Analyse voor Spontane Taal bij Afasie

Transcriptie

1 Analyse voor Spontane Taal bij Afasie Een onderzoek naar de toegevoegde waarde van het inbrengen van nieuwe kwantitatieve maten in het bestaande protocol van de ASTA MA scriptie Neurolinguïstiek Rijksuniversiteit Groningen Student: Wencke Dirksen Studentnummer: S Scriptiebegeleider: dr. R. Jonkers Augustus 2015

2

3 Inhoudsopgave 1. Inleiding 1 2. Achtergrond Voorzetsel (prepositie) Bijvoeglijk naamwoord (adjectief) Bijwoord (adverbium) Modaal (hulp)werkwoord Koppelwerkwoord Bijzin Methode Proefpersonen Materiaal Procedure Data analyse Betrouwbaarheid Statische analyse Resultaten Beschrijvende statistiek Statische analyse Betrouwbaarheid Discussie Conclusie en aanbevelingen Literatuurlijst Bijlage 35 Bijlage 1 Protocol ASTA 35 Bijlage 2 Individuele scores groep met afasiepatiënten 46 Bijlage 3 Gegevens controlegroep 47

4 Inleiding Een stoornis in de spontane taal is het meest opvallende kenmerk van een afasie (Van der Scheer, 2009; Vermeulen & Bastiaanse, 1984). Dit is vooral merkbaar bij het productieve taalgebruik, maar ook de receptieve vaardigheden kunnen gestoord zijn (Niewold, 2006). De spontane taal bepaalt het functioneren in het dagelijks leven. Vooruitgang in de spontane taal is dan ook een belangrijk therapiedoel. Daarnaast kan het een indicator zijn voor het herstel (Prins, Snow & Wagenaar, 1978). Vermeulen, Bastiaanse en Van Wageningen (1989) geven zelfs aan dat het noodzakelijk is om spontane taal te onderzoeken om de aanwezigheid van een afasie te bepalen en de verschillende typen afasie te kunnen onderscheiden. Spontane taal kan zowel kwantitatief als kwalitatief beoordeeld worden (Van der Scheer, 2009). Voordat de spontane taal verder in deze onderhavige studie wordt besproken, is het noodzakelijk om duidelijk te maken welke vorm van spontane taal wordt aangehouden. In de literatuur wordt er namelijk een onderscheid gemaakt tussen semi-spontane taal en spontane taal (Niewold, 2006; Van der Scheer, 2009). Semi-spontane taal wordt gezien als spontane taal welke uitgelokt wordt bij het vertellen van een verhaal naar aanleiding van een reeks plaatjes of het navertellen van bijvoorbeeld een sprookje (Niewold, 2006). In de onderhavige studie wordt spontane taal gezien als taal welke uitgelokt wordt door het stellen van open vragen waarbij de afasiepatiënt zoveel mogelijk kan praten (Van der Scheer, 2009) Het beoordelen van de spontane taal wordt al langer uitgevoerd door middel van bijvoorbeeld een beoordelingsschaal. Deze schalen maken vaak deel uit van een gestandaardiseerde testbatterij voor afasie. Buiten Nederland wordt meestal de Boston Diagnostic Aphasia Examination (BDAE; Goodglass & Kaplan, 2000) of de Western Aphasia Battery (WAB; Kertesz, 1982) gebruikt. In Nederland wordt veelal gebruik gemaakt van de Comprehensive Aphasia Test (CAT-NL; Visch-Brink, Vandenborre, Jung de Smet & Mariën, 2014) of de Akense Afasie Test (AAT; Graetz, de Bleser & Willmes, 1992). In de CAT-NL wordt zowel het mondelinge als het schriftelijk taalgebruik onderzocht. In beide subtesten 1

5 wordt aan de afasiepatiënt gevraagd om een complexe afbeelding te beschrijven. Deze subtest heeft als doel om een onderscheid te maken tussen afasie en spontane taal van gezonde sprekers. Hierbij worden er 5 aspecten beoordeeld: correcte lexicale woorden, incorrecte lexicale woorden, syntactische correctheid, grammaticale correctheid en het spreektempo. Het schriftelijk taalgebruik geeft tevens inzicht in de morfosyntactische vaardigheden van de afasiepatiënt (Visch-Brink et al., 2014). In de AAT wordt de spontane taal beoordeeld door middel van een beoordelingsschaal. De onderzoeker beoordeelt de spontane taal van een afasiepatiënt op de volgende punten: communicatief gedrag, articulatie en prosodie, geautomatiseerde taal, semantische structuur, fonematische structuur en syntactische structuur (Graetz et al., 1992). Het beoordelen van spontane taal via een beoordelingsschaal is erg subjectief. In de CAT-NL zijn er zelfs geen normen waarmee het spontane taalgebruik van een afasiepatiënt vergeleken kan worden. Niewold (2006) geeft aan dat een oordeel via een beoordelingsschaal, zoals in de AAT (Graetz et al., 1992), te subjectief is en dat de betrouwbaarheid laag is. Naast deze subjectieve manieren om de spontane taal van een afasiepatiënt te beoordelen, wordt er in Nederland in de klinische praktijk en in onderzoek ook een protocol gebruikt, waarmee men de spontane taal juist objectief kan beoordelen. Het gaat hierbij om de Analyse voor Spontane Taal bij Afasie (ASTA; Boxum, Van der Scheer, Zwaga, 2013). De ASTA is voor een groot deel gebaseerd op een onderzoek van Vermeulen en Bastiaanse (1984). De onderzoekers hebben een kwantitatieve factoranalyse opgezet om de spontane taal van een afasiepatiënt te kunnen beschrijven en in kaart te kunnen brengen. Deze analyse omvatte in totaal achttien maten. Het ging hierbij om syntactische, fonologische, lexicale en articulatorische aspecten van de taal. Met deze analyse probeerden de onderzoekers vast te stellen welke maten sterk correleren met elkaar en welke maten juist een zwakke correlatie hebben. De achttien maten hebben zij onderverdeeld in vijf factoren. Tabel 1 geeft een overzicht van deze factoren. 2

6 Factor Maten 1. Syntactische vaardigheid MLU Voegwoorden Hulpwerkwoorden Spreektempo 2. Fonologische fouten Literale parafasieën 3. Jargon Neologismen Irrelevante parafasieën Benoemen 4. Articulatorische problemen Seconden onverstaanbaar Literale perseveraties Articulatie 5. Vocabulaire Voorzetsels Lege woorden TTR inhoudswoorden Tabel 1: Maten uit de Factoranalyse van de spontane taal van afasiepatiënten (Vermeulen en Bastiaanse, 1984) Vermeulen en Bastiaanse (1984) probeerden door middel van de factoranalyse te onderzoeken welke van de achttien maten het beste een factor representeert. Het zou namelijk een enorm tijdrovend proces zijn om alle achttien maten bij elke afasiepatiënt te beoordelen. Zij stelden echter vast dat het tamelijk lastig was om een bruikbaar beschrijvingssysteem te maken op basis van de maten. Toch doen de onderzoekers enkele uitspraken. Zo zou de MLU een goede maat zijn die de factor syntactische vaardigheid kan vertegenwoordigen. Op basis van het onderzoek van Vermeulen en Bastiaanse (1984) is er in samenspraak met de Vereniging voor Klinische Linguïstiek (VKL) de ASTA (Boxum et al., 2013) opgesteld. In 2005 is het eerste protocol van de ASTA uitgekomen. Sindsdien is het protocol enkele keren herzien. Van der Scheer heeft in 2009 een onderzoek gedaan naar de 3

