F.J. Nash, deze Mampawa J14 heeft de waarde van een auto!

Transcriptie

1 F.J. Nash, deze Mampawa J14 heeft de waarde van een auto! Deze Japanse zegel (J14) die in Mampawa (West Borneo) is gebruikt kent een geschiedenis die niet mag worden vergeten. Voordat het verhaal begint is enige achtergrondinformatie noodzakelijk. De zegel is gebruikt op 17 mei 1945 op een Pp2 postpakketkaart en is afgestempeld met het 050 Mampawa stempel. Alleen de dag (17) is zichtbaar. De achterkant van het fragment heeft een 010 Pontianak stempel gedateerd x (20 mei 1945). Mampawa J14, gedateerd 17 mei 1945 (150%). De manier waarop de onderkant van het fragment afgescheurd is, geeft aan dat er nog een zelfde zegel van 50 cent (of een ander zegel) onder gezeten heeft, helaas is dit al lang geleden gebeurd. Er bestaat een fragment met een tweede 50 cent, vertikaal onder elkaar, verder nog twee fragmenten met een J14 en een 30 cent 41v-28a. Er bestond geen 50 cent postpakket tarief in mei 1945, de tarieven waren toen 80 cent voor een pakket met een gewicht tussen de 2 en 3 kilo en 100 cent voor een pakket met een gewicht tussen de 3 en 4 kilo. In het begin van de jaren 70 bevond deze zegel zich in de collectie van Giel Bessels (thans vice voorzitter van Dai Nippon). Leo Kuijper (oprichter en toen voorzitter van Dai Nippon) zag de zegel en wilde hem voor zijn eigen collectie. Bessels was net getrouwd en werkte voor de Nederlandse Omroep, waar hij niet zo erg veel geld verdiende (de Nederlandse Omroep was een organisatie binnen het publieke omroepsysteem). Hij wilde een auto kopen, een tweedehands Citroën 2CV. Toen Kuijper dit hoorde, bood hij Bessels f 1.200,-- voor de Mampawa zegel (toen erg veel geld) en zei jullie kunnen het geld beter dan mij gebruiken en financieel is het geen probleem voor mij (Kuijper was ingenieur met een senior positie bij IFF - International Flavors and Fragrances). En zo werden de jong gehuwden de trotse eigenaren van een Citroën! Na Kuijpers overlijden aan het eind van de jaren 90, hielp Bessels zijn weduwe bij het verkopen van zijn verzameling. Tussen de enorme hoeveelheid materiaal, ontdekte Bessels de Mampawa zegel, nog steeds in zijn originele verpakking! De zegel staat nu voor 65,-- (ongeveer f 145,--) in de catalogus. De prijs van f 1.200,--, die Kuijper betaalde had een diepere betekenis. Nadat mijn West Borneo boek gepubliceerd was kreeg ik de zegel van Giel Bessels, samen met het erbij horende verhaal. Eens zal ik de zegel aan de juiste verzamelaar doorgeven. Citroën 2CV, waarvan er tussen 1948 en geproduceerd zijn. 65

