Zin of onzin van de risicobeoordeling De verschillende stappen en de methodologische problemen

Transcriptie

1 Zin of onzin van de risicobeoordeling De verschillende stappen en de methodologische problemen Ing. Jan Dillen MB, Federale Verzekeringen, Inleiding Arborisico's krijgen veel aandacht en dit vooral vanuit een maatschappelijk en psychologisch perspectief. De methode van risicobeoordeling van arborisico's zelf komt minder aan bod, niettegenstaande hierover veel onduidelijkheid bestaat. Ik zal aantonen dat de huidige RIE's subjectief en methodologisch inconsequent zijn en dat zij zeker geen risico van een bepaalde afgeronde taak bepalen. In vele risicomethoden wordt een bepaalde taak opgedeeld in verschillende bij deze taak horende risico's. De bij deze bij de taak horende risico's krijgen een bepaalde risicowaarde toegekend, doch één risicowaarde van de gehele afgeronde taak kan niet worden bekomen. Dit komt omdat de risicowaarden van de deelrisico's niet optelbaar zijn. Hierdoor wordt de huidige manier van werken door de arbodeskundigen, zowel intern in de onderneming als extern bij de arbodiensten, sterk in vraag gesteld. Hebben dergelijke RIE's nog wel zin? Kunnen dergelijke RIE's dan ook worden opgenomen in de Europese wetgeving en worden gehandhaafd? Komt de risicobeoordeling van arborisico's en vooral de hierbij horende problemen, voldoende aan bod in de opleiding van Veiligheidskundige? Ik sta hier, zoals zal blijken, eerder sceptisch tegenover. Op basis van argumenten zal worden aangetoond dat een verschuiving van de aandacht van de veiligheidsdeskundige van RIE naar de preventiemaatregelen, de veiligheid en gezondheid zal ten goede komen. Het uitgangspunt is dat de risicobeoordeling niet wordt opgemaakt voor de beoordeling op zich, maar om de veiligheid te verbeteren. Een risicobeoordeling die in de kast blijft liggen, en in de praktijk gebeurt dit spijtig genoeg te vaak, is bijgevolg zinloos. Hierdoor de titel van de paper 'Zin of onzin van de risicobeoordeling'. Eerst wordt de terminologie toegelicht aan de hand van de beschrijving van het risicobeoordelingsproces. Speciale aandacht zal gaan naar het probleem van de schalen, de maten en de vergelijkbaarheid van arborisico's, omdat door de risicobeoordelaars veel gebruikte risicomatrixmethoden met deze problemen geen rekening houden. Indien met de problemen van de schalen, de maten en de vergelijkbaarheid geen rekening wordt gehouden bij het gebruik van risicomatrixmethoden, zal de kwaliteit van de risicobeoordeling lager zijn. Het is daarom als risicospecialist van belang deze problemen te onderkennen. 1. De risicobeoordeling: terminologisch onduidelijk Bij het arbobeleid staat de risicobeoordeling centraal. De bij de risicobeoordeling gebruikte terminologie is veelal onduidelijk. Zowel in de wetgeving als in normen 'als regels van de techniek', worden termen niet éénduidig gebruikt. Sommigen spreken over risico-inventarisatie en -evaluatie RIE, bijvoorbeeld de checklist VCA (VCA, 2008) of de Arbowet, anderen over een risicoanalyse die bestaat uit de identificatie en het evalueren van risico's (KB, 1998). Naast de gebruikte terminologie bestaat over de methode van risicobeoordeling zelf weinig overeenstemming. Er wordt en werd teveel gekeken naar risico's vanuit een psychosociaal perspectief. Deze nadruk op psychosociale aspecten bij risico's, die zeker en vast van een groot belang zijn, mag echter de aandacht voor de methode van de risicobeoordeling zelf niet in het gedrang brengen. Bij de risicobeoordeling komt men direct tot terminologische problemen. Klassiek is het onderscheid tussen risico en gevaar, maar ook andere termen zoals identificatie, analyse,