7 betrouwbaarheid van de ASTA en haar normen. Haar onderzoek geeft aan dat de interbeoordelaarsbetrouwbaarheid erg hoog is. Bovendien geeft zij aan dat er geen invloed is van leeftijd, geslacht of opleiding op de huidige normen. Dit geeft direct een hoge meerwaarde aan van de ASTA. Niewold (2006) geeft namelijk aan dat het beoordelen van de spontane taal via een beoordelingsschaal een lage betrouwbaarheid heeft. Daarnaast richt de ASTA (Boxum et al., 2013) zich op de onderliggende stoornissen die ten grondslag liggen aan de afasie. Hierop kan de therapie worden afgesteld. Al eerder is gezegd dat de doelstelling van de afasiepatiënt vaak neer komt op het voeren van een gesprek. De ASTA (Boxum et al., 2013) richt zich hier juist op, doordat de interviewvragen gericht zijn op een gesprek in het dagelijks leven. Op dit moment beoordeelt de ASTA de spontane taal op een kwantitatieve manier. Van der Scheer (2009) geeft in haar onderzoek enkele aanbevelingen voor verder onderzoek. Alle kwantitatieve maten die Van der Scheer (2009) in haar onderzoek heeft onderzocht, hebben een goede betrouwbaarheid. De maat bijzinnen en de finietheidsindex moeten wel met enige voorzichtigheid gehanteerd worden. Deze maten hadden de laagste interbeoordelaarsbetrouwbaarheid en blijkbaar zijn deze maten moeilijker te scoren dan andere maten. Bovendien geeft Van der Scheer (2009) aan dat er mogelijkheden zijn om maten aan te vullen. Voorzetsels zijn niet meegenomen in haar onderzoek, omdat het produceren hiervan maar een klein onderdeel is van de syntactische analyse. Wel valt er vaak op dat een afasiepatiënt verkeerde voorzetsels gebruikt of deze weglaat. Bennis, Prins en Vermeulen (1983) maken onderscheid tussen verschillende soorten voorzetsels, namelijk syntactische voorzetels, gesubcategoriseerde voorzetsels en lexicale voorzetsels. Het aantal voorzetsels zou dus wel iets over de lexicale vaardigheid van een afasiepatiënt kunnen vertellen. Op dit moment worden de koppelwerkwoorden en de modale werkwoorden in één maat weergegeven in de ASTA (Boxum et al., 2013). Van der Scheer (2009) vindt dat deze werkwoorden niet dezelfde verhouding uitdrukken en beveelt daarom aan om deze werkwoorden van elkaar te scheiden. Daarnaast noemt ze het spreektempo, het aantal legen 4

8 woorden, het aantal minimale responsen, stopwoorden en hulpwerkwoorden als een mogelijke aanvulling op het huidige protocol van de ASTA (Boxum et al., 2013). In de onderhavige studie is onderzocht of het zinvol is om nieuwe kwantitatieve maten toe te voegen aan het bestaande protocol van de ASTA (Boxum et al., 2013). Er was daarnaast ook behoefte vanuit de auteurs van de ASTA (Boxum et al., 2013) om enkele maten opnieuw te onderzoeken en eventueel nieuwe maten toe te voegen aan het protocol. De maten die onderzocht worden in de onderhavige studie worden verder besproken in hoofdstuk 2. 5

9 2. Achtergrond In dit hoofdstuk worden de nieuwe kwantitatieve maten die mogelijk toegevoegd kunnen worden aan het huidige protocol van de ASTA (Boxum et al., 2013) uitgelegd en beschreven. Enkele voorbeelden hoe deze kwantitatieve maten geteld worden, staat beschreven in Hoofdstuk Voorzetsel (prepositie) Een voorzetsel kan gezien worden als een element dat de aard van de relatie uitdrukt tussen een naamwoordelijk constituent en één of meerdere elementen in een zin. Meestal staat een voorzetsel voor of achter de naamwoordelijke constituent. Daarnaast bestaan er ook voorzetseluitdrukkingen. Dit is een vaste combinatie van één of meerdere voorzetsels en heeft in het geheel de functie van voorzetsel, bijvoorbeeld met betrekking tot of in het kader van. Voorzetels worden voornamelijk gezien als functiewoorden. Bennis, Prins en Vermeulen (1983) hebben onderzoek gedaan naar het gebruik van voorzetsels in de (spontane) taal van afasiepatiënten. Zij verwijzen in hun artikel naar een onderzoek van Kean (1977). Zij geeft aan dat voorzetsels vallen in de categorie van de inhoudswoorden, net als werkwoorden, bijvoeglijke naamwoorden en zelfstandige naamwoorden. Het is echter de vraag of voorzetsels wel in alle gevallen als een inhoudswoord moeten worden gezien. Friederici (1982) heeft namelijk aangetoond dat patiënten met afasie van Broca voorzetsels anders verwerken dan patiënten met afasie van Wernicke. In haar onderzoek heeft ze onderscheid gemaakt tussen twee soorten voorzetsels, namelijk syntactische voorzetsels en semantische voorzetsels. Syntactische voorzetsels worden ook wel gezien als een verplicht onderdeel van de zin. Deze voorzetsels zijn dan niet vervangbaar door een ander voorzetsel. Volgens Friederici (1982) hebben deze verplichte voorzetsels geen eigen semantische betekenis. Het vermogen om deze voorzetsels te produceren heeft Friederici (1982) onderzocht bij afasiepatiënten met een 6

10 afasie van Broca of een afasie van Wernicke. Hierbij heeft zij gebruik gemaakt van een zinsinvultaak en grammaticaliteitbeoordelingstaak. Uit haar onderzoek komt naar voren dat syntactische voorzetsels moeilijker zijn voor afasiepatiënten met een afasie van Broca. Afasiepatiënten met een afasie van Wernicke hebben echter geen moeite met het produceren van voorzetsels. Bennis et al. (1983) zijn het niet eens met de verdeling van Friederici (1982), omdat zij vinden dat het onderscheid dat zij maakte niet gebaseerd is op een linguïstische theorie. Bennis et al. (1983) vinden dat er drie soorten voorzetsels te onderscheiden zijn, namelijk syntactische voorzetels, gesubcategoriseerde voorzetsels en lexicale voorzetsels. Een syntactisch voorzetsel is afhankelijk van de syntactische informatie van een zin. Het is mogelijk om een syntactisch voorzetsel weg te laten zonder dat de betekenis van de zin verandert. De woordvolgorde moet dan wel eerst veranderd worden. - Hij geeft een boek aan John - Hij gaf John een boek Een gesubcategoriseerd voorzetsel is een voorzetsel dat geselecteerd wordt door een werkwoord. Het voorzetsel en het werkwoord zijn dan samen een lexicale eenheid. - Hij rekende op John - Hij praatte over John Een lexicaal voorzetsel heeft een eigen lexicale betekenis. Deze voorzetsels worden geselecteerd uit het lexicon om een relatie uit te drukken tussen meerdere delen in een zin. - Hij loopt in de tuin - John legt een boek op de tafel In het huidige protocol van de ASTA (Boxum et al., 2013) worden voorzetsels niet meegenomen in de spontane-taalanalyse. Desondanks valt vaak op in de analyse dat iemand verkeerde voorzetsels gebruikt of juist verplichte voorzetsels weglaat. Van der Scheer (2009) geeft daarom aan dat het kwantificeren van voorzetsels een toevoeging kan zijn voor de ASTA (Boxum et al., 2013). In de onderhavige studie is er gekozen voor het 7

