tramwegen, waar geen post- of hulppostkantoor was gevestigd, kregen vanaf 1 oktober 1891 een bestelhuis (halte met postdienst).

Transcriptie

1 tramwegen, waar geen post- of hulppostkantoor was gevestigd, kregen vanaf 1 oktober 1891 een bestelhuis (halte met postdienst). Dankwoord Veel dank ben ik verschuldigd aan M.H. Severijn, wegens zijn enthousiaste ondersteuning, het verzamelen van gegevens over allerlei bekende afstempelingen en het doorlezen van het manuscript. Aan M.H. Severijn draag ik daarom gaarne dit artikel op. Bronvermelding I. Posthistorische gegevens Verslag omtrent den Gouvernements Post-, Telegraaf- (en Telefoon-)dienst in Nederlandsch Indie, 1875 tot en met 1941; 1947 tot en met Post- en Telegraafdienst in Nederlandsch-Indie, door Ten Brummeler, Chef van de Post- en Telegraafdienst in Nederlandsch-Indie, Batavia, januari Betreft: kort overzicht over de ontwikkelingsgeschiedenis. Uit: Post- en Telegraafgids voor Nederlandsch-Indie, eerste uitgaaf 1883, blz. 1 t/m 17. Post- en Telegraafgids voor Nederlandsch-Indie, eerste uitgaaf 1883 en tweede uitgaaf Post- en Telegraafgids voor Nederlandsch-Indie 1897 (le jaargang) t/m Post-, Telegraaf- en Telefoongids voor Nederlandsch-Indie 1911 t/m Koloniaal verslag van Nederlandsch Oost-Indie, verschenen als bijlage bij de Handelingen der Staten-Generaal, jaren t/m Hieruit vooral de paragrafen over de Post- en Telegraaf (en Telefoon-)dienst. Verzameling (codificatie) van de tot 1 januari 1917 verschenen en op 1 mei van datzelfde jaar nog van kracht zijnde circulaires; Gouvernements Post-, Telegraaf- en Telefoondienst in Nederl.- Indie, Boekhandel Visser & Co., Weltevreden R IV, Reglementen en Bepalingen betreffende den Post- en Postspaarbankdienst; Gouvernements Post-, Telegraaf- en Telefoondienst in Nederlandsch-Indie, Drukkerij Hollandia, Weltevreden Afstempelingen van poststukken op de bestelhuizen van den districtspostdienst en op de stations en halten van den ambulanten dienst langs Staatsspoor- en Tramwegen, door W. Hajenius, Nederlandsch Maandblad voor Philatelie 1931, blz Poststempels in gebruik bij bestelhuizen en fungeerende hulppostkantoren in Ned.Indie, door AVEHA, Nederlandsch Maandblad voor Philatelie 1937, blz II. Gegevens over de Nederlands-Indische spoorwegen De Stoomtractie op Java en Sumatra, door J.J.G. Oegema, Kluwer Technische Boeken B. V., Deventer, le druk

2 Gedenkboek der Staatsspoor- en Tramwegen in Nederlands-Indie , door S.A. Reitsma, hoofdambtenaar ter beschikking der S.S. en Tr., Topografische inrichting, Weltevreden Dienst der Staatsspoor- en Tramwegen, Mededeelingen Indische Spoorweg-politiek, deel VIII "Tekst", door S.A. Reitsma, Landsdrukkerij, Weltevreden Dienst der Staatsspoor- en Tramwegen, Mededeelingen Indische Spoorweg-politiek, deel IX "De tarieven der S.S. en Tr. op Java van 1878 tot en met 1910", door S.A. Reitsma, Landsdrukkerij, Weltevreden Officieele Reisgids der Spoor- en Tramwegen en aansluitende automobieldiensten op Java en Madoera, uitgave van 1 mei Uitgave van de Staatsspoor- en Tramwegen en Particuliere Spoor- en Tramweg-Maatschappijen. Zuid-Sumatra Staatsspoorwegen, Voorwaarden van Vervoer en Tarieven, deel II, datum van inwerkingtreding 1 januari 1931, A.C. Nix & Co., Bandoeng Spoorwegen in Indonesia, een artikelenreeks door F. van der Gragt in "Op de Rails", 46e jaargang /7/8 en 47e jaargang Beknopte Encyclopaedie van Nederlandsch-Indie, blz III. Andere belangrijke bronnen Staatsbladen van Nederlands-Indie, 1864 t/m Beknopte Encyclopaedie van Nederlandsch-Indie, door T.J. Bezemer, Martinus Nijhoff, 's Gravenhage en N.V. v/h E.J. Brill, Leiden IV. Voor de lokatie van de in deze publikatie genoemde en getekende geografische namen werd gebruik getnaakt van onderstaande werken A. Literatuur Lijst van plaatsnamen in Nederlandsch-India, door B. Wieringa, Mercurius, Batavia Beknopt aardrijkskundig woordenboek van Nederlandsch-Indie, 2e druk, door B. Wieringa, Firma P. Visser Azn, Haarlem Aardrijkskundig woordenboek van Nederlandsch-Indie, 3e druk, door B. Wieringa, Firma P. Visser Azn, Haarlem Gids door Ned. Oost-Indie, door R. Brons Middel, Nijgh & Van Ditmar, Rotterdam Aardrijkskundig woordenboek van Nederlandsch Oost-Indie, door Ch.F.H. Dumont, Nijgh & Van Ditmar's Uitgevers-Maatschappij, Rotterdam B. Atlassen en kaarten. Grote Atlas van Ned. Oost-Indie, uitgegeven op last van het Departement van Kolonien, bij het Topografisch Bureau to Batavia samengesteld in de jaren Atlas van Tropisch Nederland, Martinus Nijhoff, 's Gravenhage Uitgegeven door het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap in samenwerking met den Topografischen Dienst in Nederlandsch-Indie, Atlas Indonesia, door I Made Sandy, 4e druk februari 1979, Jurusan Geografi Fifia U.I. Automobielkaart der Kon. Ver. "Java Motor Club", ca