2 J.R. van Nieuwkerk, Internationale antwoordzegels, coupons en kaarten overdrukt tijdens de Japanse bezetting van Nederlands-Indië en de Repoeblik Indonesia Enige tijd geleden schreef ik een artikel met als titel Onmogelijkheden uit de Japanse bezetting van Nederlands-Indië waarin ik beschreef dat enkele Nederlandse zegels overgedrukt zijn met Japanse bezettingsopdrukken. Ik ontving verschillende reacties op dit artikel, waarbij onder andere gesuggereerd werd dat deze zegels gemaakt zijn op verzoek van verzamelaars. Er wordt vaak gesuggereerd dat Indische postbeambten voor bijvoorbeeld een pakje sigaretten graag zeldzaam filatelistisch materiaal fabriceerden. Of en hoe vaak dit werkelijk gebeurde is omstreden, maar zo gauw er iets bijzonders gevonden wordt, dan steekt dit verhaal de kop op om twijfel te zaaien over het betreffende materiaal. West Borneo West Coast kruis Palembang Benkoelen anker + Dai Nippon Yubin IPL zegelring Dai Nippon Het ging hier specifiek om de 5 en 12½ cent zegels uit de Konijnenburg serie die op 1 april 1940 in Nederland uitgegeven zijn. Deze zegels zijn bekend met verschillende opdrukken van Sumatra en het marinegebied. Op Java waren ze ook verkrijgbaar, maar omdat daar geen opdrukken gebruikt zijn, kan er geen onderscheid gemaakt worden met de vooroorlogse zegels. Zijn deze zegels overgedrukt voor verzamelaars? Het eerste dat opvalt, is dat de opdrukken slechts op twee waarden voorkomen. Daarentegen, alle nieuwe uitgiften van Nederland en de overzeese rijksdelen Curaçao en Suriname waren verkrijgbaar op het Indische hoofdpostkantoor in Bandoeng, en de op 1 april uitgegeven Konijnenburg serie bestond uit 10 waarden. Als het werk van verzamelaars zou zijn, waarom zien we de opdrukken dan niet op de andere 8 waarden? Het tweede dat opvalt, is dat de plaatsen waar deze zegels overgedrukt zijn wijd verspreid over de archipel liggen, van Pontianak en Makasser op Borneo en Celebes, tot Medan, Padang en Palembang in Noord, Midden en Zuid Sumatra. Kon een verzamelaar tijdens de oorlog van Celebes naar Borneo en vandaar naar Sumatra reizen? Of heeft hij de zegels per post verstuurd om ze te laten overdrukken? Niet waarschijnlijk, maar ook niet onmogelijk. Waarom weten we dan dat deze zegels niet op verzoek zijn gemaakt? Het antwoord vinden we in de officiële Postgids van 1939, daar staat het volgende: 1 4. Nederlandsche frankeerzegels. Internationale antwoordcoupons. 1. Teneinde het publiek in de gelegenheid te stellen in zijn briefwisseling naar Nederland frankeerzegels voor het antwoord in te sluiten, zijn Nederlandsche frankeerzegels van 5 en 12½ cent verkrijgbaar (zie ook art. 7). 2. In het internationale verkeer (desgewenscht ook in het binnenlandsche verkeer en in het verkeer met Nederland) kan voor het hier boven omschreven doel van internationale antwoordcoupons gebruik gemaakt worden. Deze zijn verkrijgbaar tegen den prijs van 1 De postdienst gaf iedere twee jaar een Postgids uit. De laatste vooroorlogse is van De hier genoemde paragrafen komen van artikel 4 en 5 op de pagina s 13 en 14 van deze gids uit

3 17½ cent per stuk; zij worden door de postkantoren in de tot Wereldpostvereeniging behoorende landen ingewisseld tegen frankeerzegels ter waarde van het port van een brief van enkelvoudig gewicht van het land van inwisseling naar het buitenland. Hier te lande geschiedt de inwisseling van uit het buitenland afkomstige en van Nederlandsch-Indische antwoordcoupons tegen frankeerzegels tot een waarde van 15 cent. 3. Vóór de afgifte aan het publiek worden de antwoordcoupons op den linkerkant der voorzijde afgestempeld. 5. Verkrijgbaarstelling van postwaarden enz. 1. Postwaarden enz. zijn op alle post-, bij- en hulppostkantoren in elke gewenschte hoeveelheid verkrijgbaar. 2. Nederlandsche frankeerzegels worden echter niet op de hulppostkantoren in voorraad gehouden, doch de beheerders verleenen desgewenscht hun tusschenkomst voor den aankoop. Met andere woorden Nederlandse postzegels waren verkrijgbaar op de hoofdpostkantoren in Indië, om als antwoordzegel te gebruiken. Als iemand vanuit Indië naar Nederland schreef en de retourport wilde betalen, dan kon hij de daarvoor benodigde Nederlandse postzegels kopen en aan de geadresseerde meesturen om het antwoord te frankeren. Hiervoor werden zegels in voorraad gehouden, van 5 en 12½ cent om een briefkaart of brief tot 20 gram te frankeren. Als we in oude postgidsen kijken, dan zien we dat deze mogelijkheid al in 1908 bestond! Toen Indië in 1942 in oorlog kwam, was een van de eerste dingen die de Japanners deden op Sumatra en in het marinegebied, instructie geven om alle vooroorlogse zegels te voorzien van een Japanse opdruk. Alhoewel Nederlandse zegels niet gebruikt werden (er was geen postverkeer met Nederland), zijn ze op enige postkantoren die ze in voorraad hadden, plichtsgetrouw overgedrukt. Het is ook interessant te weten dat de nieuwe Konijnenburg zegels 40 dagen voor de Duitsers Nederland binnenvielen zijn uitgegeven. Als ze twee maanden later uitgegeven zouden zijn, dan zouden ze waarschijnlijk niet in Indië verkrijgbaar zijn geweest. In dat geval hadden we de 5 en 12½ cent Koningin Wilhelmina type Veth uit 1925 met Japanse opdrukken aangetroffen. Deze zijn teruggetrokken toen de nieuwe Konijnenburg zegels arriveerden. Alhoewel de Nederlandse zegels voorzien zijn van Japanse opdrukken, werden ze op de postkantoren niet aan het grote publiek verkocht. Ze werden wel aan verzamelaars verkocht, en sommigen bestaan ook met verzoekafstempelingen. IAC met IPL opdruk van Palembang IAC met ankeropdruk van Borneo 67