11 onderzoeken van twee klassen van voorzetsels, omdat het aantal voorzetsels al niet erg groot is in een spontaan taalfragment. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen syntactische voorzetsels en lexicale voorzetsels. Friederici (1982) heeft met haar onderzoek aangetoond dat er op basis van de productie van twee soorten voorzetsels al een onderscheid gemaakt kan worden tussen gezonde sprekers en patiënten met afasie van Broca. Lindner (2013) heeft ook een onderscheid gemaakt van twee soorten voorzetsels in haar onderzoek. Zij onderzocht de spontane taal van afasiepatiënten met een restafasie. Uit haar resultaten blijkt dat afasiepatiënten met een restafasie marginaal minder voorzetsels produceren dan een controlegroep. Er worden geen significante verschillen gevonden. De gesubcategoriseerde en syntactische voorzetsels uit het onderzoek van Bennis et al. (1983) zijn samen genomen en worden syntactische voorzetsels genoemd. Deze voorzetsels hebben eigenlijk geen duidelijke betekenis en ze hebben een hele andere functie dan lexicale voorzetsels. Daarnaast vallen ook de voorzetseluitdrukkingen in de categorie syntactische voorzetsels. Een voorzetseluitdrukking is niet veranderbaar (Algemene Nederlandse Spraakkunst; ANS) en heeft daardoor geen lexicale betekenis Bijvoeglijk naamwoord (adjectief) Een bijvoeglijk naamwoord geeft een bijzonderheid van een zelfstandigheid aan. Deze zelfstandigheid is vaak een zelfstandig naamwoord. Er kan een eigenschap, zoals een kenmerk of een kwaliteit, of een toestand toegeschreven worden aan de zelfstandigheid. Er is weinig onderzoek gedaan naar het vermogen om bijvoeglijke naamwoorden te produceren bij afasiepatiënten. Kolk (1978) heeft onderzoek gedaan naar attributief gebruik van bijvoeglijke naamwoorden in een taak waarin zinsstructuren beoordeeld worden. De agrammatisch sprekende afasiepatiënten werden gevraagd twee woorden aan te wijzen welke het beste bij elkaar pasten binnen een zin. Volgens de onderzoeker geeft dit de mogelijkheden aan om een correcte zinstructuur te maken. Uit dit onderzoek concludeert Kolk (1978) dat bijvoeglijke naamwoorden worden opgeroepen in complexe zinsstructuren. 8

12 De Roo, Kolk en Hofstede (2003) hebben onderzoek gedaan naar predicatief en attributief gebruik van bijvoeglijke naamwoorden bij agrammatisch Nederlands sprekende afasiepatiënten. Zij gebruikten hiervoor taak welke semi-spontane taal uitlokt. De agrammatisch sprekende afasiepatiënten werden gevraagd een plaatje te beschrijven. De resultaten geven aan dat agrammatisch sprekende afasiepatiënten in verhouding meer attributieve gebruikte bijvoeglijke naamwoorden produceren. Meltzer-Asscher en Thompson (2014) hebben het vermogen om bijvoeglijke naamwoorden te produceren onderzocht bij afasiepatiënten en bij gezonde controleproefpersonen. Er werd aan de participanten gevraagd een verhaal te vertellen met behulp van een reeks plaatjes. Uit dit onderzoek komt naar voren dat agrammatisch sprekende afasiepatiënten evenveel bijvoeglijke naamwoorden produceren als de controlegroep. Daarnaast geven de resultaten aan dat de agrammatisch sprekende afasiepatiënten wel minder attributief gebruikte bijvoeglijke naamwoorden produceren. Het onderzoek van De Roo et al. (2003) en Meltzer-Asscher en Thompson (2014) richt zich op de productie van de bijvoeglijke naamwoorden in semi-spontane taal, terwijl het onderzoek van Kolk (1978) zich meer richt op het begrip. Voor zover bekend is er geen onderzoek gedaan naar het vermogen om bijvoeglijke naamwoorden te produceren in spontane taal. In de ASTA (Boxum et al., 2013) worden bijvoeglijke naamwoorden niet meegenomen in de analyse. In een spontane-taalanalyse valt vaak op dat afasiepatiënten juist veel gebruik maken van bijvoeglijke naamwoorden. Dit patroon zou bijvoorbeeld bij de afasie van Broca veel kunnen voorkomen. Bastiaanse (2010) zegt namelijk dat de afasie van Broca gekenmerkt wordt door het gebruik van voornamelijk inhoudswoorden, zoals zelfstandig naamwoorden, werkwoorden en bijvoeglijke naamwoorden. Er bestaan dus mogelijke verschillen in de aantallen bijvoeglijke naamwoorden tussen afasiepatiënten onderling. 9

13 2.3. Bijwoord (adverbium) Een bijwoord geeft in het algemeen een nadere bepaling van een nietzelfstandigheid. Niet-zelfstandigheden zijn werkwoorden, bijvoeglijke naamwoorden, andere bijwoorden en woordsoorten die binnen een zin gebruikt zijn (Jager, 1983). Daarnaast maakt Jager (1983) een onderscheid tussen verschillende bijwoorden. In de onderhavige studie zal niet verder op dit onderscheid in gegaan worden. Er is voor zover bekend weinig tot geen onderzoek gedaan naar het vermogen om bijwoorden te produceren in spontane taal. Niewold (2006) beschrijft in zijn proefschrift dat Bastiaanse, Edwards en Kiss (1996) onder andere lexicale bijwoorden en bijwoorden die uit meerdere elementen bestaan onderzoeken in spontane taalsamples van ongeveer 300 tot 400 woorden. Niewold (2006) vindt dat zulke informatie nuttig kan zijn voor vloeiend sprekende afasiepatiënten in de chronische fase. Desondanks worden bijwoorden niet meegenomen in het huidige protocol van de ASTA (Boxum et al., 2013). Nu geven de auteurs van de ASTA (Boxum et al., 2013) aan dat het wellicht zinvol is om bijwoorden verder te onderzoeken. Het gebruik van bijwoorden kan mogelijk meer inzicht geven in het maken van zinnen in de spontane taal. Een bijwoord geeft tenslotte een nadere omschrijving van een niet-zelfstandigheid en heeft vele vormen van betekenis. Deze vormen van betekenis kunnen toegevoegd worden in een zin om ergens nadruk op te leggen of de betekenis van de gehele zin bepalen. Via de productie van bijwoorden worden zinnen derhalve lexicaal complexer gemaakt. Gezien de lexicale problemen van afasiepatiënten, zouden zij hiermee problemen kunnen hebben Modaal (hulp)werkwoord Onder modaliteit wordt de uitgedrukte visie van de spreker op de verhouding tussen de weergegeven situatie en de werkelijkheid en/of zijn houding met betrekking tot de situatie verstaan. De ANS maakt onderscheid tussen twee soorten modaliteiten, namelijk gevoelsmodaliteit en verstandsmodaliteit. Een koppelwerkwoord speelt een rol bij de gevoelsmodaliteit (zie ook sectie 2.5) en een modaal (hulp)werkwoord wordt gebruikt om een 10