3 Schetskaart van het oostelijk deel van Midden-Sumatra, 1920, behoort bij het "Verslag eener Spoorwegverkenning in Midden-Sumatra", Mededeelingen Opname No. 19, Reproductiebedrijf, Topografische Dienst, Weltevreden Overzichtskaart van het eiland Celebes, Reproductiebedrijf, Topografische Dienst, Weltevreden V. Gegevens over poststempels werden verkregen uit: Verzamelde gegevens door mr. F.W. Bolk (t). Verzamelde gegevens door ir. M.H. Severijn. Poststempels Nederlands-Indie , door P.R. Bulterman, Uitgeverij Davo B.V., Deventer Meldingen van R.A. van Driel Petri en J.P.H. Hoogenboom. Namen van postkantoren en bestelhuizen op Java voorkomende op postale vernietigingsstempels gebruikt gedurende de Japanse bezetting, door M. van der Ploeg et al., een uitgave van de vereniging Dai Nippon, januari Additions and corrections to the list of Java postmarks, informationsheet no. 9, page 6. Dutch East Indies , 75th auction by Roelf Boekema Republik Indonesia Revolutionary Period, net price sale (collection T. Vrijdag), V. Esbensen, april Japanese occupation of Indonesia , net price sale, V. Esbensen, june Voor de overige bronnen wordt verwezen naar de noten. Noten 1. Langstempels van hulppostkantoren en enkele spoorweg- of haltestempels in Nederlandsch- Indie van 1864 tot 1912, door mr F.W. Bolk. NMPh 1972 in 7 afleveringen, blz , , , , , , Enkele stempels van halten en bestelhuizen op Java en Madoera, door mr F.W. Bolk. NMPh 1973 in 8 afleveringen, blz , 70-71, , , , , , Het verschil tussen hulppostkantoor- en haltestempels; de langstempels , door mr F.W. Bolk in het NMPh oktober 1982 blz Poststempels Nederlands-Indie , door P.R. Bulterman, Uitgeverij Davo B.V., Deventer 1981, blz , , Uitgezonderd 1930, 1932, 1936 en 1938: voor deze jaren zijn er geen Post-, Telegraaf- en Telefoongidsen verschenen. 6. De meeste informatie over dit onderdeel werd verkregen uit de Beknopte Encyclopaedie van Nederlandsch Oost-Indie, vooral blz In 1883 waren er op Java en Madoera 22 residenties (bron: jaarverslag 1883 en postgids 1883). 7. Gepubliceerd in het Indisch Staatsblad 1882, nr De Gouvernements Paardenposterij was een onderdeel van de Gouvernements Post- en Telegraafdienst en bestond alleen op Java. Behalve voor postvervoer konden ook reizende ambtenaren kosteloos van deze dienst gebruik maken. (Post- en Telegraafgids 1883, hoofdstuk III A). 329

4 9. De Binnenlandsche Paardenposterij werd beheerd door de hoofden van het gewestelijk bestuur. De dienst was veel uitgebreider dan de paardenposterij van de Gouv. Post- en Telegraafdienst, en bestond behalve op Java ook op Madoera. Echter was het doel van beide paardenposterijen hetzelfde. (Post- en Telegraafgids 1883, hoofdstuk III B). Naast de paardenposterij bestond tussen Serang-Weltevreden en Tjiandjoer-Bandoeng ook een zogenaamde "brievenpostkar". Poststukken konden er mee worden vervoerd en allerlei personen, tegen betaling, behalve "Personen in kennelijk beschonken toestand of behept met ziekten of ongesteldheden, die voor anderen hinderlijk of gevaarlijk kunnen zijn, worden niet in de postkarren toegelaten." (Post- en Telegraafgids 1883 en 1884, hoofdstuk II, par ). 10. Gepubliceerd in de Javasche Courant van 8 mei 1883, en niet in het staatsblad, maar wel weer in een bijblad op het staatsblad (nr. 3875). 11. Citaat uit koloniaal verslag van 1883, hoofdstuk 5.2, blz G.B. van 2 juni 1891 nr. 15, Staatsblad 1891, nr. 140 art. 9 Ord. van 18 december 1891, Staatsblad 1891 nr. 253: art. 9 Oprichting van bestelhuizen G.B. van 21 december 1891 nr. 2, Staatsblad 1891 nr. 254 Herziene reglementen postwezen 13. Dat is art. 26 uit Staatsblad 1891 nr. 254: "Personen, die verder dan vier paal van een post- of hulppostkantoor wonen, kunnen omtrent de bezorging der voor hen bestemde brieven en verdere stukken met den chef van het post- of hulppostkantoor de noodige schikkingen treffen. De bestelhuishouders zijn Met verplicht de ontvangen stukken te doen bestellen, doch houden die ter beschikking der geadresseerden." Notabene: een "paal" was een in Indie veel gebruikte maat bij het bepalen van afstanden langs wegen; 4 paal is ca. 6 km. 14. Citaat uit het jaarverslag van 1891, blz. 19 en 20. Het is curieus om hier op te merken dat vanaf 1 januari 1892 de le officieren van een aantal diensten van de Koninklijke Paketvaart Maatschappij werden belast met de overbrenging van niet-aangetekende poststukken bestemd voor plaatsen waar geen postinrichtingen zijn. De belanghebbenden op die plaatsen moesten zelf de stukken halen of brengen aan boord, waar ook de meest gebruikelijke postzegels te verkrijgen waren. 15. Vermeld in koloniaal verslag van 1892, blz. 158, 2e kolom en jaarverslag 1892, blz Post- en Telegraafdienst in Nederlandsch-Indie, een kort overzicht van de ontwikkelingsgeschiedenis door Ten Brummeler, chef van de Post- en Telegraafdienst, in de eerste uitgave van de Post- en Telegraafgids 1883, blz. 6. Kort overzicht van de Ontwikkelingsgeschiedenis der Posterij en, Telegrafie en Telefonie in Nederlandsch-Indie, door B. Wieringa, blz. 6. Postgeschiedenis van Nederlandsch Indie, door H.A.V. ten Dijk, blz Zie: Beknopte Encyclopaedie van Nederlandsch Oost-Indie, blz. 518, le kolom. 18. Een aardig voorbeeld is afgebeeld in Bultermans' stempelboek op blz. 62: een "haltestempel" Parongkoeda uit Deze halte aan de S.S.W/L, ca. 37 km ten zuiden van Buitenzorg, had in 1887 een spoorwegtelegraafkantoor. (bron: jaarverslag 1887, blz. 16) 19. Jaarverslag 1892, blz. 9, voetnoot c. 20. Uitsluitend de ambulante postdienst langs de staatsspoor- en tramwegen. 21. Hajenius, op zijn beurt, ontleende deze gegevens weer uit R IV No. 16. Zie bijlage I. 22. Zie: R IV no Op deze halter bevonden zich overigens slechts gouvernements koffiepakhuizen (Tjilatjaphaven) en partikuliere pakhuizen en soortgelijke opslagplaatsen. (Uit: Indische Spoorwegpolitiek deel IX, blz. 117 en 285). 24. Op 15 juli 1920 werd het telegraafkantoor gesloten en werd er een spoorwegtelegraafkantoor met bestelhuis, dus een halte met postdienst, opgericht, terwijl er 66k nog een bijpostkantoor 330

