamer staan ikebana of bloemstukken die een bepaalde betekenis uitdrukken en er hangt een beschilderde rol. Eerst eten de deelnemers een lichte maaltijd, de kaiseki. Dan gaan ze de tuin in of de yoritsuk in. Na een signaal met een gong keren ze terug naar de theekamer. Daar heeft de rol plaatsgemaakt voor een vaas met bloemen die op een traditionele manier zijn geschikt. Ook staat er een kacheltje dat is aangestoken. Rondom de kachel staan of liggen een cha-ire (theekistje), een cha-sen (bamboe theegarde), een cha-wan (theekom), een cha-shakm (schep), een ketel en een opscheplepel. Op het vuur staat een ketel kokend water. Nadat al het gerei zorgvuldig is afgespoeld, doet de theemeester drie scheppen tot poeder vermalen theebladeren in de theekom. Bij dit ritueel wordt uitsluitend matcha gebruikt, een Japanse groene theesoort. Vervolgens schept hij er kokend water uit de ketel overheen. Dan roert hij de vloeistof om met de cha-sen. Daardoor ontstaat een sterk en dik aftreksel. De theemeester kruipt naar voren en neemt de theekom op. Hij drinkt één slokje, prijst de kwaliteit van de thee en neemt nog twee slokjes. Vervolgens maakt hij de rand van de kom schoon en geeft hij het door aan de andere gasten. Ieder drinkt ervan en maakt de rand van de kom schoon met een kaishi of papieren servetje. De gasten brengen allemaal zelf een kaishi mee en ook een waaier. De gastheer of theemeester maakt een tweede, minder sterk theezetsel of usucha. Dat wordt in aparte theekommetjes geserveerd. Na de ceremonie verlaat de theemeester of de gastheer de theekamer en neemt hij alle spullen mee. De gasten gaan ook weg of blijven napraten. De Afternoon Tea in Groot-Brittannië Eerst kent Groot-Brittannië twee verschillende tea times, vaste tijden op de dag om thee te drinken. Sommige Britten houden de Low Tea aan. Die is om zes uur s avonds en dient als voorproefje op het avondmaal dat ze pas rond negen uur s avonds gebruiken. Deze tea time is ontstaan bij welgestelden en edelen. Anderen houden de High Tea aan. Dat is een echte maaltijd met thee en wat er is overgebleven van de lunch (middagmaal). De High Tea en de lunch zijn gewoontes onder minder welgestelde burgers. In 1840 ontstaat er een nieuwe tea time met een ritueel dat nu Afternoon Tea (namiddagthee) heet. 18

23 Het is bedacht door Anna, de zevende gravin van Bedford ( ). Ze krijgt altijd halverwege de tijd tussen middagmaal en avond eten trek. Op een dag vindt ze manier om daar wat aan te doen. Ze trekt zich rond vijf uur s middags terug in haar boudoir. Daar laat ze thee brengen en sandwiches, cakes en andere hapjes. Haar adellijke vriendinnen nemen dit idee over. Daarna wordt het eten van deze kleine maaltijd iets om samen te doen met familieleden, buren en vrienden. Steeds meer edelen en welgestelden gaan dat doen. Ze nodigen elkaar daarvoor uit. Als je voor een Afternoon Tea wordt uitgenodigd, wordt van je verwacht dat je altijd reageert, of je kunt of wilt komen of niet. Bij de uitnodiging staat altijd wat er tijdens het theedrinken gaat gebeuren. Het wordt bijvoorbeeld een bal of een thé dansant. Ook wordt je precies uitgelegd wat voor kleding je tijdens de bijeenkomst moet dragen. Naast thee worden cocktails, wijn en champagne geserveerd. Ook gaan zoetige hapjes als scones (een soort gebakjes), muffins en room bij dit ritueel horen. Geserveerd worden bijvoorbeeld ook fruit en bonbons. De Afternoon Tea groeit uit tot een nationale traditie met een uitgebreide gedragscode voor gastheren en vrouwen en hun gasten. Tot in de jaren `70 van de 20e eeuw krijgen soldaten in het Britse leger en arbeiders in fabrieken altijd een theepauze voor hun Afternoon Tea. Net als de chanoyu wordt de Afternoon Tea wereldwijd beroemd. Maté in Argentinië Maté is geen echte thee, maar een aftreksel van bladeren van de matéboom. Die groeit vooral in Uruguay, Paraguay en het zuiden van Brazilië. De drank smaakt bitter maar bevat naast cafeïne ook voedingsstoffen als carotine, ijzer, eiwitten en vitamines E, B en C. Het is dus niet alleen een genotmiddel maar ook een voedingsmiddel. Het bereiden en drinken van maté komt oorspronkelijk van de