14 verstandsmodaliteit uit te drukken. Onder deze (hulp)werkwoorden vallen: kunnen, willen, mogen, moeten en zullen. Vermeulen en Bastiaanse (1984) hebben hulpwerkwoorden, waaronder de modale (hulp)werkwoorden vallen, meegenomen in de factoranalyse. Naast de modale (hulp)werkwoorden namen zij ook de werkwoorden laten, worden en zijn mee. Voor zover bekend is er geen onderzoek gedaan naar het vermogen om modale (hulp)werkwoorden te produceren in spontane taal Koppelwerkwoord Een koppelwerkwoord verbindt een naamwoord, zoals een bijvoeglijk naamwoord of een zelfstandig naamwoord met een onderwerp (Jager, 1983). Daarnaast speelt een koppelwerkwoord een rol tussen de spreker en de mededeling. Het onderscheidt zich, semantisch gezien, van de lexicale werkwoorden, doordat het werkwoord niet op zichzelf, maar samen met een naamwoordelijk deel de betekeniskern vormen van een naamwoordelijk gezegde (ANS). Er worden in totaal negen koppelwerkwoorden onderscheiden: zijn, worden, blijken, lijken, blijven, schijnen, heten, dunken, voorkomen. Binnen het huidige protocol van de ASTA (Boxum et al., 2013) worden de koppelwerkwoorden en de modale (hulp)werkwoorden niet apart geteld, ondanks dat deze werkwoorden een ander verhouding uitdrukken. Van der Scheer (2009) geeft aan in haar onderzoek, evenals Lindner (2013), dat de maat koppel- en modale werkwoorden in de ASTA (Boxum et al., 2013) aangepast moet worden. Van der Scheer (2009) zegt dat de modale (hulp)werkwoorden en koppelwerkwoorden een andere verhouding uitdrukken en daarom niet samen geteld moeten worden. Lindner (2013) heeft onderzoek gedaan naar de productie van hulpwerkwoorden in de spontane taal van afasiepatiënten. Onder de maat koppel- en modale werkwoorden behoren ook de modalen die als hulpwerkwoord gebruikt worden. Hierdoor kon Lindner (2013) deze hulpwerkwoorden niet meerekenen tot de productie van hulpwerkwoorden. Haar aanbeveling was dan ook om deze maat aan te passen. Er is veel onderzoek gedaan naar het vermogen om werkwoorden te produceren, maar daarbij worden de koppelwerkwoorden niet meegenomen. Er is daarom in de 11

15 onderhavige studie gekozen om de koppelwerkwoorden en de modale (hulp)werkwoorden verder te onderzoeken en, mede door de aanbeveling van Van der Scheer (2009) en Lindner (2013), apart te tellen Bijzin Zinnen kunnen onderverdeeld worden in enkelvoudige en samengestelde zinnen. De samengestelde zinnen kunnen nog verder onderverdeeld worden in onderschikkende en nevenschikkende zinnen. Nevenschikkende zinnen zijn twee zinsdelen of zinnen die gelijkwaardig aan elkaar verbonden zijn. Onderschikkende zinnen worden juist niet als gelijkwaardig gezien. De woordvolgorde van een onderschikkende zin moet veranderd worden om het gedeelte achter het voegwoord als een zelfstandige zin te kunnen gebruiken Van der Scheer (2009) beschrijft dat de maat het aantal bijzinnen met enige voorzichtigheid moet worden gehanteerd, omdat er een lage waarde van de correlatiecoëfficiënt aanwezig is bij het interpreteren van wat valt binnen deze categorie. Zij geeft dan ook aan dat de bijzinnen daarom verder onderzocht moeten worden. De huidige normen in de ASTA (Boxum et al., 2013) geven aan dat de controlegroep gemiddeld 4,8 bijzinnen gebruiken. De range loopt van 0 tot 13 bijzinnen. Deze range geeft aan dat de afasiepatiënt bijna niet kan afwijken van deze norm. Er wordt in de taalkundige literatuur onderscheid gemaakt tussen verschillende soorten bijzinnen. In de onderhavige studie wordt er echter voor gekozen om niet de productie van alle verschillende soorten bijzinnen apart te onderzoeken. In het onderzoek van Van der Scheer (2009) kwam namelijk naar voren dat er controlepersonen waren die ook geen bijzinnen produceren. Dit maakt een onderscheid in bijzinnen voor de onderhavige studie niet relevant. Lindner (2013) heeft de spontane taal van afasiepatiënten met een rest-afasie onderzocht. Hierbij heeft zij ook gebruik gemaakt van de ASTA (Boxum et al., 2013) en vergelijkt haar resultaten met een controlegroep. De resultaten van haar onderzoek geven aan dat de afasiepatiënten met een rest-afasie significant meer bijzinnen gebruiken dan de controlegroep. Mogelijk dat deze afasiepatiënten veel zinsverdubbelingen of zinsvernauwingen maken door de aanwezige 12

16 woordvindingsproblemen (Lindner, 2013). Groenewold en Jonkers (2010) geven ook aan dat paragrammatische constructies verklaard kunnen worden door woordvindingsproblemen. Er is gekozen om slechts een onderscheid te maken tussen het tellen van het aantal onderschikkende bijzinnen en nevenschikkende bijzinnen. 13

17 3. Methode 3.1 Proefpersonen In dit onderzoek is gebruik gemaakt van een controlegroep en een groep met afasiepatiënten. De groep met afasiepatiënten bestaat uit 14 afasiepatiënten, tien mannen en vier vrouwen met een gemiddelde leeftijd van 65;5 jaar. Het merendeel van de afasiegroep is laag opgeleid. Bij de meeste afasiepatiënten is de afasie veroorzaakt door een CVA. Bij twee afasiepatiënten ontstond de afasie door een subduraal hematoom en bij één afasiepatiënt ontstaat de afasie na een meningitis. De diagnose afasie is vastgesteld op basis van een score op een test of testbatterij. Bij vijf afasiepatiënten is de diagnose vastgesteld met de score op de AAT (Graetz et al., 1992), bij zes afasiepatiënten met behulp van de CAT-NL (Visch-Brink et al., 2014). Het type afasie bij deze afasiepatiënten is bepaald aan de hand van de scores op deze genoemde testbatterijen en een klinisch oordeel. Daarnaast is de diagnose afasie bij de overige drie afasiepatiënten vastgesteld op basis van een score op de Boston Benoem Taak (BBT; Van Loon-Vervoorn, Stumpel & de Vries, 1995) en een klinisch oordeel. De afasiepatiënten zijn verworven via de Zorggroep Noordwest Veluwe te Harderwijk, Militair Revalidatiecentrum te Doorn en Revalidatiecentrum de Vogellanden te Zwolle. In totaal waren er zeven afasiepatiënten met een amnestische afasie, drie afasiepatiënten met een rest-afasie, twee patiënten met een afasie van Wernicke, één patiënt met een globale afasie en één afasiepatiënt met een transcorticale motorische afasie. De data van deze afasiepatiënten worden ook gebruikt in de masterscriptie van Nely van Werven (in press). In Tabel 1 staat een overzicht van de gegevens van de afasiegroep weergegeven. 14