5 was. Dit bijpostkantoor werd in 1922 gesloten: het spoorwegtelegraafkantoor met bestelhuis bleef gehandhaafd tot ca. 1932, daarna werd het gewijzigd in Tjilatjap S.S. 25. Het post- en telegraafkantoor was ondergebracht in een goederenloods van de S.S. maar werd in 1913 overgebracht naar een der vleugels van het Staatshotel (zie: jaarverslag 1913, blz. 7). 26. De literatuur noemt 2 verschillende data: I. 1 januari 1917 Gedenkboek Staatsspoor- en Tramwegen door Reitsma blz. 58 De Stoomtractie op Java en Sumatra door Oegema, blz. 20, 2e kolom Beknopte encyclopaedie door Bezemer, blz. 518, le kolom II. 1 mei 1918 "Stempels in Nederlandsch-Indie in gebruik sedert de organisatie van de Posteryen in 1862 (1864)", door A.C. Forbes Wels, blad 20 Jaarverslag PTT 1918 blz In 1915 na een overstroming opgeheven. 28. In 1933 opgeheven. 29. Ook bekend uit de Japanse bezetting. 30. Ook bekend uit de Republiek. 31. Eigenaardig is dat in circulaire 1915 nr. 144 deze halte als fungerend hulppostkantoor wordt aangegeven. 32. En scheppen zelfs verwarring: het jaarverslag van 1918 meldt op blz. 18 dat m.i.v. 1 mei 1918 de ambulante postdienst Tangs de Sumatra Staatsspoorweg werd ingevoerd. 33. Volgens de PTT-gids van 1917 is dan het spoorwegtelegraafkantoor (met bestelhuis) al opgeheven, i.t.t. de vermelding in de gids van Het jaarverslag maakt daar echter geen melding van. 34. Deze namen zijn als halte vermeld in een tarievenboekje van de Z.S.S. uit 1930/1931. Daarin worden ook de stopplaatsen vermeld. Stopplaatsen hadden geen bestelhuis, maar na het verschijnen van de laatste postgids van 1939 kunnen deze stopplaatsen zijn bevorderd tot halte, met bestelhuis. Voor de volledigheid noemen wij hier de stopplaatsen: Aerkakak Aerkero Aertoeba Bawakawat Bedenggadja Bindoe Boemiwaras Branti Doerian Goenoengkembang Hadjimenah Kepajang Kepoer Moearaempajang Padangboengatandjoeng Pahoman Pandan Perdjito Ramipasay Sendawar Soekamarindoe Soengeiempajang tussen 24 en 25 tussen Lahat en 50 tussen 21 en 22 tussen 8 en 9 tussen 18 en 19 tussen 25 en 26 tussen Telokbetong en 2 tussen 6 en 7 tussen Aerkakak en 25 tussen 46 en 47 tussen 4 en 5 tussen Aerkakak en 24 tussen Moearaenim en 44 tussen 51 en 52 tussen 48 en 49 tussen Tandjongkarang en 2 tussen Moearaenim en 46 tussen 40 en 41 tussen 41 en 42 tussen 50 en 51 tussen 28 en 29 tussen Tebingtinggi en