2 evaluatie worden door de preventiedeskundige regelmatig gebruikt, en vragen daarom om verduidelijking. En zelfs binnen de verschillende stappen van de risicobeoordeling, is de terminologie dikwijls onduidelijk. Als er bijvoorbeeld wordt gebruik gemaakt van de waarschijnlijkheid en de ernst van een ongewenste gebeurtenis, wordt deze kans en gevolgen dikwijls anders geïnterpreteerd. Voor een verduidelijking van de terminologie zou men zich moeten kunnen baseren op de wetgeving. Dit is echter niet mogelijk daar de wetgeving zelf geen éénduidige terminologie gebruikt. Vervolgens zou men zich kunnen wenden naar de normen, als stand der techniek. In eerdere publicaties heb ik aangetoond dat ook daar eerder sprake is van verwarrende terminologie (Dillen, 2010a). Daarom deze paper, als eerste aanzet tot het definiëren van een meer coherente terminologie aangaande de risicobeoordeling. Daarom wordt in deze paper de nadruk gelegd op 'de methode' in de titel. Een terminologie die hierna wordt voorgesteld is deze van de vier stappen uit figuur 1: risico-identificatie, -analyse, -evaluatie en preventiemaatregelen. Figuur 1 de vier stappen van het risicobeoordelingsproces 2. Het proces van risicobeoordeling Deze risicobeoordeling wordt hier voorgesteld aan de hand van vier stappen (figuur 1) Stap 1: De risicoidentificatie De eerste stap van het risicobeoordelingsproces, de identificatie, vormt een beeld van de aanwezige risico's. Een duidelijke definitie en formulering van de risico's is van belang in deze identificatiefase. Alhoewel op een rationele basis identificatiemethoden worden gekozen, is de identificatie voornamelijk een creatief proces van ideëengeneratie. Het resultaat van de risico-identificatie moet zijn: een opsomming van verschillende risico's behorende bij een taak of organisatie; het bepalen van wat de aard van de risico's zijn? het bepalen uit welke elementen het risico bestaat?

3 het bepalen welke individuen of groepen zijn blootgesteld aan welke risico's? Dit laatste kan geen identificatie van het risico zijn, gezien bij de toewijzing van die nog te identificeren risico's aan de blootgestelden deze risico's al bekend zijn. De vraag die altijd in de risico-identificatiefase moet worden gesteld is wat er zal gebeuren met de niet geïdentificeerde risico's. Dit is niet de vraag die in de evaluatiefase zal gesteld worden welke risico's, op basis van de analyse van het risico, aanvaard worden. De vraag wanneer gestopt kan worden met ideëengeneratie in de identificatiefase is belangrijk Stap 2 : De risico-analyse In de risico-analysefase wordt aan de hand van modellen een waarde toegekend aan de in stap 1 geïdentificeerde risico's. De uitkomst van de risicoanalyse is dus een risicowaarde of minstens een rangschikking van de risico's, al dan niet berekend of gekwantificeerd. De gebruikte risicoanalysemodellen zijn veelal gebaseerd op aannames en niet alle mensen gaan uit van dezelfde aannames. Het waarderen van een risico, aan de hand van de kans en de gevolgen, kan bijgevolg geen objectieve informatie zijn maar is steeds subjectief. Dit wil niet zeggen dat de waardering louter arbitrair is, neen. Er zal een zekere overeenstemming bestaan tussen de waarden van risico's die ingeschat worden en de werkelijke risico's. Doch, een waardering is niet een hard bewijs voor het aanvaarden van de risicowaarde in stap 3 evaluatiefase. Ze kan bijgevolg nooit dienst doen bij het afdwingbaar maken van risicopreventiemaatregelen. Risicobeoordelingen zijn dan ook in mijn visie, geen mogelijkheid voor overheidsoptreden door de inspectiediensten, gezien hun subjectief karakter. Stap twee risicoanalyse krijgt door de kwantificatie veelal de meeste aandacht. Ik stel echter veel problemen vast bij deze risicoanalyse, bijvoorbeeld bij het gebruik en de toepassing van de matrixmethoden zoals de methode van Kinney (Kinney, 1980). Een voorbeeld van een risicomatrix wordt in figuur 2 weergegeven. De problemen bij de toepassing van dergelijke matrixmethoden waaronder Kinney, is te wijten aan onduidelijke voorafgaandelijke afspraken over hoe deze risicoberekeningsmethoden moeten worden toegepast. De opdeling van de risicoactiviteit in verschillende deelrisico s geeft