18 Patiënt Geslacht Leeftijd Opleiding Etiologie TPO Afasie 1 M 54;10 Hoog icva li 4 maanden Globale afasie 2 V 68;3 Laag icva li 5 maanden Rest-afasie 3 M 59;4 Laag Contusio, 9 weken Rest-afasie Subduraal Hematoom 4 M 51;2 Middel icva li 5 maanden Afasie van Wernicke 5 M 74;6 Hoog icva li 6 maanden Amnestische afasie 6 M 57;12 Laag Subduraal hematoom 10 maanden Amnestische afasie 7 M 76;7 Middel icva li 1 maand Afasie van Wernicke 8 V 75;1 Laag icva re 1 maand Amnestische afasie 9 V 78;1 Laag icva li 1 maand Transcorticale motorische afasie 10 M 64;8 Laag icva li 1 maand Amnestische afasie 11 M 83;9 Laag icva li 3 weken Amnestische afasie 12 V 77;8 Laag icva re 5 weken Amnestische afasie 13 M 64;2 Hoog icva li 2 weken Amnestische afasie 14 M 26;8 Laag Meningitis 6 maanden Rest afasie Tabel 1: Overzicht van de afasiegroep; leeftijd en tijd post onset (TPO) zijn gemeten bij afname ASTA De data van de controlegroep zijn verkregen via Van der Scheer (2009). De controlegroep bestaat uit 19 mannen en 21 vrouwen. Alle personen in de controlegroep hadden geen neurologische geschiedenis. De gemiddelde leeftijd van de controlegroep is 46 jaar met een bereik van 18 tot 84 jaar. De groep is ingedeeld in drie opleidingsniveaus: laag, middelbaar en hoog. Onder het lage opleidingsniveau vallen MAVO of een lager beroepsonderwijs en een MBO-opleiding op niveau 1 of 2. Onder het middelbare 15

19 opleidingsniveau vallen HAVO of VWO en een MBO opleiding op niveau 3 of 4. Onder het hoge opleidingsniveau vallen een HBO- of WO-opleiding. Daarnaast is de groep verdeeld in drie leeftijdscategorieën. In groep één vallen personen tussen 18 en 35 jaar, in groep twee vallen personen tussen 36 en 52 jaar en in groep drie vallen personen van 53 jaar en ouder. Tabel 2 is overgenomen van Van der Scheer (2009). Hierin is overzichtelijk te zien hoe de controlegroep verdeeld is qua geslacht, opleiding en leeftijd. In bijlage 2 staat een meer gedetailleerd overzicht van de controlegroep. Geslacht Opleiding Leeftijd Mannen: 19 Laag: jaar: 4 Middelbaar: jaar: 8 Hoog: 7 >52 jaar: 7 Vrouwen: 21 Laag: jaar: 6 Middelbaar: jaar: 4 Hoog: 7 >52 jaar: 11 Samen: 40 Laag: jaar: 10 Middelbaar: jaar: 12 Hoog: 14 >52 jaar: 18 Tabel 2: Overzicht van de controlegroep (Van der Scheer, 2009) 3.2 Materiaal Het materiaal is verzameld volgens de richtlijnen van de ASTA (Boxum et al. 2013). Een sample bestaat uit 300 woorden. De vragen die gesteld worden bij de opname van een conversatie, zijn afgeleid van de vragen die gesteld worden bij het onderdeel Spontane Taal van de AAT (Graetz, et al., 1992). In de samples staan de volgende vragen centraal: - Kunt u mij wat er met u is gebeurd? (Bij de controlegroep werd de vraag: Kunt u mij wat vertellen over de laatste keer dat u ziek was? gesteld) - Wat voor beroep heeft u? Kunt u daar wat over vertellen? 16

20 - Kunt u iets vertellen over uw familie? - Heeft u hobby s? Wat doet u graag in uw vrije tijd? 3.3 Procedure De ASTA (Boxum et al. 2013) schrijft voor dat er vanaf de start van de opname begonnen kan worden met het transcriberen. Indien het begin duidelijk slechter is, kan er gekozen worden om te starten met transcriberen na de eerste vijftig woorden. Van der Scheer (2009) geeft aan dat in haar onderzoek één proefpersoon in het begin slechter was. Er is daarom gekozen om na de eerste vijftig woorden te beginnen met transcriberen. Voor verdere uitleg van de wijze van transcriberen wordt er verwezen naar het protocol. Het gehele protocol van de ASTA is te vinden in bijlage Data analyse Allereerst is er een sample gemaakt van 300 woorden. De richtlijnen die de ASTA (Boxum et al., 2013) gemaakt heeft voor het bepalen van de grootte van het sample zijn hierbij opgevolgd. Zoals beschreven in hoofdstuk 2, is er gekozen om nieuwe kwantitatieve maten te tellen. Een uitgebreide beschrijving van die maten is dan ook in dat hoofdstuk 2 te vinden. De kwantitatieve maten zijn: - Het aantal syntactische voorzetsels - Het aantal lexicale voorzetsels - Het aantal bijvoeglijke naamwoorden - Het aantal bijwoorden - Het aantal koppelwerkwoorden - Het aantal modale werkwoorden - Het aantal bijzinnen: onderscheid in nevenschikkende bijzinnen en onderschikkende bijzinnen 17

21 Voor het tellen van bovenstaande kwantitatieve maten zijn er enkele richtlijnen opgesteld. Hieronder staan enkele voorbeelden van de gegeven richtlijnen. Ik werk notulen uit dus uh ja (p32) Je overrompelt me, maar ik houd de agenda bij van de manager (p32) In dit voorbeeld zijn uit en bij een onderdeel van een werkwoord en worden daarom niet geteld als een voorzetsel. Daar kan ik wel iets over vertellen (p23) Ik zit nu op een oproep te wachten (p33) In deze voorbeelden zijn over en op syntactische voorzetsels, omdat deze geactiveerd worden door het werkwoord. Deze voorzetsels hebben geen eigen lexicale betekenis. En die is naar mij heeft naar mij gebeld (afasiepatiënt 8) In dit voorbeeld wordt naar niet meegeteld als een lexicaal voorzetsel, doordat mevrouw deze combinatie niet afmaakt. Ik heb verscheidende verschillende functies gedaan (p21) De laatste keer dat ik ziek was toen had ik rugklachten (p21) In dit voorbeeld worden verscheidende, verschillende en laatste niet meegeteld in de analyse. Dit zijn voorbeelden van telwoorden. Oh dat vond ik grandioos (afasiepatiënt 13) En dat gaat me allemaal goed af (afasiepatiënt 12) Eh dat is waardeloos (afasiepatiënt 13) Grandioos en goed zijn voorbeelden van bijwoorden, terwijl waardeloos een voorbeeld is van een bijvoeglijk naamwoord. De term waardeloos wordt namelijk in combinatie gebruikt met een koppelwerkwoord. 18