4 Zoals in de postgids staat, konden ook Internationale Antwoordcoupons (IAC s) gekocht en als porto voor vooruitbetaald antwoord meegestuurd worden. Ook deze waren op postkantoren aanwezig toen de oorlog uitbrak en werden op enkele postkantoren van Japanse opdrukken voorzien. Ze zijn bekend van Djambi en Palembang op Sumatra en van Pontianak op Borneo. Tot nu toe zijn ze gebruikt tijdens de oorlog niet bekend. Gezien de oorlogsomstandigheden werden ze blijkbaar niet gebruikt. MA opdruk van Djambi op een internationale briefkaart met betaald antwoord, uitgifte juli 1931 West Borneo anker op een internationale briefkaart met betaald antwoord, uitgifte maart 1934 Batoeradja monogram van postchef Slamet op een internationale briefkaart met betaald antwoord, uitgifte april 1940 Een derde manier van vooruitbetaald internationaal porto is de briefkaart met betaald antwoord. Het tarief voor een briefkaart naar het buitenland bedroeg 10 cent, voor een internationale briefkaart met betaald antwoord, het dubbele. Het is een dubbele kaart, één voor de verzender en één voor de ontvanger om te antwoorden. Op de vraagkaart staat gedrukt Briefkaart met betaald antwoord uit Nederlandsch-Indië (op latere uitgaven NED-INDIË). De ontvanger moest de kaarten spitsen en de antwoordkaart terugsturen, waar Briefkaart betaald antwoord naar Nederlandsch-Indië (NED-INDIË) op staat. Deze briefkaarten werden blijkbaar niet veel gebruikt, want toen in 1942 de oorlog uitbrak, waren de drie verschillende uitgaven van 1931, 1934, en 1940 nog op postkantoren verkrijgbaar. Ze zijn bekend met opdrukken van Banka & Billiton, Djambi, Palembang, Oostkust provincie, Westkust provincie, Zuidoost Borneo en West Borneo. Zoals de andere internationale antwoord mogelijkheden, zijn ze gebruikt tijdens de oorlog niet bekend. 68

5 Twee dagen na de Japanse capitulatie op 15 augustus 1945, riep Indonesië de onafhankelijkheid uit. Omdat ze tijdens de oorlog niet gebruikt werden, waren er op een paar postkantoren nog Nederlandse postzegels en Internationale Antwoordcoupons aanwezig. REP. IN-DONESIA Zegels zonder Japanse opdruk REP. IN-DONESIA + B&B opdruk in rood of violet De Nederlandse zegels waren op het postkantoor van Palembang nog aanwezig, daar werden zij overgedrukt met REP. IN- DONESIA. Postzegels met lokale Japanse opdrukken mochten per 1 augustus 1944 niet meer aan de postkantoren verkocht worden. Over het algemeen werden zij teruggestuurd naar het hoofdpostkantoor, in ruil voor nieuwe zegels. Postzegels van de residentie Banka & Billiton (B&B) met de Japanse Militaire zegelopdruk werden naar Palembang gestuurd, ook Nederlandse zegels met B&B opdruk, met als resultaat, dat zij weer werden overgedrukt, nu met REP. IN- DONESIA. De zegels zijn niet gebruikt, maar bestaan met verzoekafstempelingen. IAC met dubbel Republikeins stempel (boven) en violette Dai Nippon opdruk (midden onder) Er is één Internationale Antwoordcoupon bekend uit de Republikeinse periode. Hij komt waarschijnlijk uit Medan, het hoofdpostkantoor voor Noord Sumatra, omdat er ook een violette Dai Nippon opdruk in kader op staat, die van dat kantoor komt. Zoals vaak het geval is met stukken uit deze periode, is het een stukje geschiedenis op zichzelf. De coupon is de vooroorlogse IAC van Nederlands-Indië. Tijdens de oorlog is hij met een violette standaard opdruk Dai Nippon in kader overgedrukt. De Japanners introduceerden aan het einde van de oorlog een rond port betaald stempel, met de tekst Port betaald, Hoofdkwartier Sumatra Militaire Administratie en in het midden de, het symbool van de Japanse postdienst. 69