6 Soengeilaroe tussen 52 en 53 Tandjoengkemala tussen Batoeradja en 23 Tandjoengradja tussen Tandjoengenim en 45 Tan dj o engs aringan tussen Tandjoengradja en Tandjoengenim Toeloengmas tussen 12 en Kan er op wijzen dat 1922 inderdaad het openingsjaar was. 36. Zie daaruit blz. 61 en Behalve dan R IV No Hier moet nogmaals met nadruk worden gewezen dat dit slechts uitzonderingen waren en geen echte haltestempels waren. Zie ook de opmerkingen daarover in het hoofdstuk over de haltes met postdienst op Java. 39. Uit: jaarverslag 1899 blz Circulaire 1911 nr Uit: jaarverslag 1931 par. 5, blz Op zijn beurt ontleende de redacteur "Afstempelingen" (J.P. Traanberg) dit weer aan een ingezonden artikel "De regeering over P.T.T.". Waarin en wanneer dit artikel verscheen is niet vermeld. Zie overigens ook noot Zie bijvoorbeeld: jaarverslag 1930, hoofdstuk B, onderdeel e, blz Zie: mr F.W. Bolk in het NMPh mei 1973, blz Zie: blz. 93 uit Bultermans' stempelboek; Solok moet Salak zijn. 46. Zie blad 17 uit: "Stempels in Nederlandsch-Indie in gebruik sedert de organisatie van de Posteryen in 1862 (1864)", door A.C. Forbes Wels. Een fout in het manuscript is het jaar 1928, waarin de stempels zouden zijn verstrekt. Dit moet zijn Zie: "De aanmaak van Indische poststempels", door P.J.M. Boel, NMPh augustus 1953, blz , i.h.b. blz. 200 rechter kolom. 48. Uit de publikatie van Hajenius. 49. Uit de publikatie van AVEHA. 50. Bepaald bij circulaire 1935 nr. 75, lid 2; zo ook in het Huishoudelijk Voorschrift I, art. 72, lid Gepubliceerd in het NMPh 1937, blz Het ons vroegst bekende bestelhuisstempel is van Glagah en dateert van Uit de ons beschikbare gegevens verkregen, maar dit cijfer staat niet vast; er kunnen er enkele meer of minder zijn geweest. 54. Namelijk: - Blega en Tanahmerah (ressorterend onder Bangkalan) - Batangbatang, Bloeto en Alasmalang (ressorterend onder Soemenep) 55. Op chinezenbrieven, vooral uit de vorige eeuw, vindt men wel eens plaatsnaamstempels, door de afzender er al opgestempeld. Men moet zich hierdoor niet laten misleiden, want dit heeft dus niets met een postaal stempel to maken. 56. Uit: De poststempels in gebruik in Nederlands Oost-Indie van 1789 tot 1864, door mr W.S. Wolff de Beer, Uitgave van J.L. van Dieten, Den Haag Volgens blz. 60 van Bultermans' stempelboek hebben ook Dindang en Boeding, beide op Billiton, dit stempeltype gebruikt. 58. Zie noot 56, daaruit blz. 168, stempel G.B. van 16 januari 1864, nr G.B. van 17 maart 1875, nr. 9, Staatsblad nr G.B. van 16 januari 1879, nr. 1, Staatsblad nr Zie noot 56, daaruit blz , stempels 39 en G.B. van 8 januari 1900, nr. 3, Staatsblad nr G.B. van 8 april 1903, nr. 3, Staatsblad nr Zo ook de Atlas van Tropisch Nederland, blad 14: Merawang op de lokatie van Batoeroesa. 332

7 Echter weer niet volgens "Onderling Verkeer", bundel Aa (zie noot 85), blz. 336: Post, verzonden uit Toboali gaat via Pangkalpinang als corresponderend kantoor naar Soengeislan, Batoeroesa en Merawang. Op blz voor Batoeroesa als kantoor van afzending wordt Merawang weer niet genoemd. 66. Zie: "de Weg terug", inleiding tot het boek "Beer van Dingstee-Ned.Indie-Eophilatelie", door W.J.A. Arratoon, arts, Haarlem, mei Opgericht bij G.B. van 19 maart 1899, nr, 22, Staatsblad nr. 119 en bij G.B. van 22 augustus 1900, nr. 25, Staatsblad nr. 236,verplaatst naar Balikpapan. 68. Lamnga beschouwen wij voorlopig niet als een fungerend hulppostkantoor. 69. Gepubliceerd door dr W. Weigand in "De nommerstempels van Nederlandsch-Indie " in "Postzegelkunde en Postwezen" jubileumboek Dat wil zeggen niet met de schepen van de Nederlandsch Indische Stoomvaart Maatschappij (voor 1891) / Koninklijke Paketvaart Maatschappij (vanaf 1891), de Maatschappij "Nederland" of de "Messageries Maritimes". Het waren waarschijnlijk schepen van to Singapore thuishorende Chinese rederijen (zie: jaarverslag 1909, bijlage B, blz. 4). 71. Stieler's Hand-Atlas No. 67; Gotha; Justus Perthes 1878, "Die Ostindischen Inseln". 72. Indragiri is ook niet de oude naam van Prigiradja, want in het jaarverslag van 1899, bijlage B, blz. 20, staan by. 2 vaarbeurten Singapore-Indragiri-Prigiradja-Tjinako-Singapore vermeld. 73. Uit: AVEHA, lijst Zie: NMPh 1938, blz Ook niet door Ten Dijk en Wieringa, zie noot Koloniaal verslag van 1903, hoofdstuk L, afd. III, par. 2, blz. 233, le kolom. 77. PTT-gids 1918, blz PTT-gids 1924, blz Circulaire 1916, nr. 7, par. 3: Beschikking van den Chef van den Post-, Telegraaf- en Telefoondienst van 2 februari 1916, nr /E.P.A. 80. Jaarverslag 1924, blz. 19, bijlage XXI: "Opgave van het aantal voor het publiek verkeer opengestelde Gouvernements- en particuliere kantoren en inrichtingen op het eind van 1924". 81. Circulaire 1912, nr. 50, later aangevuld met circulaire 1912,nr. 101 en 1915 nr. 30; Beschikking van den Chef van den Post-, Telegraaf- en Telefoondienst van 15 maart 1912, nr. 4574; G.B. van 1 maart 1912, nr. 15, Staatsblad nr Looporder voor H.H. Gezagvoerders Nr. 221, hoofdstuk VII, art Pelantoengan was daadwerkelijk een fungerend hulppostkantoor. 84. Pesante wordt wel op de Grote Atlas aangegeven en gespeld als Pehsente, ten oosten van Kepoeng als eindpunt van de Kediri Stoomtram Maatschappij. 85. "Aanwijzingen voor de postverzending in Nederlandsch-Indie door andere middelen van Stoomschepen en Spoor- en Tramwegen", bundels Aa en Ac, uitgave van de Gouvernements Post-, Telegraaf- en Telefoondienst in Nederlandsch Indie, Batavia, Landsdrukkerij G.B. van 27 mei 1877, nr Staatsblad 1885, nr Zie: NMPh 1936, blz Zie: NMPh 1938, blz Zie: NMPh 1937, blz Zoals: bijlage jaarverslag 1912, circulaire 1915, nr. 144 en de bundels Aa en Ac uit De jaarverslagen van 1924 tot 1933 spreken nog over "fungeerende hulppostkantoren in de Buitengewesten". 93. Zie: jaarverslag 1939, bijlage II, voetnoot Door Bulterman type S genoemd, zie blz uit zijn stempelboek. 333