22 De oudste is weet ik niet nee weet ik niet (afasiepatiënt 9) Wat ik eigenlijk wel jammer vind, omdat ik eh achteraf blijke dat ik toch wel ehm.. (afasiepatiënt 8) In deze voorbeelden probeert de afasiepatiënt een koppeling te maken tussen de spreker en de mededeling. Deze poging wordt afgebroken. Daarom worden is en blijke niet meegeteld als koppelwerkwoord. 3.5 Betrouwbaarheid Voor de nieuwe kwantitatieve maten is ook de betrouwbaarheid van het scoren voor deze maten gemeten. De betrouwbaarheid is berekend door middel van een correlatiecoëfficiënt. In totaal zijn er twaalf samples van de controlegroep voorgelegd aan een tweede beoordelaar. Zij heeft de nieuwe kwantitatieve maten ook berekend naar aanleiding van een uitgebreide beschrijving en de voorbeelden die vermeld staan in sectie 3.4. De correlatiecoëfficiënt is berekend door de Kendall s Thau, vanwege een klein sample (N=12). Een zwakke correlatie ligt tussen 0-0.5, een gemiddelde correlatie tussen en een sterkte correlatie ligt tussen de (Field, 2009). 3.6 Statische Analyse Om te kunnen onderzoeken of het zinvol is om de, in 3.4 genoemde, kwantitatieve maten toe te voegen aan het protocol van de ASTA, is er een aantal statische analyses uitgevoerd. Allereerst wordt er een Kolmogorov-Smirnov test uitgevoerd om te bepalen of de scores kwantitatieve maten normaal verdeeld zijn. Om te kunnen bepalen of er significante verschillen zijn tussen de controlegroep en de groep met afasiepatiënten, worden er onafhankelijke t-testen uitgevoerd bij de kwantitatieve maten die normaal verdeeld zijn en Mann-Whitney U testen bij de kwantitatieve maten die niet normaal verdeeld zijn. Wanneer er significante verschillen aanwezig zijn tussen beide groepen bij een kwantitatieve maat, zou dat een aanwijzing kunnen zijn dat het zinvol is om een kwantitatieve maat toe te voegen 19

23 aan het bestaande protocol van de ASTA (Boxum et al., 2013). Alle statistische analyses in het onderhavige onderzoek zijn gedaan met SPSS versie

24 4. Resultaten 4.1 Beschrijvende statistiek In Tabel 3 staat de beschrijvende statistiek van de groep met afasiepatiënten weergegeven. Voorafgaand de statische analyse is er een Kolmogorov-Smirnov test uitgevoerd. Hieruit blijkt dat het aantal bijvoeglijke naamwoorden (p =,137), het aantal bijwoorden (p =,200) en het aantal koppelwerkwoorden (p =,200) normaal verdeeld zijn. Kwantitatieve maat Min. Max. M SD Syntactische voorzetsels ,86 5,35 Lexicale voorzetsels ,07 9,97 Bijvoeglijke naamwoorden 0 7 3,29 2,02 Bijwoorden ,29 9,74 Koppelwerkwoorden 0 8 5,07 2,56 Modalen ,36 3,15 Tabel 3: Resultaten de scores van de nieuwe kwantitatieve maten van de groep met afasiepatiënten In Tabel 4 is een beschrijving van de data van de controlegroep te vinden. Daarnaast is er een Kolmogorov-Smirnov test uitgevoerd bij alle kwantitatieve maten om te kunnen bepalen of de data normaal verdeeld is en welke testen uitgevoerd moeten worden. Hieruit blijkt dat enkel de score voor het aantal bijvoeglijke naamwoorden (p =,114), het aantal bijwoorden (p =,143), het aantal koppelwerkwoorden (p =,084) en het aantal nevenschikkende bijzinnen (p =,082) normaal verdeeld zijn. 21

25 Kwantitatieve maat Min. Max. M SD Skewness Kurtosis Syntactische voorzetsels 0 7 2,18 1,84,928,294 Lexicale voorzetsels ,63 5,39 -,029-1,262 Bijvoeglijke naamwoorden ,95 3,73 1,089 2,362 Bijwoorden ,33 6,15,513 -,218 Koppelwerkwoorden ,60 3,02,135 -,535 Modalen ,85 2,65,861,504 Nevenschikkende bijzinnen 0 6 2,6 1,79,221 -,817 Onderschikkende bijzinnen ,73 3,06,499,217 Tabel 4: Resultaten de scores van de nieuwe kwantitatieve maten van de controlegroep In Sectie 2.6 wordt er beschreven waarom er gekozen is om zowel nevenschikkende bijzinnen als onderschikkende bijzinnen te onderzoeken. De huidige norm in de ASTA (Boxum et al., 2013) geeft aan dat de afasiepatiënt nooit afwijkend kan scoren op de maat aantal bijzinnen, doordat de controlegroep ook geen bijzinnen produceren. In Tabel 4 staan de scores weergegeven van de twee soorten bijzinnen die onderzocht zijn. Deze scores geven aan dat opnieuw de controlegroep ook geen onderschikkende bijzinnen of nevenschikkende bijzinnen produceert. Er is daarom gekozen om de in onderhavige studie verder geen statische analyses uit te voeren op deze soorten bijzinnen. 4.2 Statische analyse Hieronder staan de uitkomsten van de statische analyses beschreven. Er is eerst gekozen om een vergelijking te maken tussen de controlegroep en de groep met afasiepatiënten. Zowel de scores voor het aantal bijvoeglijke naamwoorden, het aantal bijwoorden en het aantal koppelwerkwoorden zijn normaal verdeeld in de controlegroep en in de groep met de afasiepatiënten. Er is daarom gekozen om een onafhankelijke t-test uit te voeren. Uit deze onafhankelijke t-test komt naar voren dat de controlegroep significant meer bijvoeglijke naamwoorden (t (52) 5,384 p <,0001, d = -1,672) produceert. Bovendien 22

26 gebruikt de controlegroep ook significant meer koppelwerkwoorden (t (52) 2,955 p =,006, d = -,838) in het spontane taalsample. Beide kwantitatieve maten hebben een sterke effect grootte. De controlegroep en de afasiegroep produceren evenveel bijwoorden. Er zijn namelijk geen significante verschillen gevonden op de kwantitatieve maat bijwoorden (t (52) 8,124, p =,645). Een overzicht van de genoemde scores op de onafhankelijke t-test staan in onderstaande tabel (Tabel 5). Vervolgens is er gekozen om een Mann-Whitney U test uit te voeren voor de maten die niet normaal verdeeld waren, zoals de scores voor het aantal lexicale voorzetsels, het aantal syntactische voorzetsels en het aantal modalen. De controlegroep produceert een significant gelijk aantal syntactische voorzetsels (U = 237,000, p = 3,88), een significant gelijk aantal lexicale voorzetsels (U = 221,00, p =,243) en een significant gelijk aantal modalen (U = 270,500, p =,850). Een overzicht van de genoemde scores op de Mann-Whitney U test staan in Tabel 6. Alle individuele scores van de afasiegroep staan weergegeven in bijlage 2. Kwantitatieve maat t-waarde df p-waarde Effect grootte (d) Bijvoeglijke naamwoorden 5, <,0001-1,672 Bijwoorden 8,124 52,645 n.v.t. Koppelwerkwoorden 2,955 52,006 -,838 Tabel 5: Scores op de onafhankelijke t-test Kwantitatieve maat U-waarde p-waarde Syntactische voorzetsels 237,000 3,88 Lexicale voorzetsels 221,00,243 Modalen 270,500,850 Tabel 6: Scores op de Mann-Whitney U 23