Guaraniindianen die in Zuid-Amerika leven, voordat de eerste Spaanse en Portugese kolonisten daar aankomen. Maté is de nationale drank in Argentinië. Volgens de traditie drinken Argentijnen door een bombilla (rietje) maté uit een kalebas (= uitgeholde vrucht) die ook maté wordt genoemd. Traditionele bombilla s zijn van zilver en hebben een wijd uitlopend uiteinde met gaatjes die de vaste deeltjes in het mengsel tegenhouden. Moderne bombilla s zijn meestal van aluminium. Kalebassen zijn meestal vervangen door een mok hout, aardewerk, bamboe of metaal. Veel Argentijnen hebben hun eigen kalebas en bombilla en nemen die overal mee naar toe. 19

24 De bereiding van maté gaat als volgt: eerst doet de bereider de kalebas voor de helft tot driekwart vol met matéblaadjes. Hij sluit de opening ervan met de palm van zijn hand, houdt de kalebas dan op zijn kop en schudt die krachtig. Dan houdt hij de kalebas horizontaal, zodat de hoop blaadjes aan één kant van de kalebas komt te zitten. Als hij de kalebas dan weer rechtop houdt, wordt het mogelijk de bombilla tot de bodem langs de blaadjes te steken. Er wordt dan eerst koud water in de kalebas gedaan, en er wordt gewacht tot de blaadjes dat water hebben opgenomen. Zo wordt er voorkomen dat de blaadjes schroeien, en de voedingsstoffen in de bladeren uit elkaar vallen zodra er heet water bijkomt. Dan pas wordt er heet water bijgedaan om maté te trekken. Na de eerste keer trekken met heet water kan nog een aantal keren mate van de blaadjes getrokken worden tot de blaadjes het water weinig smaak meer kunnen meegeven. Argentijnen drinken maté altijd samen met hun vrienden of familieleden en doen dat om hun band met elkaar te versterken. Marokkaanse muntthee In de 17e eeuw maakt Marokko kennis met de thee. Dan wordt het een populaire drank. Ook ontstaat daar een ritueel rond het bereiden van muntthee. Die wordt bereid met bladeren van de wilde munt of pepermunt en van een soort groene Chinese thee dat gunpowder wordt genoemd. Gunpowder is het Engelse woord voor buskruit. De blaadjes van deze thee zijn tot bolletjes opgerold waardoor deze thee op buskruit lijkt. Het bereiden en opdienen is altijd de taak van de vrouw des huizes en gaat als volgt: eerst spoelt ze de theepot om met kokend water. In de regel is de theepot van le of zilver. Dan schept ze er gunpowder in. Daarna giet ze er water overheen en gooit ze het onmiddellijk weer weg waarbij ze de theeblaadjes met een zeef tegenhoudt. Ze doet de blaadjes weer in de theepot en giet er kokend water in uit. Dan voegt ze de muntbladeren die van tevoren gewassen zijn, erbij. Na vijf minuten trekken schenkt ze één kop uit en gooit ze de inhoud ervan terug in de theepot. Ten slotte schenkt ze de thee uit in versierde glazen die rabat worden genoemd. Het ritueel is aan strakke regels gebonden en moet zorgvuldig worden uitgevoerd. Daar nemen Marokkaanse huisvrouwen ook uitgebreid de tijd voor. Dat doen ze ook voor het bereiden van maaltijden voor hun huisgenoten en gasten. Marokkanen zijn er aan gehecht veel zorg en tijd te besteden aan het bereiden van eten en drinken. Marokkaanse meisjes leren het theeritueel terdege voordat ze gaan trouwen. 20

25 DUURZAME EN EERLIJKE THEE Theetelers kunnen meermalen per jaar oogsten. Bij de meeste andere gewassen kan dat maar één keer per jaar. Zelfstandige theeboeren kunnen dus meerdere keren per jaar geld verdienen aan de opbrengst van hun theeplanten. Maar theeteelt kan ten koste gaan van natuur en milieu en doet dat soms ook. Ook is de theeteelt niet bepaald winstgevend voor zelfstandige theeboeren en plukkers die op theeplantages van landbouwbedrijven werken. Van het geld dat je voor een pakje theebladeren of theezakjes betaalt in een winkel, komt maar een klein deel bij plukkers of zelfstandige theeboeren terecht, vaak te weinig om van rond te komen. Thee en duurzame ontwikkeling Mensen veranderen hun omgeving om in hun behoeften te voorzien. Ze bouwen woningen voor onderdak. Ze leggen akkers aan om voedsel te verbouwen en weilanden om vee te houden. Ze bouwen fabrieken en leggen industrieterreinen aan om goederen te maken voor dagelijks gebruik. Ze graven