problemen, maar ook de interpretatie van de factoren waarschijnlijkheid en ernst. De methode van Kinney voegt hierbij een derde factor blootstelling toe (Kinney, 1980). Welke ernstgraad wordt weerhouden: de meest waarschijnlijke ernst of de ernst met de grootste waarschijnlijkheid. Bijvoorbeeld: bij een contact met beweeglijke onderdelen is de meest waarschijnlijke ernst het verlies van ledematen i.c. vingers. Doch, onder uitzonderlijke ongevallen, bij val op deze bewegende delen of bij wegprojecteren van een onderdeel, kan een overlijden plaatsvinden. Welke ernst wordt weerhouden: blijvende invaliditeit dan wel overlijden? Zelfs bij voorafgaandelijk afspreken dat de factor waarschijnlijkheid betrekking heeft op de waarschijnlijkheid van de ongewenste gebeurtenis en niet op de waarschijnlijkheid van de gevolgen van deze gebeurtenis, dat de ernst wordt geïnterpreteerd als het meest ernstige gevolg van de ongewenste gebeurtenis en dat de bloostelling(sduur) wordt bekeken vanuit de totale risico-activiteit, zal verder blijken-zie volgend punt - dat de toepassing nog vele problemen oplevert. Ook de discussies over de te gebruiken methode(n) bij de identificatie, analyse en evaluatie, dit omdat de wetgeving geen enkele methode oplegt, geeft een grote nood aan bijkomende informatie over deze methoden, elk met zijn voor- en nadelen.

4 Figuur 2 Risicomatrix (VMS, p.26, 2009) Een belangrijk probleem bij de traditionele analyse gebaseerd op kans en gevolg, zoals tabel 2, is dat dikwijls een subjectieve inschatting van kans en/of gevolgen en de vermenigvuldiging van deze subjectief ingeschatte waarden, nooit een objectief risico kan geven. Toch benadert men het berekend risico dikwijls als 'objectief berekend', zonder met voorgaande subjectieve inschattingen rekening te houden. Ook voor nieuwe risico's zijn dergelijke matrix-methoden niet geschikt omdat men geen weet heeft van de mogelijke gevolgen, zoals bijvoorbeeld bij genetische manipulatie. Bepaalde methoden zoals Kinney of de risicograaf nemen een factor blootstelling mee in rekening, waarbij methodologisch er enkel sprake kan zijn van een risico als er blootstelling is. Geen risico zonder blootstelling waardoor deze derde factor eerder zinloos wordt Stap 3 Risico-evaluatie In de risico-evaluatiefase wordt de waardering van het risico gemaakt. Hier is er een onderscheid tussen de risicowaarde uit de vorige analyse en de waardering van het risico in de evaluatie. De risicowaarde is een getal of een rangschikking, de waardering heeft te maken met de aanvaardbaarheid van het risico. Hierover bestaat dikwijls verwarring. Centraal in deze evaluatiefase staat het vormen van een oordeel over de aanvaardbaarheid van het risico. Doch, het normatieve karakter van de risicobeoordeling beperkt zich niet tot deze risicoevaluatiefase. Ook de andere fasen zijn sterk normatief. Het normatieve element bij de risicobeoordeling is dus niet beperkt tot de waardering van het risico. Ook de waardering van de kansen en gevolgen in de analysefase (stap 2) en zelfs de keuze van de methode, zijn allen normatieve keuzes. Zo is bijvoorbeeld de waardering van de ernst van een ongewenste gebeurtenis, sterk normatief geladen. Elke risicobeoordeling is daarom waardegebonden en a priori subjectief. De evaluatie kan dan aanzien worden als normatief, terwijl de andere stappen zowel normatief als descriptief zijn, in dat opzicht dat veiligheidskunde staat voor een beschrijving hoe de verschillende risico's kunnen worden beoordeelt, welke methode(n) moeten worden gebruikt (normatief) als hoe de risico's kunnen worden vermindert (descriptief). Het feit op zich dat er een risicobeoordeling moet worden uitgevoerd is voorschrijvend of normatief. De evaluatiecriteria kunnen gebaseerd worden op vele punten, zoals de vergelijking van de risico's met natuurlijke risico's, de in het verleden aanvaardde risico's, ervaringsgegevens en regels van het vakmanschap, de normen of de wetgeving.