8 95. Zie by. Boekema's veilingcatalogus nr. 75 en de sales-catalogues van Esbensen uit Het katakana-stelsel was speciaal bedoeld voor het weergeven van bastaardwoorden en buitenlandse benamingen. Zie: blz. 168 uit de "Catalogus van de postzegels, uitgegeven in Nederlands Indie onder Japanse bezetting ", uitgegeven door Dai Nippon, september "De Japanse bezetting van Tapanoeli", samengesteld door de vereniging "Dai Nippon in onze Oost", NMPh maart 1955, blz. 68, 2e kolom. 98. Volgens een opgave van het Indonesische dagblad "Suara Indonesia" van 20 april Circulaire 1915, nr. 144 en lijst 1937 (AVEHA). BIJLAGE 1 R IV. No. 16. Regeling van den ambulanten postdienst langs de staatsspoorwegen op Java. UITTREKSEL uit de beschikking van den Hoofd-Inspecteur, Chef van den Dienst der Staatsspoorwegen op Java van 26 October 1909 No. 6571/H. Gelezen de missive van den Hoofd-Inspecteur, Chef van den Post- en Telegraafdienst ddo. 19 October 1909 No Gelet op het Gouvernementsbesluit van 25 September 1906 No. 41 (Staatsblad 1906 No. 416). Is besloten: Met intrekking der bij beschikking van den Directeur der Burgerlijke Openbare Werken ddo. 2 Juli 1891 No. 8686/SS vastgestelde "Regeling voor het brievenvervoer van en naar aan de Staatsspoorwegen op Java gelegen plaatsen, waar geen kantoor of hulpkantoor van den Post- en Telegraafdienst is gevestigd, vast to stellen de aan deze beschikking gehechte Regeling voor de postbehandeling door personeel der Staatsspoorwegen op Java in de bagagewagens en op de stations dier spoorwegen, waar ter plaatse geen post- of hulppostkantoor is gevestigd. Regeling voor de postbehandeling door personeel der daarvoor aangewezen lijnen van den Dienst der Staatsspoor- en Tramwegen in de bagagewagens en op de stations (1) dier lijnen, waar ter plaatse geen post- of hulppostkantoor is gevestigd. (1) Met "station" is ook "halte" bedoeld. (Gewijzigd en aangevuld bij beschikking van het Hoofd van den Dienst der Staatsspoor- en Tramwegen van 2 Maart 1918, No. 4700/H. en bij die van het Bestuur der Staatsspoor- en Tramwegen van 14 April 1921, No. 6382/21.) 1. Op alle stations van de daarvoor aangewezen lijnen van den Dienst der Staatsspoor- en Tramwegen, waar geen post- of hulppostkantoor is gevestigd, zijn brievenbussen geplaatst voor de 334

9 verzending van gewone poststukken en zijn van de ineest in gebruik zijnde soorten en tot beperkte hoeveelheden frankeerzegels, gezegelde briefomslagen, briefkaarten en verbuiskaarten verkrijgbaar. Gewone dienststukken behooren aan den stationschef te worden afgegeven, die ze in de brievenbus doet werpen. 2. Het tarief voor de verzending van gewone poststukken is op elk station opgehangen, ter raadpleging door belanghebbenden. 3. Aangeteekende stukken met of zonder aangegeven waarde en of verrekening en geadviseerde stukken worden als postzending niet aangenomen, doch kunnen, mits behoorlijk verpakt, als bestelgoed, met of zonder aangegeven waarde, worden verzonden. 4. De brievenbus wordt gelicht 30 minuten voor het vertrek van elken trein, voor dit brievenvervoer aangewezen; brieven, enz. bestemd voor de richting, waarin de trein zich beweegt, worden over het frankeerzegel met den stationsstempel afgestempeld. 5. Ongefrankeerde of niet voldoende gefrankeerde stukken alsmede dienststukken worden eveneens afgestempeld. 6. De brieven enz., voor de tegengestelde richting, worden weder in de bus geborgen. 7. De verzending geschiedt in daarvoor bestemde tasschen en met speciaal daarvoor aangewezen treinen. 8. De afgestempelde poststukken, bestemd voor den eerstverwachten trein, worden in de sub 7 bedoelde brieventasch gedaan. 9. Aan het station van vertrek van een sub 7 bedoelden trein neemt de conducteur de brieventasch en de eventueel aan hem geadresseerde pakketten met poststukken in ontvangst. 10. De ontvangen poststukken worden door den conducteur gesorteerd in de daarvoor bestemde loketten van den bagagewagen. De poststukken, bestemd voor niet aan den spoorweg gelegen plaatsen wier aansluitingsstation hem niet bekend is, en die voor plaatsen, verder gelegen dan het eindstation, voor zoover hem niet is opgedragen, deze in afzonderlijk geadresseerde pakketten te vereenigen, doet hij in het loket voor het eindstation. 11. De conducteur doet daarna de poststukken, bestemd voor het eerstvolgende station, in de tasch en houdt die gereed voor afgifte. Hij ruilt op dat station indien ter plaatse een post- of hulppostkantoor gevestigd is zijn brieventasch met dien van den postbeambte, anders met dien van den stationschef. Zijn er geen brieven voor dat station, dan wordt aldaar toch van tasch verwisseld. 12. Op het eindstation van den trein geeft de conducteur zijn brieventasch, zoomede eventueel afzonderlijk geadresseerde pakketten met poststukken of aan den postbeambte dan wel aan den stationschef. 13. Op de plaats van bestemming worden de ontvangen brieven, enz., opnieuw doch op de achterzij de, met den stationsnaam afgestempeld. 14. De ongefrankeerde of onvoldoend gefrankeerde brieven, enz., worden aldaar direct na ontvangst met het verschuldigde port in portzegels belast en voorts, nadat die portzegels met den stationsstempel zijn gestempeld, niet afgegeven, dan nadat het bedrag dier portzegels is voldaan. 15. De ontvangen poststukken worden niet besteld, doch op eene veilige plaats ter afhaling gedeponeerd. 16. De brieven, enz., worden door den daartoe door geadresseerde dan wel door een, door het Hoofd van Gewestelijk of Plaatselijk Bestuur aan te wijzen persoon afgehaald. 17. De onafgehaald gebleven poststukken, zoowel gefrankeerd als ongefrankeerd, worden met eene gespecificeerde opgave, vermeldende het aantal en het bedrag per porti uiterlijk den 5den van de maand volgende pp die, waarin zij zijn ontvangen, aan het naastbijgelegen postkantoor opgezonden, door welk kantoor het bedrag der niet betaalde port in portzegels wordt gerestitueerd. 335