27 4.3 Betrouwbaarheid Er is gekozen voor om de interbeoordelaarsbetrouwbaarheid met Kendall s Thau te berekenen vanwege de kleine steekproef (N = 12). In Tabel 7 staan de correlatiecoëfficiënten met bijbehorende p-waarde overzichtelijk weergegeven. De resultaten laten zien dat er significante correlaties zijn op het aantal syntactische voorzetsels (gemiddelde correlatie), het aantal lexicale voorzetsels (gemiddelde correlatie), het aantal bijwoorden (gemiddelde correlatie), het aantal koppelwerkwoorden (gemiddelde correlatie) en het aantal modalen (sterke correlatie). Er zijn geen significante correlaties gevonden bij het aantal bijvoeglijke naamwoorden. Kwantitatieve maat Coëfficiënt p-waarde Syntactische voorzetsels,509,035 Lexicale voorzetsels,769,001 Bijvoeglijke naamwoorden,424,074 Bijwoorden,560,015 Koppelwerkwoorden,790,001 Modalen,951 <,0001 Tabel 7: Resultaten van de correlatieanalyses 24

28 5. Discussie Met de onderhavige studie is geprobeerd om te onderzoeken of het zinvol is om nieuwe kwantitatieve maten aan de ASTA (Boxum et al., 2013) toe te voegen. Er was vooraf een aantal criteria opgesteld om dit te kunnen bepalen. Allereerst moet er een significant verschil aanwezig zijn tussen de groep met afasiepatiënten en de controlegroep. Daarnaast moet de interbeoordelaarsbetrouwbaarheid gemiddeld tot sterk zijn. Bovendien moet de toegevoegde waarde van deze kwantitatieve maat duidelijk zijn. Er is gekozen om niet te controleren voor invloeden van leeftijd, geslacht en opleidingsniveau. Van der Scheer (2009) heeft in haar onderzoek onderzocht of er op de bestaande normen van de ASTA (Boxum et al., 2013) een invloed was van deze factoren. Dit was niet het geval. Er werd daarom verwacht dat er in deze onderhavige studie ook geen invloed van deze factoren is en er is gekozen om dit dan ook niet verder te onderzoeken. Zoals beschreven in de inleiding geven zowel Van der Scheer (2009) als Lindner (2013) de aanbeveling om de twee werkwoordsoorten in de maat aantal koppel- en modale werkwoorden te scheiden van elkaar. Van der Scheer (2009) vindt dat deze werkwoordsoorten een andere verhouding uitdrukken. Een koppelwerkwoord verbindt de spreker met een mededeling, terwijl een modaal (hulp) werkwoord een visie van de spreker uitdrukt tussen de weergegeven situatie en de werkelijkheid. De resultaten geven aan dat de controlegroep significant meer koppelwerkwoorden produceren in spontane taal dan de afasiepatiënten in deze onderhavige studie. Daarnaast heeft deze maat een gemiddelde interbeoordelaarsbetrouwbaarheid. De resultaten geven tevens aan dat de afasiepatiënten in deze onderhavige studie evenveel modale (hulp)werkwoorden produceren als de controlegroep. Bastiaanse (2010) geeft aan modale werkwoorden vaak als een hulpwerkwoord wordt gebruikt in een zinsconstructie ( ik wil slapen of ik kan dit niet vertellen ). Deze zinsconstructie is hoogfrequent in het Nederlands en is vaak gemakkelijk te gebruiken door afasiepatiënten. Hulpwerkwoorden vallen onder de categorie functiewoorden. Niet-vloeiende afasiepatiënten maken weinig gebruik van functiewoorden in de spontane 25

29 taal, terwijl vloeiende afasiepatiënten juist veel functiewoorden gebruiken in de spontane taal. De groep met afasiepatiënten in deze onderhavige studie is niet gelijk verdeeld onder vloeiende- en niet-vloeiende afasiepatiënten. Mede daardoor moeten de resultaten met enige voorzichtigheid geïnterpreteerd worden vanwege zeker de kleine groep afasiepatiënten, maar ook het ontbreken van afasiepatiënten met een afasie van Broca. Het lijkt in ieder geval noodzakelijk om de werkwoordsoorten in de bestaande maat koppel- en modale werkwoorden te scheiden van elkaar, omdat de werkwoordsoorten bij elkaar opgeteld een vertekend beeld kunnen geven. Friederici (1982) heeft aangetoond dat afasiepatiënten met een afasie van Broca voorzetsels anders verwerken dan afasiepatiënten met een afasie van Wernicke. Haar resultaten geven aan dat afasiepatiënten met een afasie van Wernicke geen moeite hebben met het produceren van voorzetsels. Afasiepatiënten met een afasie van Broca hebben juist moeite met het produceren van syntactische voorzetsels. Friederici (1982) toont hiermee aan dat er op basis van twee soorten voorzetsels al een onderscheid gemaakt kan worden tussen afasiepatiënten met een afasie van Broca en gezonde sprekers. In de onderhavige studie is er ook een onderscheid gemaakt tussen twee soorten voorzetsels. Uit de resultaten komt naar voren dat de afasiepatiënten in de onderhavige studie evenveel voorzetsels produceren in de spontane taal als de controlegroep. Dit geldt voor beide soorten voorzetsels. Lindner (2013) vond ook geen significante verschillen in de productie van voorzetsels tussen de afasiepatiënten en de controlegroep. Er waren wel marginale verschillen aanwezig. In de onderhavige studie ontbrak een afasiepatiënt of meerdere afasiepatiënten met de afasie van Broca. Bij een afasie van Broca past een niet-vloeiende spreekstijl. De groep met afasiepatiënten bestond voor het grote deel uit vloeiende sprekende afasiepatiënten. Dit zou mogelijk kunnen aangeven dat de afasiepatiënten in de onderhavige studie geen moeite hebben met het produceren van voorzetsels. Dit beeld past bij het onderzoek van Friederici (1982). Naast de koppel- en modale werkwoorden en voorzetsels is er ook onderzoek gedaan naar de bijwoorden. Niewold (2006) geeft aan dat het informatie over deze 26

30 woordsoort wellicht nuttig kan zijn voor vloeiend sprekende afasiepatiënten. Op dit moment worden bijwoorden niet meegenomen in de analyse van de ASTA (Boxum et al., 2013). De resultaten laten zien dat afasiepatiënten in de onderhavige studie evenveel bijwoorden produceren in de spontane taal als de controlegroep. De productie van bijwoorden in een zin maakt deze lexicaal complexer. Afasiepatiënten hebben juist lexicale problemen. Vloeiend sprekende afasiepatiënten maken vaak al meer complexe zinnen dan niet-vloeiende sprekende afasiepatiënten. De groep met afasiepatiënten in de onderhavige studie bestond voor het grootste deel uit vloeiend sprekende afasiepatiënten. Het lijkt dat vloeiend sprekende afasiepatiënten in de onderhavige studie juist geen moeite hebben met het produceren van bijwoorden in de spontane taal. Dit beeld past niet bij het advies wat Niewold (2006) geeft. Van der Scheer (2009) geeft aan dat de maat aantal bijzinnen met enige voorzichtigheid gehanteerd moet worden. In haar onderzoek komt namelijk naar voren dat de interbeoordelaarsbetrouwbaarheid laag is. In de huidige norm in de ASTA (Boxum et al., 2013) geeft aan dat de range van het aantal bijzinnen van gezonde sprekers loopt van 0 tot 13 bijzinnen. Dit betekent dat de afasiepatiënt nooit kan afwijken van deze norm. Met deze onderhavige studie is een poging gedaan om verschillende soorten bijzinnen te onderzoeken. Hierbij is gekozen voor nevenschikkende bijzinnen en onderschikkende bijzinnen. Uit de resultaten blijkt dat er ook gezonde sprekers zijn die geen nevenschikkende bijzinnen of geen onderschikkende bijzinnen produceren in de spontane taal. Lindner (2013) heeft in haar onderzoek ook bijzinnen onderzocht, maar heeft hierbij geen onderscheid gemaakt tussen soorten bijzinnen. Haar resultaten geven aan dat de afasiepatiënten met een rest-afasie juist meer bijzinnen produceren dan de controlegroep. Mogelijk dat deze afasiepatiënten meer zinsverdubbelingen of zinsvernauwingen maken waardoor er meer bijzinnen ontstaan. Groenewold en Jonkers (2010) geven aan dat zulk soort paragrammatische constructies verklaard kunnen worden door de aanwezige woordvindingsproblemen. Er is in de onderhavige studie gekozen om geen verdere statische analyses uit te voeren op het aantal nevenschikkende bijzinnen en het aantal 27