5 2.4. Stap 4 Preventiemaatregelen In de laatste fase wordt een beslissing genomen over de te nemen preventiemaatregelen. De keuze van de maatregelen zijn altijd een dilemma. Eigen aan de risicomaatregelen is dat ze een keuze zijn uit twee of meer oplossingen voor negatieve of ongewenste gebeurtenissen. Doel van deze fase is om de keuze van de verschillende preventiemaatregelen beredeneerd aan te pakken. Belangrijk is dus dat de risicobeoordeling aantoonbaar maakt dat de mogelijke preventiemaatregelen werden onderzocht en dat op basis van argumenten een bepaalde beslissing werd genomen. De keuze kan daardoor door de risicobeoordelaar(s) word(t)en beargumenteerd. De keuze van de preventiemaatregelen is gebaseerd op de preventiehiërarchie: risico aan de bron bestrijden, collectieve maatregelen en tot slot individuele bescherming (EEG, 1989). Nadat deze materiële preventiemaatregelen werden genomen kan geopteerd worden voor niet-materiële preventiemaatregelen zoals pictogrammen, opleiding, vorming en instructies. Op basis van de risicobeoordeling dienen dus preventiemaatregelen te worden gekozen. Bij zowel de risicobeoordeling als bij de keuze en implementatie van de preventiemaatregelen ontbreken duidelijke criteria wat wel en wat niet acceptabele risico's zijn. Er is niet één juiste risicobeoordeling en er is geen één juiste preventiemaatregel. Verschillende werkwijzen en oplossingen zijn mogelijk, waarbij sommige werkwijzen of oplossingen beter zijn dan de andere. Een rangschikking maken van beter naar slechter risico of preventiemaatregel is niet altijd mogelijk, niettegenstaande dit juist de risicobeoordeling is. Ik noem dit de risicoparadox: men wil in de risicoanalyse een rangschikking bekomen van hoge naar lage risico's, doch dit is door de incommensurabiliteit van de risico's en de maatregelen dikwijls niet mogelijk. Daarbij is het niet mogelijk om de huidige situatie, de situatie na de risicobeoordeling met preventiemaatregelen en alle tussenstappen te bekijken. Bepaalde alternatieven worden niet onderzocht, zijn onbekend of worden gewoon vergeten. 3. De problemen bij de risicobeoorderling en de gebruikte risicomethoden De risicomatrixmethoden zoals weergegeven in figuur 2 of bij de methode van Kinney (Kinney, 1980), geven problemen bij het gebruik. Het probleem van de schalen, het probleem van de maten en het probleem van de niet vergelijkbaarheid komen hierna aan bod Het probleem van de schalen bij de risicobeoordeling Bij vele risicomatrixmethoden, is de beoordeling gebaseerd op een subjectieve inschatting van kansen en gevolgen. De basis van elke risicoanalyse is immers een beoordeling van kans- en gevolg. Deze kans- en gevolgen worden bij de matrix-methoden subjectief ingeschat om te komen tot een risicograad. Bij de berekening van de subjectieve inschattingen bekomt men een getal waarvan de preventiedeskundige foutief veronderstelt dat deze voldoet aan een kwantificatie. Dit is een inbreuk op alle regels van de logica: subjectieve kwalitatieve inschatting van de kans maal subjectieve kwalitatieve inschatting van de gevolgen is gelijk aan de objectieve kwantitatieve risicograad. Dit is dus niet correct: een subjectieve inschatting van kans en gevolg kan nooit aanleiding geven tot een objectieve kwalitatieve inschatting van het risico. Om deze reden zijn de meeste risicomethoden geen kwantitatieve risicoanalysemethode maar kwalitatieve. Een risicoanalyse dient de gebruiker steeds te verzekeren dat de gebruikte methode en techniek juist is. Dit is niet het geval voor vele risicomethoden. Verschillende gebruikers passen de methode op een verschillende manier toe en de herhaalbaarheid is niet steeds gegarandeerd. Hoe komt dit? Een verklaring kan gevonden worden in de measurement theory. De kwantitatieve risicoanalyse dient immers gebaseerd te zijn op deze measurement theory die zich bezig houdt met meten van verschillende objecten met verschillende meetschalen.