mijnen om delfstoffen te winnen waar ze energie uit kunnen halen of waar ze goederen van kunnen maken. Ze maken natuurgebieden toegankelijk waar toeristen kunnen recreëren. Ze leggen kanalen, spoorlijnen, autowegen, havens en andere voorzieningen voor vervoer aan om te kunnen reizen en om goederen te vervoeren. Ten slotte krijgen gebieden die al eens zijn aangepast, een andere bestemming, bijvoorbeeld als in een gebied met weilanden woningen worden gebouwd. Dit aanpassen van de omgeving noemen we ontwikkeling. Soms wordt ook gesproken van duurzame ontwikkeling. Dat is ontwikkeling die voorziet in de behoefte van de huidige generatie zonder daarmee voor toekomstige generaties de mogelijkheden in gevaar te brengen om ook in hun behoeften te voorzien. Simpeler gezegd: duurzame ontwikkeling is ervoor zorgen dat mensen hier normaal kunnen leven in een schone omgeving, en ervoor zorgen dat dat niet ten koste gaat van mensen elders op de wereld of van onze kinderen en kleinkinderen. Duurzame teelt van theeplanten in Nederlands-Indië Op pagina 7 is verteld hoe in de 19e eeuw de verbouw van theeplanten op gang komt in Nederlands- Indië. Hoewel het begrip duurzame ontwikkeling dan nog niet bestaat, kun je de wijze waarop daar theeplantages worden aangelegd daar een voorbeeld van noemen. Op het eerst gezicht zou je dat niet zeggen en eerder spreken van gewone ontwikkeling. Dat komt omdat daar eerst ongerepte natuur voor ontruimd moet worden, voordat met de aanplant van theeplanten kan worden begonnen. 21

26 Reeds bij het rooien van bomen komt er duurzame ontwikkeling om de hoek kijken. Sommige bomen die worden geveld, leveren hout van goede kwaliteit. Van dat hout bouwen werklieden opslagloodsen voor thee en hutten voor de theeplukkers. Ook laten houthakkers bomen staan die heilig zijn voor mensen die rond het terrein wonen. Van duurzame ontwikkeling is ook sprake bij het aanleggen en in productie nemen van de plantages. Het vrijgemaakte terrein helt af. De vruchtbare maar dunne humuslaag* wordt niet meer vastgehouden door boom en plantenwortels. Ook regenwater dat op het terrein valt, wordt niet langer door bomen en planten vastgehouden en stroomt onmiddellijk over het terrein naar beneden weg. Daarbij neemt het water deeltjes van de humuslaag mee. Bij één enkele plensbui kan op die manier de hele humuslaag wegstromen. Na korte tijd zou de plantage niets meer op kunnen brengen. Om dat te voorkomen, leggen werklieden op het terrein horizontale terrassen aan. Dat hebben ze overgenomen van rijstboeren in bergachtige streken in de Nederlandse kolonie. Al eeuwenlang delen ze hellingen waar ze rijst op verbouwen in horizontale terrassen in zodat de vruchtbare bodem ervan op zijn plaats blijft. Ook graven de werklieden diepe kuilen in terrassen waar het slib in terechtkomt in plaats van weg te spoelen. Om de humuslaag nog beter op zijn plaats te houden, zetten werklieden bodembedekkende planten uit met wijd uiteen groeiende wortels. Die wortels houden ook tijdens plensbuien bodemdeeltjes vast, maar bieden ook ruimte voor wortels van theeplanten. Ten slotte worden bamboestokken in strakke rijen in de grond geprikt waarlangs de theestruiken worden gepoot. Door deze aanpak blijven de plantages jaar in, jaar uit theeoogsten opleveren. Milieuvriendelijke thee Chemische bestrijdingsmiddelen en kunstmest die in de landbouw gebruikt worden, vervuilen het milieu. Vooral moeilijk afbreekbare bestrijdingsmiddelen blijven nog lang aan planten, in de bodem en in het grondwater zitten. Ze kunnen het leven ongezond maken voor mensen, planten en dieren. Ook in landbouwproducten zitten soms bestrijdingsmiddelen of restanten daarvan. Daarom wordt bijvoorbeeld aangeraden appels en peren eerst te wassen voordat je ze met hun schil opeet. Ook theebladeren bevatten soms giftige stoffen. Daar worden ze op gecontroleerd voordat ze in de winkel mogen worden verkocht. Het gaat om kleine hoeveelheden. Bovendien kunnen de meeste van die stoffen niet in water oplossen; die blijven in de theebladeren zitten terwijl er thee van getrokken wordt. * Humus is restanten van planten en dieren die aan het vergaan zijn 22