Bestelhuizen

Transcriptie

1 HOOFDSTUK VI Bestelhuizen De Japanners hebben Nederlands-Indie verwoest; op 17 augustus 1945, twee dagen na de capitulatie, proclameerden Soekarno en Hatta de Republik Indonesia en ontstond de vrijheidsstrijd die tot 27 december 1949 duurde. Toch is het postale gebeuren van de Indische Archipel na de komst van de Japanners misschien wel de meest fascinerende uit de hele Indische postgeschiedenis geworden. En zeker die op Java en Sumatra, waar na de proclamatie in bepaalde gebieden het ene moment de Indonesische vlag wapperde en het andere moment de Nederlandse. De periode omvat nauwelijks 5 jaar; het aantal bestelhuizen is in vergelijking met de hoeveelheid van voor de Japanse bezetting drastisch afgenomen, maar er is nooit eerder zo'n grote verscheidenheid aan bestelhuisstempels gebruikt. Desondanks zijn alle bekende afstempelingen van na-oorlogse bestelhuizen bij wijze van spreken op twee handen to tellen. Van alle soorten bestelhuisstempels zijn afstempelingen bekend uit de periode na de Japanse tijd. Het oudste bestelhuisstempel is bekend van bijvoorbeeld Koendoeran (maart 1947, Republiek). Het daarop volgende type is ook bekend, zowel van plaatsen op Java (bv. Klirong in juli 1947, Sendoero in september 1946 en Wonopringgo in mei 1946, alle drie Republiek) als daarbuiten. Zelfs de Japanse Yfibinsyo-stempels van Laboehandeli, Sibolangit en Simangambat zijn bekend op brief (Sibolangit) en briefstukj es met Republik Indonesiaopdrukzegels. Maar naast deze oudere bestelhuisstempels doen ook twee nieuwe types hun intrede. Er bestaat een tweeregelig stempel in kastje van het formaat 39x 12 mm, met boven het woord "bestelhuis" en onder de naam van het bestelhuis. Afdrukken zijn ons bekend van 3 west-javaanse bestelhuizen: Karangnoenggal (ten zuiden van Tasikmalaj a) Madj a (ten zuidoosten van Madjalengka) Tjililin (ten zuidwesten van Tjimahi) Wij kunnen uiteraard niet beoordelen of alle (Javaanse?) bestelhuizen dit rechthoekige bestelhuisstempel hebben gekregen. Vlak voor de souvereiniteitsoverdracht wordt een ander type bestelhuisstempel in gebruik genomen, dat veel lijkt op een kombinatie van de twee vooroorlogse types. Het is een stempel bestaande uit twee concentrische cirkels, waarvan de 323

2 A a n Dr. F.J. v/d Wiel BantaFgalonz. Afb. 38. Briefstuk uit februari 1949 waarop in violetgrijs het bestelhuisstempel in rechthoekig kastje van Karangnoenggal. KARTUPOS WIN\I MAMA DAN 'ALAMAT SIPENGIEUM P.M. Afb. 39. Uit de Republiek Indonesia dateert deze briefkaart, verzonden van het bestelhuis Sukahadji via Madjalengka naar Malang. 324