6 De gebruikte risicomethoden moeten rekening houden met de gehanteerde schaal: de nominale schaal, de ordinale schaal, de intervalschaal of de ratioschaal. Bij de nominale schaal worden risico's benoemd: risico 1, risico 2, risico 3, enz. (of risico A, B, C, enz.). Er wordt enkel een naam toegekend aan een bepaald risico, als onderscheidend element, zonder speciale rekenkundige betekenis. Binaire schalen (0 en 1) zijn een voorbeeld van een nominale schaal, bijvoorbeeld 1: vervuild en 2 : niet vervuild. Of: ja (of 1) = lid van de Nederlandse Vereniging voor Veiligheidskunde of neen (of 2) = geen lid NVVK. Bij de ordinaalschaal wordt wel gebruik gemaakt van een rangschikking. Bij de rangen in het leger of bij de rangschikking in opleidingsniveaus: Hoger Veiligheidskunde of Middelbare Veiligheidskunde, is er sprake van een rangschikking van hoog naar laag. Hetzelfde is het geval bij de 5-puntsschaal in de risicomatrixmethoden zoals de methode van Kinney, met drie factoren waarschijnlijkheid, blootstelling en ernst. De interval-schaal maakt steeds gebruik van getallen, die gerangschikt worden op een intervalschaal en een referentiepunt die vrij kunnen worden gekozen. De aanduiding van de tijd is een interval-schaal. 5 (17) uur in de middag is 7 uur later dan 10 uur in de ochtend, doch 10 uur in de ochtend is niet dubbel zoveel tijd als 5 uur in de middag. De gevolgen van een valrisico van 10 m hoogte is niet tien maal zo groot als van een val van 100 m hoogte. De risicomatrixmethoden zoals de methode van Kinney kunnen zeker niet aanzien worden als methoden die gebruik maken van een intervalschaal. De verhoudings- of ratio-schaal tenslotte, geeft verhoudingen weer. Dikwijls wordt gebruik gemaakt van een standaardeenheid, zoals de meter, de kilogram of de energie-eenheid Joule. Bij een risicomeetmethode volgens de verhoudingsschaal zal een risico met een factor 10 een dubbel zo groot risico vormen als een risico met factor 5. Dit is niet het geval bij het gebruik van de risicomatrixmethoden zoals de methode van Kinney. Er kan een onderscheid gemaakt worden tussen kwalitatieve of een kwantitatieve rangschikking van risico's. Een kwalitatieve risicobepaling bestaat uit ofwel nominaal, benoemen, ofwel ordinaal, ordenen. Daartegenover staat een kwantitatieve bepaling van het risico zoals bij de interval-schaal of de verhoudingsschaal met intervallen met een nulpunt. De risicomatrixmethoden, zoals Kinney, maken dus gebruik van de ordinale schaal en zijn dus een kwalitatieve risicobeoordelingsmethoden. Dit heeft belangrijke gevolgen. Zo is het optellen van dergelijke risico s daardoor dus onmogelijk. Enkel een rangschikking, van hoog naar laag, of indeling, naar naam, van de risico s is mogelijk. Nochtans is dit juist wat we als risicodeskundige willen. Er moet in onze risicoanalyse worden nagegaan wat het risico is van een activiteit, en niet wat de verschillende risico's van deze activiteit zijn. We delen immers een bepaalde activiteit op in verschillende risico's, en gaan voor deze individuele risico's na of ze aanvaardbaar zijn ja dan neen. Doch, dit is niet wat we willen. We willen de aanvaardbaarheid nagaan van de totale activiteit. Het optellen van de verschillende risico's is echter bij de risicomatrixmethoden of de methode van Kinney niet mogelijk. Dit brengt onmiddellijk ook fase 4 evaluatie in het gedrang. Zo zullen bij een bepaalde activiteit