10 18. Op alle per ambulante post verkeerd gedirigeerde poststukken moeten onder den afdruk van den stationsstempel, de datum en het treinnummer der door- of terugzending met inkt vermeld worden. 19. Op de bestemmingsplaats worden alsdan eveneens onder den naamstempel de datum en het treinnummer van ontvangst aangeteekend. 20. Van vorenbedoelde onregelmatigheid maakt de stationschef melding op zijn dagrapport. 21. Uiterlijk op 3 Mei van elk jaar moet hij aan het Hoofd van den dienst van beweging en handelszaken in duplo indienen een statistiek (model Sla) van ontvangen en verzonden brieven, enz. loopende over het tijdvak van 1 tot en met 28 April te voren. Gedurende dat tijdvak moet dagelijks van alle ontvangen en alle verzonden brieven, enz. nauwkeurig aanteekening worden gehouden. 22. De voor de ambulante post benoodigde postwaarden alsmede de voor de met port te belasten stukken benoodigde portzegels worden door de stationschef uit het in Reglement 2 bedoelde wisselgeld, aangekocht bij het naastbijgelegen post- of hulppostkantoor. 23. Ten laste van den post- en telegraafdienst zal elk der vorenbedoelde stations v.z.n., voorzien worden van een tarief, en v.z.n. van papieren zakjes, van een brievenweger en van een brieventasch; de bagagewagen van een loketraam en van een brievenbus voor het eindstation. 24. Voor elk der sub 1 bedoelde stations wordt de indemniteit van den Chef verhoogd met f 1.- (een gulden) ten laste van den post- en telegraafdienst. 25. Voor elken in ambulanten postdienst afgelegden kilometer wordt door genoemden dienst 1 (een) cent uitgekeerd aan den spoorwegdienst ten bate van het personeel, dat met dit brievenvervoer wordt belast. De verrekening der uitkeering in de vorige zinsnede en onder 24 bedoeld, geschiedt maandelijks door het Hoofd van de afdeeling Financien van den administratieven dienst met den Chef van het post- en telegraafkantoor te Weltevreden middels een door den spoorwegdienst opgemaakten maandstaat van afgelegde kilometers in bedoelden postdienst. 26. Op de treinrapporten der treinen, waarmede de ambulante post vervoerd wordt, moet het treinpersoneel, belast met werkzaamheden voor den ambulanten postdienst en het traject, waarover dat personeel dien dienst heeft verricht, worden vermeld. 27. Het personeel van den spoorwegdienst blijft, ook wat dezen dienst betreft, geheel en uitsluitend ondergeschikt aan zijnen onmiddellij ken Chef. BIJLAGE II R IV. No. 17. (Bijblad No. 3875, gewijzigd bij Bijbladen Nos en 4801). Instelling van een districtspost Besluit van den Gouverneur-Generaal van Nederlandsch-Indie van 5 Mei 1883 No. 1. Gelet, enz.: De Raad van Nederlandsch-Indie gehoord; Is goedgevonden en verstaan: Eerstelijk: Tot regeling van en voorziening in de behoefte die door de opheffing bij art. 2 der ordonnantie van 17 Mei 1882 (Staatsblad No. 136) van de op de heerendienstplichtige bevolking van 336

11 Java en Madoera rustende verplichting tot het overbrengen van brieven, te dezer zake is ontstaan, te bepalen als volgt: I. In elke residentie wordt door de zorg van het Hoofd van Gewestelijk Bestuur op den meest spaarzamen voet een districtspost ingesteld, bestemd voor de geregelde uitwisseling van dienstbrieven tusschen de in het gewest bescheiden ambtenaren. II. Voor een geregeld verkeer komen in aanmerking de trajecten, die de hoofdplaats van het gewest en die der bestuurs- en controle-afdeelingen, districten en onderdistricten onderling verbinden, met dien verstande: a. dat geen meerdere verbindingen worden tot stand gebracht dan strikt noodzakelijk zijn; b. dat op die trajecten, waar langs thans reeds de groote of Gouvernements post loopt, dan wel spoorwegen of andere dergelijke openbare middelen van verkeer zijn aangelegd, van die middelen ten behoeve van het in 1 vermelde doel het meeste profijt worde getrokken, voor zooveel zulks door de, voor elk dier instellingen in het bizonder geldende voorschriften wordt toegelaten. III. De trajecten tusschen de hoofdplaats van het gewest, die der bestuurs- en controle-afdeelingen en die der districten, worden hoogstens zes, die tusschen de hoofdplaatsen van districten en onderdistricten hoogstens driemaal 's weeks bediend. IV. Afwijkingen van de in II en III gestelde regelen behoeven de goedkeuring van den Directeur van Gouvernementsbedrijven. V. Ambtenaren, buiten de in II bedoelde routes gevestigd, verzenden telkens wanneer noodig, en zoo geen (wettig geoorloofde) kostelooze of minder kostbare gelegenheid aanwezig is of zich voordoet, hunne dienstbrieven door middel van daartoe ingehuurde personen naar het naastbijgelegen station der districtspost. In gelijkervoege geschiedt de verzending van de aan hen gerichte dienstbrieven. Het Hoofd van Gewestelijk Bestuur regelt de wijze, waarop die inhuur en de verantwoording of verrekening van de daarvoor uitgegeven bedragen zal geschieden. VI. De Directeur van Gouvernementsbedrijven stelt voor elk gewest het bedrag vast, waarover ter bestrijding van de uitgaven der districtspost (daaronder die bedoeld bij V en die vereischt voor den aanmaak van trommels en brieventasschen, onderscheidingsteekenen als anderszins begrepen), jaarlijks kan worden beschikt. VII. Binnen de grenzen van dat krediet zijn Hoofden van Gewestelijk Bestuur, met inachtneming der hiervoren gegeven voorschriften, bevoegd in de eenmaal getroffen regelingen omtrent de districtspost al zoodanige wijzigingen te brengen als zij in het meeste belang van den dienst achten. De bezoldiging van het personeel wordt door de Hoofden van Gewestelijk Bestuur geregeld; het wordt aangesteld en ontslagen door de Hoofden van Plaatselijk Bestuur (Bijblad No. 4476). VIII. Zij zijn overigens gehouden om voor ultimo 1883, onder overlegging van een schetskaart van hun gewest, een volledig en nauwkeurig overzicht aan gemelden Departementschef in te dienen van de wijze, waarop zij in verband met vorenstaande voorschriften, de districtspost in hun gewest geregeld hebben. Ten tweede, enz. Afschrift, enz. 337