3 buitencirkel een diameter heeft van ca. 25,5 mm en de binnencirkel een diameter van 16,0 mm. De binnencirkel is opgevuld met 12 vertikale arceerlijnen. In de bovenhelft staat het woord "bestelhuis" en, gescheiden door twee sterretj es, in de onderhelft de naam van het bestelhuis. Het is letterlijk en figuurlijk een overgangsstempel: gebruikt omstreeks 1950 en met het Nederlandstalige woord "bestelhuis" naast de plaatsnaam, waarin de "oe" inmiddels is vervangen door de "u". Ons zijn tot nu toe slechts 5 bestelhuizen bekend die dit type hebben gebruikt: Meliau (Westerafdeling van Borneo, ten zuidwesten van Sanggau) Nangadjetah (Westerafdeling van Borneo; rood stempel) Paiton (residentie Besoeki; violet stempel) zeer waarschijnlijk Sungeipinju (Westerafdeling van Borneo, direkt ten zuidoosten van Mampawa; oe) Sukahadji (res. Cheribon, ten noordoosten van Madjalengka; u= oe; violet stempel) Het is niet aannemelijk dat alle toen bestaande bestelhuizen dit stempeltype hebben gehad. Reeds in 1950 werden aan de bestelhuizen het Indonesische type bestelhuisstempel verstrekt, waarbij het woord "bestelhuis" is vervangen door "rumahpos". Overigens is het vooroorlogse bestelhuisstempel (type 1937) ook nog tot ver in de Indonesische Republiek gebruikt. Tot op heden bestaat in Indonesia het bestelhuis of rumahpos nog altijd, op 20 april 1983 waren er ) Hoewel er talrijke stempelvarieteiten bestaan is het basistype zoals het stempel van Sungeikakap uit 1950, dat als voorbeeld wordt afgebeeld. Konkluderend kunnen wij niets anders stellen dan dat de postinrichtingen van eenvoudige vorm, zoals deze in ieder geval vanaf 1891 bestonden, altijd (zelfs tot op heden) in een duidelijke behoefte hebben voorzien en nemen zij een heel eigen plaats in in de postale geschiedenis van Nederlands-Indict. Samenvatting van enkele begrippen Ambulante postdienst = postbehandeling en postvervoer van en naar aan (staats-)spoor- en tramwegen gelegen stations en haltes, waar geen post- of hulppostkantoor was gevestigd. Bestethuizen = postinrichtingen van eenvoudige vorm, die zijn onder to verdelen in: 1. Districtsbestelhuizen op Java en Madoera, vanaf Haltes met postdienst langs staatsspoor- en tramwegen op Java en Sumatra, vanaf 1 oktober Alle postinrichtingen van eenvoudige vorm op alle eilanden, voor zover niet gelegen aan staatsspoor- en tramwegen, vanaf

4 BRIEFKAART - NAVMEPOS AFZENDLR MUH: ARIF bin ABDULLAH SEI:=-1TIK DA RAT J.,1:;TR; SEI= KAKAP Pr'i\MANAK Afb. 40. Het eerste echte Indonesische bestelhuisstempel. Briefkaart verzonden van de rumahpos Sungeikakap via Pontianak naar Malang. Districtspost = postdienst verzorgd door het binnenlands en/of inlands bestuur tussen de in diverse districten op Java en Madoera gelegen plaatsen, waar geen post- of hulppostkantoor was gevestigd, vanaf mei Fungerend hulppostkantoor = postinrichting van eenvoudige vorm door het binnenlands bestuur onderhouden, voornamelijk gevestigd in kleinere plaatsen in de Buitengewesten. Vanaf 1939 bestelhuis genoemd. Losstaand van de bekende en officieel vermelde fungerende hulppostkantoren99) zijn er ook kantoren geweest waarvan de status niet helemaal kan worden opgehelderd, die wij ook fungerende hulppostkantoren hebben genoemd. Halte = hiermee bedoelen wij een station of halte die deelnam aan de ambulante postdienst. Rumahpos = het Indonesische woord voor bestelhuis, vanaf Spoorwegtelegraafkantoor = een telegraafkantoor gevestigd in een station of halte van een spoor- of tramweg. Spoorwegtelegraafkantoren werden voor het publieke verkeer op 1 januari 1883 geopend (dus voor het verzenden van telegrammen). Spoorwegtelegraafkantoren gelegen aan stations of haltes langs staatsspoor- en 326

5 tramwegen, waar geen post- of hulppostkantoor was gevestigd, kregen vanaf 1 oktober 1891 een bestelhuis (halte met postdienst). Dankwoord Veel dank ben ik verschuldigd aan M.H. Severijn, wegens zijn enthousiaste ondersteuning, het verzamelen van gegevens over allerlei bekende afstempelingen en het doorlezen van het manuscript. Aan M.H. Severijn draag ik daarom gaarne dit artikel op. Bronvermelding I. Posthistorische gegevens Verslag omtrent den Gouvernements Post-, Telegraaf- (en Telefoon-)dienst in Nederlandsch Indie, 1875 tot en met 1941; 1947 tot en met Post- en Telegraafdienst in Nederlandsch-Indie, door Ten Brummeler, Chef van de Post- en Telegraafdienst in Nederlandsch-Indie, Batavia, januari Betreft: kort overzicht over de ontwikkelingsgeschiedenis. Uit: Post- en Telegraafgids voor Nederlandsch-Indie, eerste uitgaaf 1883, blz. 1 t/m 17. Post- en Telegraafgids voor Nederlandsch-Indie, eerste uitgaaf 1883 en tweede uitgaaf Post- en Telegraafgids voor Nederlandsch-Indie 1897 (le jaargang) t/m Post-, Telegraaf- en Telefoongids voor Nederlandsch-Indie 1911 t/m Koloniaal verslag van Nederlandsch Oost-Indie, verschenen als bijlage bij de Handelingen der Staten-Generaal, jaren t/m Hieruit vooral de paragrafen over de Post- en Telegraaf (en Telefoon-)dienst. Verzameling (codificatie) van de tot 1 januari 1917 verschenen en op 1 mei van datzelfde jaar nog van kracht zijnde circulaires; Gouvernements Post-, Telegraaf- en Telefoondienst in Neder1.- Indie, Boekhandel Visser & Co., Weltevreden R IV, Reglementen en Bepalingen betreffende den Post- en Postspaarbankdienst; Gouvernements Post-, Telegraaf- en Telefoondienst in Nederlandsch-Indie, Drukkerij Hollandia, Weltevreden Afstempelingen van poststukken op de bestelhuizen van den districtspostdienst en op de stations en halten van den ambulanten dienst tangs Staatsspoor- en Tramwegen, door W. Hajenius, Nederlandsch Maandblad voor Philatelie 1931, blz Poststempels in gebruik bij bestelhuizen en fungeerende hulppostkantoren in NedIndie, door AVEHA, Nederlandsch Maandblad voor Philatelie 1937, blz II. Gegevens over de Nederlands-Indische spoorwegen De Stoomtractie op Java en Sumatra, door J.J.G. Oegema, Kluwer Technische Boeken B. V., Deventer, le druk