6 Toevallig, precies op de dag dat Japan capituleerde, werden de posttarieven op Sumatra verdubbeld. Omdat er geen nieuwe postwaardestukken voorradig waren, werd het port betaald stempel op bestaande postwaardestukken aangebracht, om aan te geven dat het juiste tarief betaald was. Nadat de republikeinen eind 1945 de postdienst overnamen, bleven ze dat stempel gebruiken. Toen de tarieven weer werden verhoogd, werd het stempel nogmaals aangebracht. Hierdoor zijn enkele postwaardestukken, zoals de afgebeelde IAC, voorzien van twee stempels. In werkelijkheid zijn deze twee stempels een republikeinse opdruk. Of het werkelijk de bedoeling was om de IAC s te gebruiken valt te betwisten, maar ze zijn in ieder geval overgedrukt. Er zijn geen internationale briefkaarten met betaald antwoord voorzien van republikeinse opdrukken gemeld. Een compleet overzicht van alle bekende opdrukken op Nederlandse postzegels, IAC s en internationale briefkaarten met betaald antwoord wordt hieronder gegeven. Noord Sumatra Op 5 c Kon. Op 12½ c Kon. Medan opdruk 912z 912z Midden Sumatra Padang (?) Padang kruis 353z 352z Padang (?) Dai Nippon Yubin + kruis 872v/353z 872v/352z Padang (?) Dai Nippon Yubin 882v 882v Padang (?) Dai Nippon Yubin (twee maal) 882v/871v Pajakombo Pajakombo kruis 363v 363v Zuid Sumatra Banka & Billiton Militair Administratief zegel 70v; 70r 70r Benkoelen Dai Nippon in kader 84z 84z Palembang IPL in kader 53z 2 53z 2 Palembang IPL zegelring 572r 572r Borneo Pontianak West Borneo anker 41v 41v Celebes Makasser Makasser anker 114z; 118z 111z; 114z; 118z Tabel I Nederlandse postzegels met Japanse bezetting opdrukken Zuid Sumatra Op 5 c Kon. Op 12½ c Kon. Palembang REP. IN- DONESIA Sm 54v Sm 54v Palembang REP. IN- DONESIA + B&B Sm 54v + 70v Sm 54v + 70v Militair Administratief zegel Sm 54v + 70r Sm 54v + 70r Tabel II Nederlandse postzegels met republikeinse opdrukken 2 Gemeld, niet gezien. 70

7 Midden Sumatra Banka & Billiton Militair Administratief zegel 70v, 70r Djambi M A 413z Djambi NIPPON MA 432z, 435z 3 Palembang IPL in kader 53v Borneo Pontianak West Borneo anker 411v Singkawang West Borneo anker 432v Tabel III Internationale antwoordcoupons met Japanse bezetting opdrukken Noord Sumatra Medan Rond port betaald + Sm 93v + 821v Dai Nippon in kader Tabel IV Internationale antwoordcoupons met republikeinse opdrukken 10 ct Internationale briefkaart met betaald antwoord, uitgegeven in Noord Sumatra Medan (?) Dai Nippon in kader 82z 4 Midden Sumatra Boekittinggi (?) Dai Nippon Yubin (klein) 871v Zuid Sumatra Banka & Billiton Militair Administratief zegel 70v 70v 4 Djambi MA 414z 3 Palembang IPL zonder kader 52z 4 Batoeradja Monogram van Mas Slamet 581z Borneo Bandjermasin Zuidoost Borneo anker 20l Pontianak West Borneo anker 411v 411v Pontianak West Borneo anker 42z Tabel V Internationale briefkaart met betaald antwoord met Japanse bezetting opdrukken Ik wil Fred Nash en Saburo Masuyama bedanken voor hun inspirerende discussies, Peter Storm van Leeuwen voor het vinden van relevante artikelen in de postgids en Leo Vosse en Rob de Vreng voor het verstrekken van afbeeldingen en informatie. 3 Deze opdruk komt alleen op postwaardestukken voor, niet op postzegels. 4 Gemeld, niet gezien. 71