12 BIJLAGE III R IV. No. 17a. (Bijblad No. 4801, gewijzigd bij Stbl No. 511). Wijzigingen in de regeling der districtspost. Besluit van den Gouverneur-Generaal van Nederlandsch-Indie van 28 Juni 1892, No. 9. Gelet enz.; Gelezen enz.; De Raad van Nederlandsch-Indie gehoord; Is goedgevonden en verstaan: Eerstelijk: De IV en VI van artikel 1 van het besluit van 5 Mei 1883 No. 1 (Bijblad op het Staatsblad van Nederlandsch-Indie No. 3875) in dier voege te wijzigen, dat de bemoeiingen van den Directeur van Binnenlandsch Bestuur ter zake van de districtspost op Java en Madoera overgaan op zijnen ambtgenoot der Burgerlijke Openbare Werken.1 Ten tweede: Te bepalen: 1. dat de districtspost op Java en Madoera mede dienstbaar wordt gemaakt aan een geregeld particulier postverkeer; 2. dat op plaatsen, waar post- of hulppostkantoren zijn gevestigd, deze met het verzenden en ontvangen der stukken van de districtspost worden belast; 3. dat op overige stations der districtspost bestelhuizen worden opengesteld, met het beheer waarvan plaatselijke ambtenaren worden belast aan wie de verzameling en doorzending zoowel van particuliere als van dienststukken ambtshalve is opgedragen, terwijl zij de ontvangen stukken ter beschikking van de geadresseerden houden; 4. dat, voor zoover de bestelhuizen aan de Staatsspoor- en Tramwegen zijn gelegen, met de bediening van bestelhuishouder, als bedoeld onder 3, ambtshalve worden belast de ambtenaren en beambten der Staatsspoor- en tramwegen, aan wie het beheer van een station of halte is opgedragen; 5. dat de onder 3. en 4. bedoelde bestelhuishouders een kleinen voorraad der meest gebruikelijke frankeerzegels ter beschikking van het publiek, en van portzegels voor de ontvangen ongefrankeerde of onvoldoend gefrankeerde stukken voorhanden zullen hebben; 6. dat de bestelhuishouders eene maandelijksche opgaaf van de door hen verzonden stukken aan het naburig postkantoor zullen indienen, volgens hun daartoe te verstrekken gedrukte modellen. Ten derde: enz.; Afschrift, enz. (Stbl No. 511). 1) Bij Stbl No. 406 overgegaan op den Directeur van Gouvernementsbedrijven. 338

13 BIJLAGE IV Uit de Post-, Telegraaf- en Telefoongids voor Nederlandsch-Indie, 39e uitgave 1939 (gedrukt bij N.V. Koninklijke Drukkerij De Unie, Batavia-C.) POSTDIENST I. Algemeene Aangelegenheden. 13. Districtspost. 1. De ten behoeve van een geregelde uitwisseling van dienststukken tusschen de bestuursambtenaren op Java en Madoera bestaande districtspost is mede dienstbaar gemaakt aan een geregeld particulier postverkeer. 2. Behalve met de behandeling van dienststukken zijn de bestelhuishouders der districtspost belast met de aanneming en verzending van gewone stukken; de ontvangen gewone stukken, kennisgevingen, enz., worden naar plaatselijke omstandigheden besteld of op het bestelhuis ter beschikking van de geadresseerden gehouden. 3. De verzending van postpakketten, aan te teekenen stukken, postwisselgelden en andere geldswaardige zendingen van een bestelhuis naar een naburig post-, bij- of hulppostkantoor, alsmede de doorzending van postpakketten, aangeteekende stukken, waarvan de voor ontvangst geteekende kennisgevingen op het post-, bij- of hulppostkantoor worden ontvangen en de op voor voldaan geteekende postwissels uit te betalen gelden enz. naar een bestelhuis, kan uitsluitend op risico van belanghebbenden geschieden. 4. Frankeerzegels en andere postwaarden van de meest gebruikelijke waarden zijn bij de bestelhuishouders en meerdere districtspostloopers verkrijgbaar. 14. Ambulante postdienst langs de Staatsspoorwegen. 1. Bij alle stations en halten van de Staatsspoorwegen, op plaatsen waar geen post-, bij- of hulppostkantoor is gevestigd, zijn brievenbussen geplaatst voor de verzending van gewone zendingen en zijn van de meest in gebruik zijnde soorten en tot beperkte hoeveelheden postwaarden verkrijgbaar. 2. Gewone dienstzendingen behooren aan den stations (halte) chef te worden afgegeven. 3. Aan te teekenen zendingen worden niet als zoodanig aangenomen, doch kunnen, mits behoorlijk verpakt, als bestelgoed, met of zonder aangegeven waarde, naar het naastbijgelegen post-, bij- of hulppostkantoor worden verzonden. 4. De brievenbus wordt gelicht 30 minuten voor het vertrek van den voor dit brievenvervoer aangewezen trein. 5. De bij een station of halte per ambulante post ontvangen postzendingen worden niet besteld doch ter beschikking van den geadresseerden gehouden. 6. De onafgehaald gebleven postzendingen worden uiterlijk den 5en van de maand, volgende op die, waarin zij zijn ontvangen, aan het naastbijgelegen postkantoor opgezonden. 7. Des Zondags heeft geen vervoer van de ambulante post plaats. 15. Fungeerende hulppostkantoren. 1. Het bepaalde in art. 13 geldt ook in het verkeer met de z.g. fungeerende hulppostkantoren in de Buitengewesten, welke geen instellingen vanwege de posterijen zijn, doch in het leven zijn geroepen om de bewoners van kleine plaatsjes in de gelegenheid te stellen op gemakkelijke wijze hun gewone poststukken te verzenden en te ontvangen. 339