de verschillende risico's als klein worden berekend, doch kan de sommatie van deze kleine risico's aanleiding geven tot een onaanvaardbaar risico. Doch, vermits de optelbaarheid niet mogelijk is, kan dit niet worden geanalyseerd noch geëvalueerd. De kwalitatieve risicoanalyse is gebaseerd op een nominale of ordinale schaal, terwijl een kwantitatieve risico-inschatting gebruik moet maken van een interval- of ratio-schaal. Zowel bij de kwalitatieve als bij de kwalitatieve risicoberekening is een vergelijking tussen de risico s mogelijk. Ik ga er van uit dat de arbowetgeving spreekt over een kwantitatieve risicoanalyse. Kwantitatieve risico s zijn commensurabel, of volgens Van Daele meetbaar met dezelfde maatstaf, dus vergelijkbaar. In sommige gevallen is enkel een kwalitatieve risicobeoordeling mogelijk is in de zin van risico A is groter of kleiner dan risico B. Deze risico s hebben geen gemeenschappelijke maat en kunnen niet worden opgeteld. Deze risico s zijn incommensurabel. Van Daele die als incommensurabel geeft: onderling

7 onmeetbaar, geen gemene maat hebbende. Er kan enkel gesteld worden bij incommensurabele risico s dat het ene risico A beter, slechter dan wel even goed is als een andere risico B Het probleem van de maten Maar niet alleen de optelbaarheid van de risico s en de subjectieve inschatting geeft problemen bij de risicobeoordeling met de kwantitatieve risicomethoden. Er zijn nog andere zaken die steeds mee in rekening moeten worden genomen. Deze fundamentele problemen laten zich makkelijk aanvoelen. Bij het risico op een dodelijk ongeval voorzien de risicomethoden een bepaald getal. Hierbij is een dode veelal steeds gelijk, terwijl het makkelijk aan te tonen is dat dit niet het geval is. Met andere woorden een dode is niet steeds gelijk aan hetzelfde risicogetal, bij Kinney bijvoorbeeld 15. Een overlijden van een persoon van 22 jaar oud is niet gelijk aan een overlijden van een persoon van 60 jaar. En zelfs twee personen van 28 jaar die een risico lopen op een dodelijk ongeval vormen geen gelijke ernstgraad indien één van de twee getrouwd is en vader is van drie kinderen en geschoold is op universitair niveau terwijl dit voor de tweede persoon niet het geval is. Fundamenteler kan men trouwens oordelen dat het not done is om een mensenleven in een getal weer te geven: mensenlevens zijn geen nummers en getallen. Naast het probleem van de schalen, kampen de risicomatrices met het probleem van de maten. Kleine kans grote gevolgen ongevallen kunnen niet worden vergeleken met grote kans kleine gevolgen. Waarom niet? De reden is het probleem van de maten. Mijn stelling is dat de risico s die moeten worden vergeleken niet alleen commensurabel moeten zijn naar interval/ratioschaal, maar ook vergelijkbaar moeten zijn in risicogetal. Dit risicogetal dient een zelfde orde van grootte te hebben om te komen tot vergelijkbare risico s. Verder onderzoek moet bepalen in welke grootteorde of maten van de risicograden deze risico s dienen te hebben, om te komen tot voor de mens rangschikbare risico s. Ik stel een ordegrootte van 10 à 100 voor. Dit wil zeggen dat een risico van 10-9 niet kan vergeleken worden met een risico 10-3, gezien op dat moment het probleem van de maten speelt. Het verschil in ordegrootte van beide risico s is te groot. Reden voor dit probleem van de maten is de menselijke geest die schaalfactoren moeilijk kan