31 onderschikkende bijzinnen. Onderzoek met een grote onderzoeksgroep, met zowel nietvloeiend sprekende afasiepatiënten als vloeiend sprekende afasiepatiënten, lijkt dan ook gewenst. Tot slot is er onderzoek gedaan naar het aantal bijvoeglijke naamwoorden in de spontane taal. In de taalkundige literatuur wordt er onderscheid gemaakt tussen attributief gebruikte bijvoeglijke naamwoorden en predicatief gebruikte bijvoeglijke naamwoorden. In de onderhavige studie is hierin geen onderscheid gemaakt. De Roo et al. (2003) en Meltzer- Asscher en Thompson (2014) hebben onderzoek gedaan naar beide soorten bijvoeglijke naamwoorden. De methode van deze onderzoeken verschilt met die van de onderhavige studie. Zij lokten namelijk semi-spontane taal uit, terwijl in de onderhavige studie juist spontane taal uitgelokt wordt. Daarnaast werden er in beide studies agrammatisch sprekende afasiepatiënten onderzocht. Meltzer-Asscher en Thompson (2014) geven aan dat de agrammatisch sprekende afasiepatiënten evenveel bijvoeglijke naamwoorden gebruiken in de spontane taal als de controlegroep. De Roo et al. (2003) vinden juist dat de controlegroep meer gebruik gemaakt van attributief gebruikte bijvoeglijke naamwoorden dan de afasiepatiënten. Uit de resultaten van de onderhavige studie komt naar voren dat de controlegroep significant meer bijvoeglijke naamwoorden gebruiken in de spontane taal dan de groep met de afasiepatiënten. Er is, zoals eerder genoemd, geen onderscheid gemaakt tussen soorten bijvoeglijke naamwoorden. De resultaten komen niet overeen met het eerdere onderzoek van Meltzer-Asscher en Thompson (2014). De Roo et al. (2003) vinden verschillen tussen agrammatisch sprekende afasiepatiënten en een controlegroep. In de onderhavige studie bestond de groep met afasiepatiënten voornamelijk uit vloeiend sprekende afasiepatiënten. Vergelijkingen tussen het onderzoek van De Roo et al. (2003) kunnen daarom niet gemaakt worden. De resultaten kunnen aangeven dat afasiepatiënten uit de onderhavige studie minder bijvoeglijke naamwoorden produceren in de spontane taal. Deze resultaten moeten wel met voorzichtigheid gehanteerd worden. De interbeoordelaarsbetrouwbaarheid is namelijk zwak. Eventueel verder onderzoek in de 28

32 toekomst kan meer duidelijkheid geven over de productie van bijvoeglijke naamwoorden in de spontane taal. De groep met afasiepatiënten bestond uit afasiepatiënten met verschillende soorten afasie. De meerderheid van de groep heeft, zoals al eerder benoemd, een lichte afasie. De resultaten van de onderhavige studie moeten dan ook met enige voorzichtigheid geïnterpreteerd worden. Deze onderhavige studie pleit voor meer objectief onderzoek naar de spontane taal bij afasie. De ASTA (Boxum et al., 2013) wordt nu gebruikt door klinisch linguïsten. Niet in elke setting, bijvoorbeeld verpleeghuis of een vrije vestiging, werkt een klinisch linguïst. Een logopedist zal dan gebruik moeten maken van een CAT-NL (Visch- Brink et al., 2014) of een AAT (Graetz et al., 1992) om de spontane taal te kunnen beoordelen. In deze testbatterijen wordt de spontane taal juist subjectief beoordeeld en zijn niet toereikend genoeg (Niewold, 2006). Eventueel onderzoek in de toekomst kan zich richten op een beoordelingsschaal met een goede interbeoordelaarsbetrouwbaarheid of op een protocol welke gebruikt kan worden door logopedisten. De VLK adviseert namelijk dat de ASTA (Boxum et al., 2013) afgenomen wordt door een klinisch linguïst. 29

33 6. Conclusie en aanbevelingen Op basis van de hierboven beschreven resultaten kan er geadviseerd worden om de werkwoordsoorten in de bestaande maat koppel- en modale werkwoorden te scheiden van elkaar. Daarnaast wordt er geadviseerd om de maat koppelwerkwoorden op te nemen in de ASTA (Boxum et al., 2013). Er werden geen significante verschillen gevonden op het aantal modale (hulp)werkwoorden. Er kan voorzichtig geadviseerd om deze woordsoort niet verder in de ASTA (Boxum et al., 2013) mee te nemen. Daarnaast kan er voorzichtig geadviseerd worden om de woordsoorten syntactische voorzetsels en lexicale voorzetsels nu nog niet op te nemen in de ASTA (Boxum et al., 2013). De groep met afasiepatiënten bestond voornamelijk uit vloeiend sprekende afasiepatiënten. Zij hebben blijkbaar geen moeite met het produceren van deze twee soorten voorzetsels in de spontane taal. Wanneer er gekeken wordt naar de scores op het aantal syntactische voorzetsels en het aantal lexicale voorzetsels van de afasiegroep, dan valt op de productie van het aantal voorzetsels van afasiepatiënt 1 afwijkt van de andere scores. Afasiepatiënt 1 is een niet-vloeiend sprekende afasiepatiënt. Hiermee kan voorzichtig aangegeven worden dat niet-vloeiend sprekende afasiepatiënten wellicht meer moeite hebben met het produceren van voorzetsels. Eventueel verder onderzoek kan hier meer uitspraken over doen. Uit de resultaten komt naar voren dat de groep met afasiepatiënten in de onderhavige studie evenveel bijwoorden in de spontane taal gebruiken als de controlegroep. Er is nog niet veel onderzoek gedaan naar deze woordsoort. Wanneer er gekeken wordt naar de individuele scores van de groep met afasiepatiënten dan valt op de afasiepatiënt 1 en afasiepatiënt 9 afwijken van het gemiddelde van de controlegroep. Deze afasiepatiënten zijn niet-vloeiend sprekende afasiepatiënten. Eventueel verder onderzoek zou zich kunnen richten op de productie van bijwoorden bij nietvloeiend sprekende afasiepatiënten. Uit de onderhavige studie komt namelijk naar voren dat niet-vloeiend sprekende afasiepatiënten mogelijk meer moeite hebben met het produceren van bijwoorden in de spontane taal. Het aantal bijzinnen is ook in deze onderhavige studie onderzocht. Hieruit komt naar voren dat gezonde sprekers ook geen bijzinnen produceren in de spontane taal. Door een niet gelijk verdeelde groep met afasiepatiënten in de 30