14 16. Fungeerende hulppostkantoren aan boord van passagiersschepen der K.P.M. 1. Alle passagiersschepen der K.P.M. zijn van een postinrichting van eenvoudigen aard (fungeerend hulppostkantoor) voorzien. De functie van fungeerend hulppostcommies is opgedragen aan den len Officier of den als zoodanig dienstdoende. 2. Stukken voor geadresseerden in binnenlandsche havens, voorzien van de aanwijzing in ROO- DEN inkt "AAN BOORD UITREIKEN", worden tot het tijdstip van vertrek van de boot door den fungeerend hulppostcommies aangehouden, om den rechthebbenden gelegenheid te geven, ze aan boord te ontvangen. Stukken, bestemd voor het buitenland, mogen in buitenlandsche havens niet aan de geadresseerden worden uitgereikt, ook al dragen zij de aanwijzing "aan boord uitreiken". Dergelijke stukken worden aan het buitenlandsch postkantoor ter plaatse afgegeven. 3. Aangeteekende stukken, expresse stukken, postpakketten enz. vallen buiten de bemoeiingen van de fungeerend hulppostcommiezen. Zij zijn uitsluitend belast met de behandeling van de gewone correspondentie. 4. Postwaarden van de meest gebruikelijke soorten zijn bij den fungeerend hulppostcommies of bij den proviandklerk verkrijgbaar. BIJLAGE V Overzicht van de jaarlijkse aantallen districtspostbestelhuizen, fungerende hulppostkantoren en haltes met postdienst. gegevens verzameld uit jaarverslagen en koloniale verslagen) De getallen betreffen de stand op 31 december van verslagjaar I II III") IV") jaar A. B. Haltes met postdienst Haltes met postdienst Districtsbestelhuizen Fungerende hulpop Java en postkan- A. B. C. A. B. C. Madoera toren Java Sumatra Totaal Java Sumatra Totaal c)

15 I II III") IV') jaar A. Districtsbestelhuizen op Java en Madoera B. Fungerende hulppostkantoren Haltes met postdienst A. B. C. Java Sumatra Totaal Haltes met postdienst A. B. C. Java Sumatra Totaal ) ") )

16 a) Kolom III: gegevens verkregen uit "De numerieke opgaaf der voor het algemeen verkeer opengestelde kantoren" Kolom IV: gegevens verkregen uit de paragraaf over de "Districtspost" of "Districtspost en ambulante postdienst" In feite moeten de overeenkomstige cijfers uit kolom III en IV exakt dezelfde zijn. Voor de jaren 1915 t/m 1920 vindt men zowel gegevens uit kolom III als uit kolom IV, en vreemd genoeg klopt dit nooit met elkaar. Hoe het dan mogelijk is dat by. voor het j aar 1919 de cijfers 220 vs 222,27 vs 32 en dus 247 vs 254 zijn, is volkomen onverklaarbaar. b) Poeloe Aijer (Poeloeajer) werd als eerste halte met postdienst op Sumatra opengesteld. c) In 1902 wordt Tagogapoe vermeld als fungerend hulppostkantoor: zie de tekst. Dit wordt niet in de statistieken aangegeven. d) In 1906 worden veel haltes met postdienst langs de Staatsspoor ter Sumatra's Westkust opgericht. e) Volgens een opgave uit circulaire 1915 nr. 144 zijn er in fungerende hulppostkantoren, waarvan 1 op Java, namelijk Palantoengan. f) Dit is een fungerend hulppostkantoor op Java, zeer waarschijnlijk Palantoengan. g) Op 1 maart 1929 werd de ambulante postdienst langs de Zuid Sumatra Staatsspoorweg (her-)- ingevoerd. h) Vanaf 1939 werden de fungerende hulppostkantoren in de Buitengewesten ook bestelhuizen genoemd en werd alleen het totaalcijfer nog maar gegeven. Zie noot 93.

17 BIJLAGE VI Overzicht van de meest algemene types bestelhuisstempels en haltestempels BESTELHUISSTEMPELS Type 1930 Bekend vanaf 1930 tot 1948 Type 1937 Bekend vanaf 1937 tot na 1950 BESTELliuts KARANGNOENOGAL "Militair postkantoor" Bekend vanaf ca tot 1947 Periode omstreeks 1949 Periode omstreeks 1950 Rumah Pos Periode vanaf

18 HALTESTEMPELS Als stempel voor de aan de ambulante postdienst deelnemende stations en haltes ingevoerd op 1 oktober PARDENG-PANDJANG.,TA MB OEN, S. GENENG 4 0ERABAJA GQEBEV MADJA