vatten. Om dus twee risico s met mekaar te kunnen vergelijken dienen deze kwadratisch kwantitatief (kwantitatief2) of dubbel commensurabel te zijn: zowel naar ordegrootte in het risicogetal als naar interval/ratioschaal van de onderdelen kans en gevolgen dienen deze vergelijkbaar te zijn. Enkel dan zijn risico s commensurabel: als zowel naar risicogetal als naar kans/gevolgen de maatlat kwantitatief is. Zo zijn risicograden van de explosie van een kerncentrale of een autoongeval kwantitatief te vergelijken, doch de gevolgen en de kans op optreden is in het ene geval extreem klein (kans voor ongeval met een kerncentrale dan wel relatief groot voor een autoongeval). Beide risico s zijn commensurabel maar niet dubbel commensurabel of kwantitatief 2 (kwadratisch kwantitatief) en zijn dus niet vergelijkbaar Het probleem van de niet vergelijkbaarheid We hebben een risico van arbeidsveiligheid, een milieurisico, een risico van continue blootstelling aan schadelijke stoffen, enz. De risico s van transport van gas via de weg kan worden vergeleken met het risico van transport van gas via ondergrondse leidingen, maar kan dit ook worden vergeleken met het risico op elektrocutie? Deze risico s zijn niet vergelijkbaar door het verschil in de aard van het risico. Zelfs bij het gebruik van dezelfde methode blijven deze risico s niet vergelijkbaar gezien hun verschillen in aard. En zelfs hadden deze risico s dezelfde aard kan het voorkomen dat ze niet vergelijkbaar zullen zijn door het verschil in de schalen of maten. Men kan de kansen en de gevolgen van beide berekenen, doch: milieuschade is niet vergelijkbaar met dodelijke slachtoffers. Deze risico s zijn niet vergelijkbaar.

8 Er bestaat geen algemene meetlat of maat om beide te rangschikken (kwalitatief) of kwantitatief te berekenen. Wat is immers de milieuschade, hoe gaan we kosten van deze milieuschade in rekening brengen. Indien we het aantal doden bij een ontploffing van de ondergrondse leiding gaan vergelijken met het aantal slachtoffers bij een tankwagenongeval, hebben we wel te maken met kwantitatief vergelijkbare risico s. Voor beide situaties kunnen kansen en gevolgen worden berekend en kan een gemeenschappelijk maat worden vooropgesteld, bijvoorbeeld de isorisicocontourlijn 10-6 of de FN-curve. Om risico s te vergelijken hebben ze gemeenschappelijke kenmerken nodig. Anders kunnen ze niet met mekaar worden vergeleken. Onderzoek naar deze gemeenschappelijke kenmerken, vormt steeds de basis van elke risicobeoordeling. Vergelijken wil zeggen het opzoeken van de verschillen en de gelijkenissen. Er moeten wel verschillen en gelijkenissen kunnen worden opgemerkt. Een bezoek aan de arbeidsgeneesheer na een arbeidsongeval en een bezoek de zoo zijn vergelijkbaar: de gelijkenis is het bezoeken, het verschil tussen beide is dat het in het ene geval een minder aangenaam en in het andere geval een aangenaam bezoek is. Het verschil tussen vallen van hoogte bij het werken op een steiger en het vallen van een berg, is dat het in het ene geval gaat om een activiteit samenhangend met het uitvoeren van arbeid, terwijl in het tweede geval het risico zelf wordt gekozen. De gelijkenis is natuurlijk de val van hoogte. Beide risico s kunnen dus worden vergeleken. Doch is deze vergelijking onvoldoende in de risicoanalyse: men wil beide risico s kunnen rangschikken van hoog naar laag. Vergelijking wil in ons normaal taalgebruik