6 Gedenkboek der Staatsspoor- en Tramwegen in Nederlands-Indie , door S.A. Reitsma, hoofdambtenaar ter beschikking der S.S. en Tr., Topografische inrichting, Weltevreden Dienst der Staatsspoor- en Tramwegen, Mededeelingen Indische Spoorweg-politiek, deel VIII "Tekst", door S.A. Reitsma, Landsdrukkerij, Weltevreden Dienst der Staatsspoor- en Tramwegen, Mededeelingen Indische Spoorweg-politiek, deel IX "De tarieven der S.S. en Tr. op Java van 1878 tot en met 1910", door S.A. Reitsma, Landsdrukkerij, Weltevreden Officieele Reisgids der Spoor- en Tramwegen en aansluitende automobieldiensten op Java en Madoera, uitgave van 1 mei Uitgave van de Staatsspoor- en Tramwegen en Particuliere Spoor- en Tramweg-Maatschappijen. Zuid-Sumatra Staatsspoorwegen, Voorwaarden van Vervoer en Tarieven, deel II, datum van inwerkingtreding 1 januari 1931, A.C. Nix & Co., Bandoeng Spoorwegen in Indonesia, een artikelenreeks door F. van der Gragt in "Op de Rails", 46e jaargang /7/8 en 47e jaargang Beknopte Encyclopaedie van Nederlandsch-Indie, blz III. Andere belangrijke bronnen Staatsbladen van Nederlands-Indie, 1864 t/m Beknopte Encyclopaedie van Nederlandsch-Indie, door T.J. Bezemer, Martinus Nijhoff, 's Gravenhage en N.V. v/h E.J. Brill, Leiden IV. Voor de lokatie van de in deze publikatie genoemde en getekende geografische namen werd gebruik gemaakt van onderstaande werken A. Literatuur Lijst van plaatsnamen in Nederlandsch-Indie, door B. Wieringa, Mercurius, Batavia Beknopt aardrijkskundig woordenboek van Nederlandsch-Indie, 2e druk, door B. Wieringa, Firma P. Visser Azn, Haarlem Aardrijkskundig woordenboek van Nederlandsch-Indie, 3e druk, door B. Wieringa, Firma P. Visser Azn, Haarlem Gids door Ned. Oost-Indie, door R. Brons Middel, Nijgh & Van Ditmar, Rotterdam Aardrijkskundig woordenboek van Nederlandsch Oost-Indie, door Ch.F.H. Dumont, Nijgh & Van Ditmar's Uitgevers-Maatschappij, Rotterdam B. Atlassen en kaarten Grote Atlas van Ned. Oost-Indie, uitgegeven op last van het Departement van Kolonien, bij het Topografisch Bureau to Batavia samengesteld in de jaren Atlas van Tropisch Nederland, Martinus Nijhoff, 's Gravenhage Uitgegeven door het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap in samenwerking met den Topografischen Dienst in Nederlandsch-Indie, Atlas Indonesia, door I Made Sandy, 4e druk februari 1979, Jurusan Geografi Fifia U.I. Automobielkaart der Kon. Ver. "Java Motor Club", ca