zeggen dat risico 1 groter/gelijk/kleiner dan risico 2 is. Indien niet kan gezegd worden dat risico 1 groter of kleiner is dan risico 2, zijn deze risico s niet vergelijkbaar. Conclusie In voorgaande werd een model van risicobeoordeling voorgesteld bestaande uit een proces van vier stappen: identificatie, analyse, evaluatie en maatregelen. Een duidelijke definiëring van de begrippen lijkt op het eerste zicht abstracte haarkloverij, doch is noodzakelijk om te komen tot een gemeenschappelijke begripsvorming onder risicospecialisten. Deze methode van RIAEM lijkt op het eerste zicht eenvoudig. Twee risico s worden vergeleken met mekaar of één risico wordt vergeleken met een norm of standaard vastgelegd door de onderneming dan wel door de wetgever. Er wordt geopteerd voor die activiteit met de minste risico s. Indien het risico groter is dan de norm dienen risicopreventiemaatregelen te worden genomen om te komen tot een aanvaardbaar risico. In de praktijk liggen de zaken moeilijker. Zijn de risico s vergelijkbaar, worden dezelfde maten gebruikt en dezelfde schaal. Pas bij positief antwoord op deze drie vragen kunnen de risico s worden geanalyseerd. Toch een belangrijk gegeven waarmee de arbodeskundige rekening mee moeten houden. Tegelijkertijd worden door deze problemen bij de risicobeoordeling, speciaal de subjectiviteit bij de kwantificering van de arborisico's, vele door de arbodeskundigen gebruikte methoden voor RIE in vraag gesteld. Hebben deze RIE's nog wel zin indien een risico van een bepaalde taak niet kan worden uitgedrukt in één bepaalde risicowaarde, terwijl de huidige methoden uitgaan van een opdeling van risico's behorende bij de taak zonder dat deze kunnen worden opgeteld? Wanneer gebruik wordt gemaakt van de risicobeoordeling volgens de voorgestelde vier stappen, kan dit proces van risicobeoordeling aan de arbodeskundige een toegevoegde waarde bieden. Enkel op die manier, zonder stap 4 te vergeten, kan de vraag in de titel 'Zin of onzin van de risicobeoordeling' positief worden beantwoord. Alleen al het gebruik van een éénduidige terminologie kan veel verwarring vermijden.

9 Referenties Centraal College van Deskundigen VCA (2008), VCM Checklist Aannemers versie 2008/5, Leidschendam. Dillen, J. (2010a), Risicobeoordeling: risico-identificatie, -analyse, -evaluatie en maatregelen RIAEM, Handboek Preventieadviseur, Kluwer. Dillen, J. (2010b), Risicobeoordeling als besluitvormingsproces, Kluwer, Nieuwsbrief, Arbeidsveiligheid. Dillen, J. (2009a), Risicomanagement volgens ISO 31000, Arbeidsveiligheid van A tot Z, Kluwer, Dillen, J. (2009b), Veiligheidsgedrag beïnvloeden, Nieuwsbrief Arbeidsveiligheid, Extra nummer bij nr. 7. EEG (1989), Directive on the introduction of measures to encourage improvements in the safety and health of workers at work, Council Directive. Espinoza, N., Incommensurabilty: The Failure to Compare Risks; in Asveld, L., Roeser, S., The Ethics of Technological Risk, Earthscan, London, KB (1998), Koninklijk Besluit betreffende het beleid inzake welzijn van de werknemers bij de uitvoering van hun arbeid. Kinney, G.F., Graham, K.J. (1980), A Practical Safety Analysis System for Hazards Control, Journal of Safety Research, Volume 12, Number 1. Reason, J. (1995), Understanding adverse events: human factors; In: Vincent, C, ed., Clinical risk management, London. VMS (2009), Praktijkgids Risico Inventarisatie (PRI),